Borysiak Witold, Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona

Niniejsza książka ma na celu przedstawienie konstrukcji prawnej dziedziczenia jako sposobu przejścia praw i obowiązków spadkodawcy po jego śmierci na jego spadkobierców. Celem pracy jest także możliwie pełne, a więc uwzględniające także kontekst historycznoprawny i prawnoporównawczy, przedstawienie problematyki zasad odnoszących się do dziedziczenia oraz jego ochrony w prawie polskim.

Pojęcie dziedziczenia może być uznane za centralne i najważniejsze pojęcie w zakresie całego prawa spadkowego . Niewątpliwie jest jednym z jego filarów. Oparcie prawa spadkowego na koncepcji dziedziczenia, a dziedziczenia na konstrukcji sukcesji uniwersalnej determinuje przyjęcie bądź odrzucenie wielu rozwiązań szczegółowych, takich jak choćby testamentowy dział spadku o skutku rzeczowym lub dziedziczenie wyodrębnionych części spadku, np. gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa.

Zagadnienie to nie doczekało się do tej pory całościowego opracowania w prawie polskim. Po okresie przemian ustrojowych, jakie miały miejsce po roku 1989, i spowodowaną na ich tle zmianą praktycznej roli prawa spadkowego daje się zaobserwować wzrost zainteresowania doktryny tą problematyką . Zarazem daje się zaobserwować w doktrynie powrót do podejmowania tematów dogmatycznych i konstrukcyjnych, które ustąpiły w ostatniej dekadzie XX wieku zagadnieniom związanym z opisywaniem nowych zjawisk gospodarczych. Pojawia się tendencja do zadawania pytań i udzielania odpowiedzi na tak podstawowe dla prawa cywilnego kwestie, jak: granice swobody umów, naprawienie szkody czy sankcje wadliwości czynności prawnych.

Próby opisania zjawisk oraz konstrukcji podstawowych dla danego działu prawa, choć wielokrotnie wymagające pogłębionych badań oraz szerokiego spojrzenia na ten dział, wydają się niezbędne. Wymagają one też precyzji i ostrożności w wyciąganiu wniosków oraz uogólnień. Są one konieczne zarówno dla podejmowania dalszych prac badawczych w danej dziedzinie prawa, jak też, wbrew pozorom, oddają nieocenione korzyści praktyce. Jak bowiem zauważał niegdyś Ernest Till, a za nim jego uczeń Alfred Ohanowicz: „dla praktyki nie ma nic lepszego niż dobra teoria” .

Celem pracy jest analiza następujących zagadnień:

Po pierwsze, w pracy rozważane są zagadnienia funkcji dziedziczenia (rozdział I). Na wstępie odpowiedzieć trzeba bowiem na pytanie, jakie funkcje w społeczeństwie ma spełniać ta konstrukcja prawna i jakie jej zalety spowodowały, że jest ona obecnie przyjmowana w większości obowiązujących na świecie systemów prawnych jako zasada. Do udzielenia odpowiedzi na to pytanie konieczne będzie opisanie rozwoju historycznego tej instytucji oraz głosów krytycznych względem niej pojawiających się na przestrzeni wieków. Niezbędne będzie też wskazanie związków pomiędzy instytucją dziedziczenia a takimi zasadami prawa spadkowego, jak swoboda testowania i ochrona więzów rodzinnych łączących spadkodawcę z członkami jego rodziny. Przede wszystkim zaś w rozdziale tym omówione zostaną związki instytucji dziedziczenia z zasadą ochrony własności prywatnej.

Po drugie, w pracy opisana jest konstytucyjna regulacja dziedziczenia (art. 21 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP) i jej ewentualny wpływ na regulacje prawa prywatnego (rozdział II). Już w tym miejscu należy wskazać, że regulacja konstytucyjna wyznacza dopuszczalne ramy ukształtowania przez ustawodawcę przepisów dotyczących dziedziczenia ustawowego i testamentowego, a więc pośrednio także zakresu dziedziczenia. Dziedziczenie jest we wskazanych artykułach Konstytucji RP, choćby tylko ze względu na ich umiejscowienie, nieodłącznie związane z własnością prywatną i powinno być traktowane jako gwarancja pozostawania jej w rękach podmiotów prywatnych. Należy jednak rozważyć, czy z przepisów Konstytucji RP można wyprowadzić wnioski co do zakresu praw objętych dziedziczeniem oraz konstrukcji prawnej, która ma regulować przejście praw ze spadkodawcy na jego spadkobierców.

Po trzecie, publikacja zawiera rozważania co do aspektów dziedziczenia w sytuacji oparcia go, tak jak w prawie polskim, na konstrukcji sukcesji uniwersalnej (rozdział III). Należy wskazać pięć cech dziedziczenia jako rodzaju tego typu sukcesji. Aspektami tymi w prawie polskim są: 1) uniwersalność (całościowość) dziedziczenia; 2) jedność spadku jako przedmiotu przejścia; 3) jedność sposobu przejścia; 4) jedność czasu przejścia oraz 5) jedność kauzy (podstawy prawnej) przejścia. Analizowane będą zwłaszcza zasada uniwersalności (całościowości) dziedziczenia oraz zakres praw i obowiązków spadkodawcy podlegających dziedziczeniu. Wskazane zostaną także prawa niepodlegające dziedziczeniu. Odrębnie, w rozdziale IV pracy, zostaną przedstawione także sytuacje będące wyjątkami od zasady oparcia dziedziczenia na konstrukcji sukcesji uniwersalnej, w tym konstrukcja zapisu windykacyjnego.

