Cyman Damian, Elektroniczne instrumenty płatnicze a bezpieczeństwo uczestników rynku finansowego

Proces dynamicznego rozwoju technologii implikuje powstanie społeczeństwa opartego na wiedzy. Jego członkowie komunikują się w niemal nieskrępowany sposób, z wykorzystaniem środków łączności na odległość. Wywołuje to doniosłe skutki w ramach społeczeństw, rynków finansowych, państw i organizacji międzynarodowych. „Przeznaczeniem pieniądza jest stać się cyfrowym” – tak brzmiały pierwsze słowa konferencji poświęconej przyszłości pieniądza, zorganizowanej w dniach 11–13 lipca 2001 r. w Luksemburgu przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Chociaż niektóre z procesów związanych z przemianą pieniądza jeszcze się nie zrealizowały, powyższe stwierdzenie odzwierciedla oczekiwany i planowany kierunek rozwoju pieniądza i środków płatniczych. Związane z tym nadzieje dotyczą przemiany sposobów dokonywania płatności, które stają się coraz szybsze, bardziej efektywne, bezpieczniejsze i tańsze. Współczesne rynki w coraz większym zakresie opierają się na elektronicznych formach rozliczeń pieniężnych. Bezproblemowe dokonywanie płatności staje się wartością samą w sobie, ponieważ zwiększa wewnętrzną płynność finansową rynków oraz wzrost ich konkurencyjności. W tle jednak pojawia się niepokój związany z tym, czy obowiązujące regulacje prawne są w stanie zagwarantować odpowiedni poziom bezpieczeństwa uczestnikom rynku finansowego oraz czy może nowoczesne środki płatności, oparte w dużej mierze na sieci internetowej i środkach łączności, przestaną podlegać kontroli organów władzy państwowej, które tradycyjnie dbają o bezpieczeństwo posługiwania się nimi.

Decyzja o podjęciu zakreślonej tematem rozprawy problematyki podyktowana została tym, że pomimo powszechnego już stosowania elektronicznych instrumentów płatniczych, ich regulacje prawne wciąż nie odpowiadają szybko zmieniającym się rozwiązaniom technologicznym. O ile zagadnienia związane z niektórymi instrumentami poddane zostały badaniom na gruncie prawa cywilnego, o tyle w nauce prawa finansowego nie istnieje całościowe opracowanie dotyczące konsekwencji ich oddziaływania na bezpieczeństwo uczestników rynku finansowego.

Kształtowanie się nowych form pieniądza oraz elektronicznych instrumentów płatniczych następuje bardzo dynamicznie. Ich wpływ na sposób przeprowadzania rozliczeń pieniężnych jest niezwykle istotny, są już bowiem powszechnie wykorzystywane do dokonywania płatności detalicznych. Stały się też niezbędnym elementem powstania i rozwoju handlu elektronicznego oraz bankowości elektronicznej. Ich znaczenie jest jeszcze większe w aspekcie wewnętrznego rynku finansowego Unii Europejskiej. Niektóre z elektronicznych instrumentów płatniczych uznane zostały za kluczowe dla urzeczywistnienia koncepcji Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA).

Nowe środki płatnicze wpłynęły na działanie instytucji finansowych. Zmieniły zakres, rodzaj i sposób prowadzonej przez nie działalności. W szczególności, dzięki wykorzystaniu środków komunikacji na odległość, upowszechniła się bankowość elektroniczna, zwiększyła ilość i jakość usług świadczonych transgranicznie. Pojawiły się nowe podmioty, ściśle związane z wydawaniem elektronicznych instrumentów płatniczych oraz przeprowadzaniem transakcji z ich wykorzystaniem. Wśród nich wymienić można przede wszystkim instytucje pieniądza elektronicznego oraz agentów rozliczeniowych.

Niezwykle istotne jest zachowanie stabilności rynku finansowego. Ostatni kryzys finansowy w sposób niepozostawiający złudzeń potwierdził, jak doniosły jest wpływ instytucji finansowych na rynki finansowe w skali całego świata. Poprzez zjawisko zwane efektem zarażenia, kryzys finansowy wywodzący się ze Stanów Zjednoczonych rozprzestrzenił się na pozostałe rynki, w tym europejski.

