Borkowski Grzegorz (red.), Etyka zawodu radcy prawnego i adwokata. Kazusy. Objaśnienia. Orzecznictwo

Od pewnego czasu można zaobserwować znaczące zmiany w zakresie regulacji dotyczących zawodów prawniczych w Polsce. W szczególności dotyczy to tzw. wolnych zawodów prawniczych, do których należy przede wszystkim zaliczyć zawody adwokata i radcy prawnego. Po ostatnich zmianach, tj. od lipca 2015 r., kompetencje adwokatów i radców prawnych zostały praktycznie zrównane, a istniejące nadal różnice dotyczą głównie form wykonywania zawodu.

Zmiany nie ominęły również sposobu dojścia do zawodu adwokata i radcy prawnego, m.in. ustawą z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów (Dz. U. poz. 829) zlikwidowano część testową egzaminów adwokackiego i radcowskiego. Jednocześnie dodano piątą część egzaminu, która obejmuje rozwiązanie zadania z zakresu zasad wykonywania zawodu lub zasad etyki, polegającego na przygotowaniu opinii prawnej na podstawie akt lub przedstawionego stanu faktycznego opracowanego na potrzeby egzaminu , przy czym, zgodnie z art. 30 ustawy deregulacyjnej, egzamin adwokacki i radcowski w powyższym kształcie odbędzie się po raz pierwszy w 2016 r.

Kandydaci do zawodu adwokata i radcy prawnego zdający egzamin zawodowy w 2016 r. staną zatem przed dość trudnym zadaniem, przyjdzie im bowiem jako pierwszym zmierzyć się na owym egzaminie z zadaniami z zakresu zasad wykonywania zawodu lub zasad etyki. Zadanie jest tym trudniejsze, że – przynajmniej prima facie – wydaje się, iż problematyka etyki adwokata i radcy prawnego oraz zasad wykonywania zawodu jest raczej „słabo obecna” w piśmiennictwie prawniczym, przynajmniej w porównaniu z zagadnieniami z pozostałych części egzaminów zawodowych (z zakresu prawa karnego, cywilnego lub rodzinnego, gospodarczego i administracyjnego). W nieco lepszej sytuacji są przy tym aplikanci adwokaccy (i inne osoby przystępujące do egzaminu adwokackiego), z uwagi na funkcjonujący na rynku od paru lat znakomity komentarz do Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu autorstwa adwokata Jerzego Naumanna; adepci zawodu radcy prawnego dopiero co (w chwili wydania niniejszej publikacji) doczekali się pierwszego takiego całościowego opracowania.

Co więcej, z dniem 1 lipca 2015 r. wszedł w życie nowy kodeks etyki radcy prawnego (stanowiący załącznik do uchwały nr 3/2014 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 22 listopada 2014 r.), zastępujący uprzednio obowiązujący kodeks etyki radcy prawnego, wprowadzony uchwałą nr 5/2007 VIII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 10 listopada 2007 r. Należy jednak przy tym pamiętać – również w trakcie rozwiązywania zadań z części piątej egzaminu radcowskiego – że zgodnie z § 2 uchwały nr 3/2014, o której była mowa wyżej, do zdarzeń mających miejsce przed dniem wejścia w życie owej uchwały (a więc przed dniem 1 lipca 2015 r.), zastosowanie mają przepisy dotychczasowe. Z tego też względu w niniejszej publikacji Czytelnik znajdzie tekst zarówno obecnie obowiązującego kodeksu etyki radcy prawnego, jak i tego, który obowiązywał do dnia 1 lipca 2015 r.

Z uwagi na to, że egzamin obejmuje nie tylko problematykę etyki zawodowej, lecz także zasad wykonywania zawodu, w zamieszczonych w niniejszej publikacji aktach prawnych uwzględniono również regulaminy wykonywania zawodu – odpowiednio adwokata i radcy prawnego (w czerwcu 2015 r. uchwalony został nowy regulamin wykonywania zawodu radcy prawnego). Dodano również kilka najbardziej istotnych i związanych z omawianą problematyką stanowisk najwyższych organów samorządu adwokackiego i radcowskiego.