Po czwarte, w pracy rozważana jest konstrukcja prawna tak zwanych podmiotowych praw spadkowych, w tym przede wszystkim podmiotowego prawa do dziedziczenia oraz prawa podmiotowego mającego wynikać z dziedziczenia (rozdział V). Opisanie tej konstrukcji jest niezbędne, ponieważ pozwala scharakteryzować zarówno sytuację prawną potencjalnego spadkobiercy przed otwarciem spadku (a więc chwilą, w której w prawie polskim dochodzi do dziedziczenia), jak i sytuację spadkobiercy po tym momencie. Pozwala także w pełni przedstawić dziedziczenie jako sposób nabycia praw podmiotowych. Praca rozważa trzy możliwe konstrukcje teoretyczne: 1) prawo do spadku (prawo do dziedziczenia) jako prawo do „stania się” spadkobiercą; 2) prawo do nabycia albo objęcia już otwartego spadku; 3) prawo wynikające z dziedziczenia (podmiotowe prawo spadkowe w znaczeniu wąskim) jako prawo podmiotowe powstające dla spadkobierców w chwili otwarcia spadku, a wynikające z faktu dziedziczenia po spadkodawcy. Główne rozważania będą poświęcone ostatniej ze wskazanych konstrukcji, gdyż jest ona w prawie polskim przedmiotem wielu kontrowersji. Rozważania poczynione w tym rozdziale mają na celu wskazanie tego, czy dziedziczenie sprowadza się jedynie do przejścia praw i obowiązków spadkodawcy na jego spadkobierców, czy też przyznaje mu dodatkowe, nieistniejące po stronie spadkodawcy, prawo podmiotowe do władania spadkiem (tzw. „prawo na całości spadku”) albo wiązkę uprawnień, które mogą być zbiorczo określone jako prawo podmiotowe wynikające z dziedziczenia.

Po piąte, praca zawiera analizę systemu ochrony dziedziczenia przyjętego w prawie polskim na tle art. 1029 k.c. (rozdział VI). Konieczność takich rozważań związana jest z tematyką podmiotowych praw spadkowych, a także z tematyką wyżej wymienionych aspektów dziedziczenia. Rozważane będzie to, czy konstrukcja roszczenia o ochronę dziedziczenia opiera się na prawie podmiotowym na całości spadku oraz jaki jest jej związek z cechami dziedziczenia, w sytuacji gdy opiera się ono na konstrukcji sukcesji uniwersalnej. Można bowiem przyjąć założenie, że szczególny charakter tego roszczenia oraz zakres ochrony, którą przyznaje ono osobom uprawnionym, wynika w prawie polskim, podobnie jak w systemach prawnych innych państw przyjmujących dziedziczenie oparte na konstrukcji sukcesji uniwersalnej, z faktu, że chronić ma ono prawnomajątkową pozycję prawną, którą spadkobierca zajmować powinien na skutek dziedziczenia. Roszczenie to chroni więc skutki prawne, które zaistniały po śmierci spadkodawcy w wyniku nastąpienia sukcesji uniwersalnej.

Praca uwzględnia stan prawny, dorobek piśmiennictwa i orzecznictwo na dzień 1 lipca 2013 r.

* * *

Niniejsza książka jest poprawioną i zaktualizowaną wersją rozprawy doktorskiej obronionej z wyróżnieniem w dniu 25 czerwca 2012 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Rozprawa ta uzyskała pierwszą nagrodę w kategorii prac doktorskich w XLVIII ogólnopolskim konkursie miesięcznika „Państwo i Prawo” na najlepsze prace habilitacyjne i doktorskie z dziedziny nauk prawnych.

Autor chciałby serdecznie podziękować w tym miejscu promotorowi pracy Pani Profesor Elżbiecie Skowrońskiej-Bocian za wieloletnią opiekę naukową i zaufanie, jakim mnie obdarzyła w toku pisania pracy. Możliwość uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez Panią Profesor była i będzie dla mnie zawsze inspiracją do dalszych badań naukowych.

Chciałbym również podziękować recenzentom pracy: Profesorowi Andrzejowi Mączyńskiemu oraz Profesorowi Bogudarowi Kordasiewiczowi za niezwykłą życzliwość oraz cenne uwagi do pracy, które pozwoliły mi nadać jej dojrzalszy kształt.

Praca ta powstała dzięki pomocy i wiedzy bardzo wielu osób. Na jej kształt złożyło się wiele cennych uwag moich nauczycieli, wykładowców i kolegów przede wszystkim, choć nie tylko, związanych z Wydziałem Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Wszystkim tym osobom chciałbym serdecznie podziękować.

* * *

Rozprawa doktorska, będąca podstawą niniejszej książki, mogła powstać także dzięki otrzymanemu z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego grantowi promotorskiemu nr N N110 120537. Zebranie koniecznej do pisania pracy literatury prawnoporównawczej umożliwiło mi także dwukrotne uzyskanie stypendium START Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, a także uzyskanie stypendium dla najlepszych uczestników studiów doktoranckich Uniwersytetu Warszawskiego w ramach projektu „Doktoraty dla Mazowsza”.