Bezpieczeństwo rynku finansowego występuje w ścisłej korelacji z zaufaniem jego uczestników. Utrata tego zaufania spowodować może poważne konsekwencje (takie jak spektakularna panika bankowa – tzw. run na banki), wpływające na stabilność całego rynku finansowego. Do zapewnienia niezbędnego poziomu zaufania nie wystarczą uregulowania instytucjonalne, odnoszące się do wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych. Konieczna jest ochrona ich indywidualnego posiadacza, realizująca się przede wszystkim w prawie konsumenckim. Z uwagi na to, że źródłem zobowiązań łączących posiadaczy z wydawcami są umowy cywilnoprawne o wydanie elektronicznego instrumentu płatniczego, niezbędne jest również zagwarantowanie prawidłowego wykonania tych umów i ewentualnej odpowiedzialności kontraktowej stron. W zakresie bezpieczeństwa mieści się też ochrona przed czynami przestępczymi. Godzą one zarówno w indywidualnych użytkowników, jak i w cały rynek finansowy, zwłaszcza jeśli związane są z wprowadzaniem do obrotu środków pochodzących z nielegalnych źródeł (tzw. pranie pieniędzy).

Rozważania zawarte w niniejszej publikacji ograniczono do zagadnień związanych z detalicznymi elektronicznymi instrumentami płatniczymi. Poza ich zakresem pozostają elektroniczne instrumenty płatnicze używane przez banki w tzw. płatnościach hurtowych w celu realizowania wzajemnych płatności w międzybankowych systemach rozliczeniowych. Powyższe ograniczenie jest wynikiem zastosowania zasady adekwatności przedmiotu badań do możliwości formułowania o nim twierdzeń naukowych. Wskazane dwie grupy elektronicznych instrumentów płatniczych, pomimo pewnych podobieństw, są od siebie zasadniczo odmienne. Inna jest ich funkcja, zastosowanie, regulacje prawne. Włączenie wymienionych instrumentów do badań naukowych objętych zakresem książki nie pozwoliłoby na wysnucie jednolitych, uniwersalnych wniosków.

Celem autora jest dokonanie kompleksowego ujęcia wpływu elektronicznych instrumentów płatniczych na bezpieczeństwo uczestników rynku finansowego, przedstawienie wniosków de lege lata i postulatów de lege ferenda, a także ocena, przy zastosowaniu metod prawniczych, skuteczności i efektywności regulacji odpowiadających za zagwarantowanie tego bezpieczeństwa. Prowadzić ma to do odpowiedzi na podstawowe pytanie: czy regulacje prawne związane z elektronicznymi instrumentami płatniczymi w sposób należyty zapewniają bezpieczeństwo uczestnikom rynku finansowego?

Podstawowa teza badawcza książki brzmi: elektroniczne instrumenty płatnicze wywierają istotny wpływ na bezpieczeństwo rynku finansowego. Dla zachowania odpowiedniego poziomu tego bezpieczeństwa niezbędne jest wypełnienie triady właściwej prewencji, skutecznej i efektywnej kontroli oraz usankcjonowanej odpowiedzialności.

Powyższa teza legła u podstaw podjętych przez autora trzech podstawowych problemów badawczych, powiązanych logicznie z tezą i pozwalających na jej zweryfikowanie.

Pierwszym z nich jest to, czy wypełniono warunki niezbędne dla zachowania prewencji, która rozumiana jest jako stworzenie otoczenia prawnego, gwarantującego korzystanie z elektronicznych instrumentów płatniczych w sposób odpowiadający ich środowisku. Zagadnienie to jest konkretyzowane poprzez wyjaśnienie szczegółowych kwestii:

Problemem badawczym jest też określenie, czy instytucjonalna kontrola sprawowana nad wydawcami i podmiotami biorącymi udział w realizacji transakcji z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych spełnia swoje funkcje. Konkretyzuje się on w postaci zagadnień szczegółowych:

Trzecim problemem badawczym jest określenie zakresu odpowiedzialności za naruszenie bezpieczeństwa związanego z korzystaniem z elektronicznych instrumentów płatniczych, a więc:

Realizacja powyższego celu wymagała zastosowania różnorodnych prawniczych metod badawczych. Aspekt formalny (językowy) pracy wymagał zastosowania metody dogmatycznoprawnej (formalnodogmatycznej), opierającej się przede wszystkim na analizie językowologicznej źródeł prawa. W tym zakresie wykorzystano metody logiczne, w szczególności dyrektywy interpretacyjne oraz reguły inferencyjne i kolizyjne, powszechnie przyjmowane w naukach formalnoprawnych. Opierały się one na zasadach typowych rozumowań prawniczych. Pozwoliło to na ustalenie obowiązujących norm prawnych oraz modalności normatywnej (kwalifikacji prawnej) określonych zdarzeń. W dążeniu do wieloaspektowego ujęcia analizowanej materii celowe stało się przeprowadzenie badań prawnoporównawczych. Umożliwiło to dokonanie oceny prawidłowości procesu implementacji regulacji unijnych do krajowego porządku prawnego.

Wykorzystano także metodę ogólnoteoretyczną, pozwalającą na sformułowanie teorii zjawisk prawnych mających znaczenie dla niniejszej książki. Z uwagi na silne sprzężenie pieniądza i środków płatniczych z ekonomią oraz zachowaniami społecznymi, metoda ta nie pozwoliłaby na pełne sformułowanie teorii prawnych, gdyby nie została uzupełniona ekonomiczną i socjologiczną analizą prawa. Pierwsza za kryterium badania przyjęła efektywną ekonomiczność (ang. economic efficiency), pozwalając spojrzeć z szerszej perspektywy na badane zjawiska. W szczególności bez jej zastosowania nie byłoby możliwe zaprezentowanie znaczenia elektronicznych instrumentów płatniczych dla wydawców i posiadaczy, jak również kierunków ich dalszego rozwoju. Podstawowe przyczyny wykształcenia tych instrumentów mają naturę ekonomiczną – obniżenie ceny i zwiększenie efektywności dokonywania rozliczeń pieniężnych. Metoda socjotechniczna natomiast pozwoliła ustalić, w jaki sposób uzyskać określone skutki społeczne (w szczególności zwiększenie poziomu zaufania do nowych środków płatności) przez odpowiednie stanowienie norm prawnych. Ze względu na ogromną złożoność związków pomiędzy stanowieniem i stosowaniem prawa a jego skutkami społecznymi, znajdujące się w pracy twierdzenia uzyskane tą metodą dotyczyć mogą jedynie prawdopodobieństwa wystąpienia danego rodzaju skutków. Ich podstawą jest przede wszystkim obserwacja skutków stosowania prawa w ujęciu historycznym, również z uwzględnieniem innych niż polski systemów prawa.

W częściach poświęconych genezie pieniądza oraz elektronicznych instrumentów płatniczych zastosowano przede wszystkim metodę historyczno-opisową. Znalazła też ona zastosowanie podczas przedstawienia zarysu integracji rynków finansowych w granicach Unii Europejskiej.

Z uwagi na to, że celem książki jest dokonanie oceny wpływu elektronicznych instrumentów płatniczych na bezpieczeństwo uczestników rynku finansowego, duże znaczenie odegrała metoda funkcjonalna. Pozwoliła ona pragmatycznie spojrzeć na przedmiot badań oraz określić wzajemne związki przyczynowo-skutkowe. Tematyka książki dotyczy zjawisk wciąż niedostatecznie zbadanych, zastosowano więc również metody heurystyczne w celu odkrywania faktów, związków między nimi oraz formułowania hipotez. Ze względu na założony cel badawczy, autor przeprowadził także analizę aksjologiczną w odniesieniu do celów i zadań regulacji elektronicznych instrumentów płatniczych, w tym licencjonowania i nadzorowania ich wydawców oraz ochrony posiadaczy.

Przyjętymi metodami rozumowania (definiowanego jako rozwiązywanie zagadnień za pomocą wnioskowania lub wynikania logicznego) były metody logiczne: indukcji, dedukcji i redukcji. Posłużyły one do oceny zjawisk prawnych zarówno w ujęciu syntetycznym, jak i analitycznym. Metoda dialektyczna została wykorzystana przede wszystkim przy próbie opisania pieniądza. Pozwoliła w tym zakresie na określenie (w ujęciu triady Hegla) tezy (za którą uznać można legalne rozumienie pieniądza gotówkowego) oraz antytezy (pieniądzem jest wszystko, co za taki jest uważane). Autor nie podjął próby dokonania syntezy pieniądza, zjawisko jest bowiem tak złożone, a u jego podstaw leży tak wiele nauk, że dokonanie syntezy (a więc odpowiedź, czym w istocie jest pieniądz i jaka jest jego „czysta forma”) znacznie przekraczałoby zakres i cel książki.