Ponadto wymaga podkreślenia, że zarówno do polskich adwokatów, jak i radców prawnych znajdą zastosowanie regulacje kodeksu etyki CCBE (Rady Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy) uchwalonego pierwotnie podczas sesji Plenarnej CCBE w dniu 28 października 1988 r. (a następnie zmienianego w latach 1998, 2002 i 2006). W wypadku radców prawnych stanowi o tym wprost art. 2 ust. 2 „nowego” k.e.r.p., przy czym kodeks etyki CCBE został uznany za wiążący dla radców prawnych już uchwałą nr 8/2010 IX Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 6 listopada 2010 r. Również kodeks etyki CCBE nie doczekał się kompleksowego opracowania w języku polskim, jednak pewnych wskazówek w zakresie jego rozumienia i stosowania dostarcza Memorandum objaśniające, zaktualizowane podczas sesji plenarnej CCBE w dniu 19 maja 2006 r., a stanowiące integralną część kodeksu. Tekst autentyczny kodeksu został sporządzony w językach angielskim i francuskim, tłumaczenia zaś zostały dokonane przez delegacje narodowe. Ma to, jak się okazuje, dość istotne znaczenie w wypadku tłumaczenia na język polski, zwłaszcza w zakresie kwestii dopuszczalności umowy o zapłatę wg „pactum de quota litis” (art. 3.3). Zgodnie bowiem z tłumaczeniem przyjętym przez Krajową Radę Radców Prawnych i umieszczonym w niniejszej publikacji pkt 3.3 Kodeksu etyki CCBE brzmi: „Prawnik może zawierać pactum de quota litis”. Tymczasem zgodnie z tekstem w języku angielskim (autentycznym) „A lawyer shall not be entitled to make a pactum de quota litis”. Podobnie w tekście francuskim: „L'avocat ne peut pas fixer ses honoraires sur la base d'un pacte de quota litis”. Warto byłoby zatem, jak postuluje się w doktrynie , wyjaśnić tę rozbieżność z tłumaczeniem na język polski, tym bardziej że wszystkie inne wersje językowe umieszczone na stronie CCBE (czeska, duńska, niemiecka, grecka, hiszpańska, estońska, włoska, łotewska, mołdawska, norweska i słoweńska) posługują się formą przeczącą. W tym zatem zakresie zmieniono w niniejszej publikacji wyżej wskazane tłumaczenie, dodając, jakże istotne, słowo „nie” .

Wreszcie ostatnim dokumentem zamieszczonym w niniejszym zbiorze jest opinia nr 16 Europejskiej Rady Konsultacyjnej Sędziów Europejskich (CCJE) w sprawie relacji pomiędzy sędziami i adwokatami, wydana w listopadzie 2013 r. po konsultacjach z Radą Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy. Posłużono się tu tłumaczeniem umieszczonym na stronach CCJE, chociaż w warunkach polskich bardziej właściwe byłoby przyjęcie, że chodzi o relacje pomiędzy sędziami a prawnikami (nie „adwokatami”, jak w tłumaczeniu), gdyż w polskich warunkach opinia odnosi się oczywiście również do radców prawnych . Opinia dotyczy przy tym zarówno zasad wykonywania zawodu przez prawników i sędziów, jak i obowiązujących ich zasad etycznych.

Niezwykle cenne są również rozważania dotyczące statusu prawnika, etyki zawodowej i relacji prawników z sądami zawarte w uzasadnieniach wyroków Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także Trybunału Sprawiedliwości, jednakże z uwagi na charakter niniejszej publikacji przytaczanie ich tutaj in extenso nie było możliwe; dociekliwy Czytelnik znajdzie w zestawieniu literatury pozycje, które pomogą mu w znalezieniu przydatnych judykatów. W tym miejscu warto również polecić lekturę stron internetowych organów samorządowych, gdzie przytoczone są orzeczenia sądów dyscyplinarnych, jak również wydawanego rokrocznie przez Sąd Najwyższy „Zbioru urzędowego, istotnych orzeczeń w sprawach dyscyplinarnych sędziów, adwokatów, notariuszy, prokuratorów, radców prawnych, lekarzy oraz skarg na przewlekłość postępowania”; periodyk ten zawiera również płytę z orzeczeniami Sądu Najwyższego w sprawach dyscyplinarnych wydanych od 2002 r., stanowi więc niezwykle cenne źródło wiedzy o sprawach dyscyplinarnych rozpatrywanych w Sądzie Najwyższym i standardach wypracowanych przez ten Sąd w powyższym zakresie.

