Goździaszek Łukasz, Elektroniczne postępowanie upominawcze

Elektroniczne postępowanie upominawcze umożliwia sądowe dochodzenie roszczeń za pomocą komunikacji elektronicznej. Wprowadzenie tego postępowania do polskiego procesu cywilnego było przełomowe dla informatyzacji postępowania sądowego. Dotychczas informatyzacja nie stwarzała faktycznych możliwości powszechnego stosowania technologii informacyjnych do wnoszenia pism procesowych i doręczania pism sądowych. Obowiązujące wtedy regulacje w zasadzie nie były stosowane. Przepisy dotyczące elektronicznego postępowania upominawczego, jako efektywne i sprawdzające się w praktyce, wyznaczyły z kolei standard prawno-informatyczny dalszej informatyzacji. W ciągu czterech lat funkcjonowania elektronicznego postępowania upominawczego standard ten został już powielony w innych sferach postępowania cywilnego.

Poruszone w pracy zagadnienia skupiają się przede wszystkim wokół wpływu zastosowania nowych technologii na instytucje procesowe w kontekście elektronicznego postępowania upominawczego. Analizy wymaga również, w świetle przedstawionych w pracy wątków, problematyka automatyzacji. Należy odpowiedzieć przy tym na pytanie, czy elektroniczne postępowanie upominawcze wprowadza w pełni nowy mechanizm procesowy.

Najistotniejsze problemy prawne dotyczące elektronicznego postępowania upominawczego są przede wszystkim konsekwencją trzech założeń konstrukcyjnych tego postępowania. Po pierwsze, wprowadzenie możliwości wnoszenia pozwu drogą elektroniczną wpłynęło na modyfikację wielu innych instytucji. Zmianie uległy choćby regulacje dotyczące wykazania umocowania pełnomocnika, wyeliminowano również możliwość załączania do pozwu dowodów oraz uniemożliwiono wnoszenie pozwu bez jego opłacenia. Po drugie, sprawy w elektronicznym postępowaniu upominawczym rozpoznaje tylko jeden sąd w kraju. Nie jest to jednak warunek niezbędny do funkcjonowania tego postępowania; w tym zakresie przeważył raczej wzgląd na kwestie techniczne i konieczność specjalizacji. Należy mieć przy tym na uwadze, że powiązanie elektronicznego postępowania upominawczego z jednym sądem w kraju nie wynika nawet wprost z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Po trzecie, w elektronicznym postępowaniu upominawczym istotną rolę odgrywa system teleinformatyczny. Posłużenie się sformułowaniem, że system ten „odgrywa istotną rolę”, jest nawet na tyle nieprecyzyjne, że bez systemu teleinformatycznego nie można w ogóle wszczynać spraw i ich rozpoznawać.

Powszechnie krytykowana jest wielość postępowań odrębnych w procesie cywilnym ze względu choćby na trudności z zakwalifikowaniem konkretnego roszczenia do poszczególnego postępowania, czy też z uwagi na szczególne rygory procesowe z nimi związane. Problematyczna jest również możliwość nakładania się postępowań odrębnych, z czym z kolei powiązany jest konflikt przepisów i konieczność rozstrzygnięcia kwestii pierwszeństwa.

Trudności te nie sprzyjają klarowności i efektywności procesu cywilnego. W takiej sytuacji paradoksalna może się wydawać teza, że remedium na część problemów współczesnego postępowania cywilnego stało się wzbogacenie Kodeksu postępowania cywilnego o trzy nowe postępowania odrębne - elektroniczne postępowanie upominawcze, europejskie postępowanie nakazowe i europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń. Postępowania te ułatwiają dochodzenie roszczeń w określonym zakresie zastosowania i przy spełnieniu określonych przesłanek.

Celem pracy jest nie tylko wskazanie i rozwiązanie problemów prawnych, jakie mogą powstać przy stosowaniu przepisów dotyczących elektronicznego postępowania upominawczego, lecz również scharakteryzowanie instytucji procesowych elektronicznego postępowania upominawczego. Dlatego też nie zastosowano typowego ujęcia materii, w którym w pierwszej kolejności zostałyby przedstawione zagadnienia dotyczące wszczęcia postępowania, następnie byłby opisany jego przebieg i zaprezentowana problematyka nakazu zapłaty, a na końcu kwestia egzekucji. Taki układ treści, jak się wydaje, nie pozwoliłby dostatecznie wyraźnie ukazać najistotniejszych problemów prawnych. Przykładowo, zagadnienie elektronicznej postaci orzeczeń czy szerzej - utrwalania w systemie wszystkich czynności sądu, referendarza i przewodniczącego, w zasadzie dotyczy każdego etapu procedowania, a nawet kwestii poniekąd pozasądowych, gdyż również - ogólnie ujmując - funkcjonowania elektronicznej postaci orzeczenia w obrocie prawnym. Podobnie w przypadku sytuacji pełnomocnika procesowego. Te dwa z wielu przykładów pozwalają ukazać, że zaproponowany spis treści najlepiej oddaje problematykę prawną elektronicznego postępowania upominawczego.