Źródłami wiedzy wykorzystanej w niniejszej pracy były przede wszystkim akty prawne krajowe oraz acquis communautaire. Wnikliwej analizie poddana została literatura polska i zagraniczna, odnosząca się do obszaru badawczego, publikacje Europejskiego Banku Centralnego, Narodowego Banku Polskiego oraz inne dokumenty, w tym dostępne w sieci internetowej. Autor odwołuje się również do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i Sądu Najwyższego.

Konieczne było przyjęcie podstawowego założenia, nie zawsze bezkrytycznie akceptowanego w doktrynie, że w ramach europejskiego rynku wewnętrznego utworzono wewnętrzny rynek finansowy, mający charakter ponadnarodowy. W konsekwencji, analizując akty prawne, w pierwszym rzędzie odniesiono się do prawa europejskiego, uzupełniając je o polskie regulacje dotyczące omawianych zagadnień. Autor świadomy jest jednak wciąż istniejącej autonomii krajowych rynków finansowych państw członkowskich, szczególnie widocznej w zakresie nadzoru, oraz odpowiedzialności za naruszenie stabilności tych rynków, czemu daje wyraz w szczegółowych rozważaniach. Powyższe założenie wynika z tego, że polityka finansowa Unii Europejskiej zmierza w kierunku utworzenia wewnętrznego rynku finansowego. Niniejsza książka, poświęcona nowym kierunkom rozwoju instrumentów płatniczych, ze swej natury wymaga, aby formułować wnioski w granicach dającej się przewidzieć przyszłości. Założenie to pozwoliło przede wszystkim na paneuropejskie i całościowe spojrzenie na obiekt badań, było także jedyną możliwością wyciągnięcia obiektywnych i uniwersalnych wniosków. Zamknięcie tematyki pracy jedynie w granicach polskiego rynku finansowego znacznie ograniczyłoby zakres temporalny pracy, sprawiając, że szybko straciłaby ona aktualność, negatywie wpłynęłoby także na możliwość merytorycznej oceny badanych zjawisk.

Układ książki jest konsekwencją jej celu i przyjętych zagadnień badawczych. Książka składa się ze wstępu oraz czterech rozdziałów.

Pierwszy z nich poświęcony został prewencji niezbędnej dla zachowania bezpieczeństwa rynku finansowego w kontekście elektronicznych instrumentów płatniczych. Wprowadzono przede wszystkim aparat pojęciowy używany w pracy, nie zawsze wystarczająco precyzyjnie lub prawidłowo określony w aktach prawnych. Autor podjął wysiłek opisania złożonego zjawiska pieniądza, również w ujęciu historycznym. Pieniądz elektroniczny ma zbyt krótką historię, aby możliwa była jego prawidłowa analiza, pozbawiona fundamentu historycznego. Przedstawienie ewolucji pieniądza pozwoliło również na podjęcie próby ukazania wektorów jego dalszego rozwoju, nieokreślających dokładnych przyszłych cech i kształtu, ale wskazujących kierunki jego dalszej transformacji.

Teorie pieniądza kształtowały się w czasie. Zmiany w tym zakresie nie wynikały z tego, że wcześniej istniejące teorie były nieprawidłowe, ale raczej z faktu, że zmieniający się pieniądz wymagał ich aktualizacji bądź stworzenia innych poglądów, w sposób pełniejszy go wyjaśniających. Pojawiło się nowe podejście do pieniądza, oparte na założeniu, że jest nim każda wartość, która może zostać zmierzona, nawet jeśli jest nią przepływ informacji. Pieniądz jest też przedmiotem badań nauk społecznych, tzw. czystym zjawiskiem socjologicznym, niezbędne było więc wskazanie funkcji, które wypełnia w środowisku społecznym. Jest również instytucją prawną, która wywiera wpływ na system prawny każdego państwa, dlatego przedstawiono jego legalne (konstytucyjne) rozumienie, jak i przyjętą w niniejszej pracy typologię.