Niniejsze opracowanie nie jest komentarzem do wyżej wskazanych kodeksów etyki i innych aktów prawnych, czy też opracowaniem naukowym omawiającym znaczenie poszczególnych zasad wykonywania zawodu adwokata i radcy prawnego. Ma ono stanowić swego rodzaju repetytorium, pomoc naukową dla osób przygotowujących się do egzaminów zawodowych adwokata i radcy prawnego (chociaż może okazać się przydatne również dla osób już wykonujących zawód). Z uwagi na powyższe, nie można go w żaden sposób traktować jako wyczerpującego źródła wiedzy na temat zasad wykonywania zawodu lub zasad etyki, a jedynie jako pewien impuls, czy też zbiór sugestii co do własnych, pogłębionych badań. Aby jednak to niewątpliwie trudne zadanie maksymalnie ułatwić, w opracowaniu, jak już wyżej wskazano, zawarto zbiór przepisów obowiązujących polskich radców prawnych i adwokatów w zakresie zasad etyki i wykonywania zawodu, jak również szeroki wybór piśmiennictwa na ten temat, co w założeniu ma umożliwić osobom przygotowującym się do egzaminu szybkie odnalezienie potrzebnych informacji. W wyborze literatury uwzględniono głównie najnowsze (z XXI w.) opracowania z dziedziny etyki zawodów prawniczych oraz zasad wykonywania zawodu; ze starszych pozycji wskazano jedynie te najważniejsze, uznając, że znalezienie np. przedwojennych pozycji (swoją drogą znakomitych merytorycznie) lub też publikacji zagranicznych dotyczących etyki prawnika będzie dla osoby przygotowującej się do zdania egzaminu zawodowego zbyt trudne. Pominięto również publikacje z zakresu ustroju organów ochrony prawnej oraz organizacji wymiaru sprawiedliwości, z uwagi na to, że przedmiotowa problematyka występuje w nich jedynie pobocznie.

Najważniejszą wreszcie część książki stanowią oczywiście kazusy. Zostały one opracowane odrębnie dla adwokatów i radców prawnych, tak by można było wskazać mające zastosowanie w danej profesji przepisy oraz orzecznictwo odpowiednich sądów dyscyplinarnych lub Sądu Najwyższego orzekającego w sprawach dyscyplinarnych. Nie oznacza to jednak, że kazusy dotyczące adwokatów są bezużyteczne dla osób przygotowujących się do egzaminu radcowskiego i na odwrót. Wręcz przeciwnie – warto zapoznać się z wszystkimi kazusami, z uwagi na niejednokrotnie identyczne, a bardzo często podobne regulacje dotyczące etyki zawodowej i zasad wykonywania zawodu. Zarówno bowiem adwokat, jak i radca prawny są zawodami zaufania publicznego, zatem kwestią absolutnie podstawową jest tajemnica zawodowa, której przestrzeganie służy budowaniu zaufania pomiędzy klientem a osobą wykonującą dany zawód; nie powinno zatem dziwić, że ta problematyka pojawia się zarówno w kazusach na egzamin adwokacki, jak i radcowski. Podobnie będzie wyglądała kwestia relacji pomiędzy adwokatem lub radcą prawnym a sądem, kolegami, czy samorządem zawodowym; inne zaś jest podejście w obu zawodach np. do kwestii reklamy, form wykonywania zawodu, czy – co oczywiste – relacji z pracodawcą, co w wypadku adwokatów w ogóle obecnie nie wchodzi w grę. Na marginesie jedynie można wspomnieć o ciekawym wyroku Trybunału Sprawiedliwości w Luksembugu dotyczącym m.in. kwestii braku możliwości powoływania się na tajemnicę zawodową przez tzw. in-houselawyers (sprawa C-550/07 Akzo Nobel Chemicals Ltd and Akcros Chemicals Ltd przeciwko Komisji Europejskiej).

Każdy kazus składa się ze stanu faktycznego, przytoczenia obowiązujących przepisów regulujących daną kwestię (co może wprawdzie stwarzać wrażenie powtarzalności, jednak dzięki temu każdy kazus stanowi odrębną, samodzielną całość), propozycji rozwiązania i ewentualnego orzecznictwa w danej kwestii. Autorami kazusów są praktycy (adwokat i radca prawny), mający wieloletnie doświadczenie w działalności samorządowej, zwłaszcza dotyczącej odpowiedzialności dyscyplinarnej; jednocześnie łączą jednak podejście praktyczne z bogatą wiedzą teoretyczną i doświadczeniem dydaktycznym w zakresie funkcjonowania zawodów prawniczych, co gwarantuje wysoki poziom merytoryczny opracowanych kazusów. W imieniu wszystkich Autorów wyrażam nadzieję, że niniejsza pozycja okaże się przydatna dla Czytelnika w przyswojeniu zasad etyki i wykonywania zawodu adwokata i radcy prawnego.

Dr Grzegorz Borkowski

Sędzia

Szef Biura Krajowej Rady Sądownictwa