Rozdział pierwszy pracy ukazuje elektroniczne postępowanie upominawcze w świetle systemu postępowań cywilnych w sprawach prostych i drobnych. Przedstawiono ten system jako rozbudowany i wielowątkowy, mający długoletnią historię, przy czym podlegający wcale niemałej ewolucji, ale też wpisujący się w obecne tendencje rozwoju prawa postępowania cywilnego. W tym rozdziale nawiązano również do wykorzystania technologii informacyjnych w postępowaniu sądowym, ponieważ wprowadzenie elektronicznego postępowania upominawczego nastąpiło w określonych uwarunkowaniach informatyzacji postępowania cywilnego.

Kolejny rozdział pracy dotyczy kluczowej kwestii - mechanizmu procesowego elektronicznego postępowania upominawczego, czyli sposobu rozpoznania sprawy. Mechanizm ten odwołuje się do stosowanego w „zwykłym” postępowaniu upominawczym. Jak się wydaje, to właśnie adekwatność mechanizmu procesowego do stosowania komunikacji elektronicznej stała się przyczyną efektywnego funkcjonowania elektronicznego postępowania upominawczego. Istotnym wątkiem w rozważaniach w tym zakresie jest problematyka przekazania sprawy z elektronicznego postępowania upominawczego. Wtedy sprawa rozpoznawana dotychczas za pomocą technologii informacyjnej będzie rozpoznawana w dalszym ciągu bez jej użycia. W rozdziale tym zostały przedstawione również relacje między poszczególnymi instytucjami procesowymi. Dzięki temu instytucje te mogą zostać szerzej omówione w następnych rozdziałach.

Rozdział trzeci zajmuje się sytuacją stron postępowania i pełnomocników procesowych jako użytkowników systemu teleinformatycznego. Nie bez znaczenia jest również założenie przyświecające utworzeniu e-sądu, że najwięcej spraw w elektronicznym postępowaniu upominawczym będzie wszczynanych przez dostawców usług zbiorowych, czyli powodów masowych.

Rozdział czwarty pracy dotyczy pism procesowych. Rozważania obejmują zarówno problematykę wnoszenia pism procesowych, jak też ich specjalnej treści i struktury. Jako osobny podrozdział wyodrębniono zagadnienia związane z opłatami sądowymi. Rola tych opłat jest szczególna, gdyż ich uiszczenie jest niezbędnym elementem wniesienia pozwu, co więcej, wniesienia nawet w wymiarze czynności faktycznej.

Ostatni rozdział jest poświęcony czynnościom sądu, referendarza, przewodniczącego i komornika. W elektronicznym postępowaniu upominawczym w zasadzie cały wewnętrzny obieg dokumentów ma postać elektroniczną. Orzeczenia i akta sprawy mają również taką postać.

W pracy przyjęto przede wszystkim metodę badawczą formalno-dogmatyczną. Kluczowe dla pracy są rozwiązania prawne dotyczące elektronicznego postępowania upominawczego, zarówno na poziomie ustaw, jak i rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości. Metoda formalno-dogmatyczna jest wspierana metodą prawnoporównawczą. Czynione są nawiązania do prawa niemieckiego i angielskiego. Funkcjonujące w tych państwach postępowania elektroniczne były inspiracją do wprowadzenia w Polsce elektronicznego postępowania upominawczego. Ponadto, w zakresie przedstawienia istoty systemu postępowań w sprawach prostych i drobnych, jak też uniwersalizmu mechanizmu procesowego stosowanego w sprawach prostych, wsparto się metodą historyczną. Istotnym elementem w badaniach była analiza akt spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

Kilka uwag należy poczynić odnośnie do kwestii słownictwa. Aby zapewnić pracy przejrzystość, przyjęto określone założenia co do posługiwania się często występującymi pojęciami. Przede wszytkim w celu wyraźnego odróżnienia regulacji postępowania upominawczego od elektronicznego postępowania upominawczego, pierwsze z nich nazywane jest „zwykłym” postępowaniem upominawczym. Posłużenie się cudzysłowem zwraca uwagę, że nie jest to określenie występujące w języku prawnym. Wielokrotne zaś nawiązania w pracy do „zwykłego” postępowania upominawczego są niezbędne. Konieczne stało się również utworzenie krótkiego określenia postępowania, w którym nie stosuje się przepisów żadnego z postępowań odrębnych. Nawiązując do powszechnej praktyki w tym zakresie, posłużono się pojęciem tzw. postępowania zwykłego. W celu uproszczenia konstrukcji zdań wskazują one tylko na sąd, który wydaje nakaz zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Należy jednak mieć na uwadze, że również referendarz może wydawać takie nakazy.

Często używane w pracy pojęcie e-sądu na oznaczenie sądu rozpoznającego sprawy w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest w istocie skrótem myślowym, gdyż sąd w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest tradycyjny. Wyróżnia go jednak elektroniczny sposób komunikacji z powodem, przez co znajdują zastosowanie takie instytucje, jak wnoszenie pism procesowych drogą elektroniczną, doręczenia elektroniczne, orzeczenia w postaci elektronicznej oraz elektroniczne akta sprawy. Założeniem jest, aby wprowadzenie tych instytucji przyczyniło się do ułatwienia sądowego dochodzenia roszczeń i rozpoznania spraw przez sąd. Droga elektroniczna jest dominującą postacią komunikacji (w stosunkach powód-sąd jedyną dopuszczalną, a w stosunkach pozwany-sąd uzależnioną od woli pozwanego). Na znaczeniu zatem stracił fakt terytorialnej odległości, przez co powstała możliwość przekazania wszystkich spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym do jednego w całym kraju sądu.