Charakterystyka pieniądza była punktem wyjścia do przedstawienia elektronicznych instrumentów płatniczych, które są z nim nierozerwalnie związane. Ich zakres przedmiotowy nie jest obecnie dostatecznie ustalony, a regulacje prawne sprawiają trudności interpretacyjne. Dodatkową przeszkodą w przeprowadzeniu badań jest nieustanny i dynamiczny rozwój tych instrumentów. Konsekwencją są częste zmiany dotyczących ich norm prawnych, jak również brak jednolitego stanowiska doktryny. Autor podjął próbę przeprowadzenia syntezy tych instrumentów, zarówno w kontekście historycznym, jak i prawnym. Dokonał również analizy poprzez usystematyzowanie ich rodzajów i wprowadzenie typologii.

Elektroniczne instrumenty płatnicze istnieją w określonym środowisku, którego przedstawienie umożliwia dokonanie ich analizy funkcjonalnej. Powstanie handlu elektronicznego odmieniło sposób prowadzenia działalności przez przedsiębiorców, często radykalnie. Autor podjął się omówienia pojęcia „handel elektroniczny”, jego odmian i sposobu prowadzenia tej formy działalności gospodarczej. Bankowość elektroniczna stała się przełomem dotyczącym sposobów kontaktu banku z klientem. Nigdy wcześniej dostęp do środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach nie był równie wygodny, a operacje na rachunkach tak efektywne, tanie i szybkie. Analiza bankowości elektronicznej pozwoliła dokonać oceny znaczenia elektronicznych instrumentów płatniczych w zakresie rozliczeń pieniężnych dokonywanych przez banki.

Ważna jest też rola elektronicznych instrumentów płatniczych w realizacji jednego z największych wyzwań Unii Europejskiej – stworzenia Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA). Poprzez ukazanie założeń SEPA odniesiono się do doniosłej roli instrumentów, które uznane zostały za kluczowe dla powodzenia tego przedsięwzięcia – kart płatniczych, polecenia przelewu i polecenia zapłaty.

Rozdział drugi zajmuje się instytucjonalnym bezpieczeństwem rynku finansowego. Autor przedstawił pojęcie rynku finansowego oraz zagadnienia związane z łączeniem się krajowych rynków finansowych w jeden, zintegrowany, europejski rynek finansowy. Przedmiotem rozważań są też definicje, podziały i sposoby rozumienia tego rynku, jak również jego struktura. Opisywana jest istota stabilności rynku finansowego z uwzględnieniem czynników powodujących jej zagrożenia, jak i działań zmierzających do jej zachowania. Jest ona na tyle istotna, że słusznie została uznana za dobro publiczne. Jej zachwianie wywołuje zaburzenia na pozostałych rynkach finansowych. Analiza stabilności finansowej była punktem wyjścia do odnalezienia zagrożeń generowanych przez elektroniczne instrumenty płatnicze. Aby synteza była pełna, przedstawia skutki i konsekwencje wprowadzenia pieniądza elektronicznego, w tym dla realizacji polityki pieniężnej. Określone zostały czynniki generujące kryzys i to, w jaki sposób dochodzi do jego rozprzestrzeniania się na inne rynki finansowe.

W rozdziale przedstawiono również znaczenie wydawców elektronicznych instrumentów płatniczych dla rynków finansowych, ze szczególnym uwzględnieniem wewnętrznego rynku finansowego Unii Europejskiej. W tym celu omówiono typologię wydawców, pozwalającą na określenie zakresu podmiotowego pracy. Opisane zostały zarówno istniejące dotychczas podmioty, w szczególności banki i instytucje kredytowe, jak i te, które powstały w wyniku wykształcenia się elektronicznych instrumentów płatniczych, np. instytucje pieniądza elektronicznego i agenci rozliczeniowi. Z uwagi na coraz powszechniejsze korzystanie z outsourcingu, również i to zagadnienie, jako wywierające wpływ na bezpieczeństwo, poddane zostało analizie.

Centralną częścią rozdziału drugiego jest analiza nadzoru nad wydawcami, opierająca się na trzech wzajemnie uzupełniających się filarach: nadzorze ostrożnościowym, skonsolidowanym i wewnętrznym (właścicielskim). Z uwagi na to, że elektroniczne instrumenty płatnicze podlegają dynamicznym zmianom, rozważania nad nadzorem dotyczyły przede wszystkim jego ujęcia funkcjonalnego, nie pomijając przy tym podmiotowego i przedmiotowego zakresu oraz dostępnych środków oddziaływania. Wskazane zostały zasady nadzoru ostrożnościowego, wykonywanego nad indywidualnymi wydawcami, oraz skonsolidowanego, dotyczącego coraz częściej występujących grup kapitałowych. Nadzór właścicielski ukazany został jako niezbędny element prawidłowego i bezpiecznego modelu zarządzania nadzorowaną instytucją, a także – w razie jego nieprawidłowości – jako katalizator kryzysu. Dla jasności i czytelności wywodów, w rozdziale tym zaprezentowano również zasady licencjonowania wydawców, zachowując przy tym świadomość ich prewencyjnego, a nie kontrolnego charakteru.

Rozdział trzeci poświęcony został odpowiedzialności za naruszenie zasad posługiwania się elektronicznymi instrumentami płatniczymi. Cechą bezpieczeństwa rynku finansowego jest nie tylko jego właściwe uregulowanie instytucjonalne, lecz również zaufanie jego uczestników. Jest ono zależne od zapewnienia odpowiedniej indywidualnej ochrony stronom transakcji dokonywanych z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych. Przedmiot rozważań tego rozdziału oparto na trzech filarach: ochronie posiadacza rozumianego jako konsument, ochronie stron ex contracto oraz ochronie karnej.

Przedstawiona tu została sytuacja prawna posiadacza podlegającego ochronie konsumenckiej. Regulacje prawne jej dotyczące mają charakter przede wszystkim paneuropejski, konieczne więc było omówienie norm acquis communautaire, z uwzględnieniem zachodzących zmian w tej dziedzinie. Wnikliwie rozważono zagadnienia związane z koniecznością zapewnienia posiadaczom odpowiedniej ochrony prawnej.

Autor nie pominął odpowiedzialności kontraktowej stron, wynikającej z umów o wydanie elektronicznych instrumentów płatniczych. W tym zakresie odniósł się w głównej mierze do regulacji cywilnoprawnych. Do przeprowadzenia rozważań w tym zakresie niezbędna była analiza modelu prawnego zjawisk zachodzących pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w płatnościach.

Aby poprawnie przedstawić naruszenia dóbr chronionych prawem karnym, w tym działania na szkodę wydawców lub posiadaczy, omówione zostały podstawowe zagrożenia w tej dziedzinie, jak również rozwiązania, które zwiększyć powinny stopień zaufania do nowych form płatności. Elektroniczne instrumenty płatnicze są szczególnie podatne na popełnianie przestępstw majątkowych. Stosunkowo duża łatwość ich dokonywania, jak również trudności z kwalifikacją prawną zdarzeń, powoduje, że zwiększa się zarówno liczba przestępstw, jak i wysokość szkód ponoszonych przez osoby pokrzywdzone. Wskazane zostały zagrożenia związane z wykorzystaniem elektronicznych instrumentów płatniczych i pieniądza elektronicznego dla wprowadzania do obrotu środków pochodzących z nieujawnionych źródeł (tzw. pranie pieniędzy). Analizie poddano konsekwencje wynikające z tego procederu, jak również generowane w ten sposób ryzyko dla podmiotów w nie zaangażowanych oraz ryzyko systemowe.

Uzupełnieniem przeprowadzonych rozważań jest wskazanie technologicznych zabezpieczeń elektronicznych instrumentów płatniczych. Nie mieszczą się one w sferze prawa, lecz w istotny sposób wpływają na bezpieczeństwo posługiwania się tymi instrumentami. Są również wyznacznikiem tego, na ile wydawcy elektronicznych instrumentów płatniczych wypełniają ciążące na nich obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa transakcji.

Przyjęte metody badawcze pozwoliły na sformułowanie ogólnych wniosków końcowych o charakterze systemowym. Szczegółowe wnioski i postulaty de lege ferenda, wynikające z rozwiązania zakreślonych problemów badawczych, przedstawione zostały w poszczególnych rozdziałach. Miało to na celu zachowanie ciągłości wywodu oraz zwiększenie jego przejrzystości.

s.