Brzezińska Joanna, Dzieciobójstwo. Aspekty prawne i etyczne

Życie człowieka, zajmując niewątpliwie naczelne miejsce w hierarchii wszelkich innych dóbr, których pozostaje on wyłącznym dysponentem, zachowuje swoje uniwersalne walory nie tylko w wymiarze indywidualnym, lecz również na płaszczyźnie społecznej. Zakres bowiem ochrony, zagwarantowany niniejszemu dobru, zawsze stanowi odzwierciedlenie poziomu humanizacji życia społecznego. Problematyka prawnokarnej ochrony życia ludzkiego skłania do nieustannej refleksji, przede wszystkim dlatego, że określenie zakresu tejże ochrony wymaga odpowiedzi na pytanie, od kiedy zaczyna się człowiek, która to wątpliwość stanowi jednocześnie obszar wzmożonej refleksji badawczej w etyce, filozofii czy teologii.

Pozbawienie człowieka najbardziej cennego z jego dóbr, jakim pozostaje życie, zawsze wyzwala wyjątkowo silne, negatywne reakcje emocjonalne, które są szczególnie wzmożone, gdy ofiarą zabójstwa jest noworodek, a sprawcą czynu matka dziecka. Atypowość zachowania dzieciobójczyni stanowi od dawna przedmiot szczególnego zainteresowania zarówno doktryny prawa karnego, jak i etyki i skłania do podjęcia pogłębionych rozważań, których celem jest przede wszystkim wyznaczenie sposobu normatywnego rozstrzygnięcia analizowanej problematyki.

Dzieciobójstwo towarzyszyło ludzkości już od czasów antycznych. Ewolucja reakcji na ten rodzaj zachowania, podejmowanego pierwotnie zwłaszcza przez ojca w ramach przysługującego mu ius vitae necisque (prawa życia i śmierci), znacznie rzadziej wspólnie przez rodziców, następowała stopniowo. Uzasadnienia dla społecznej akceptacji wobec praktyki eliminowania potomstwa należy poszukiwać w płaszczyźnie obyczajowej oraz ekonomicznej społeczeństw starożytnych. Życie dziecka, szczególnie w wypadku, jeśli wykazywało ono jakiekolwiek ułomności, nie stanowiło w świecie antycznym wartości analogicznej do tej, jaką obdarzano życie jednostki dojrzałej. Dzieciobójstwo było ponadto swoistą metodą rozwiązywania problemów demograficznych, stając się regulatorem przyrostu naturalnego. Dopiero postępująca około IV w. n.e. intensyfikacja wpływów religii chrześcijańskiej, modyfikujących stopniowo mentalność i obyczajowość ówczesnego społeczeństwa, czyniąc z godności człowieka wartość fundamentalną, zaczęła wywierać poważny wpływ na potępienie wszelkich praktyk uśmiercania dzieci. Konsekwencją tego procesu stało się natomiast stosowanie niezwykle drastycznych metod karania sprawców dzieciobójstw przez władze świeckie. Zasadnicza zmiana reakcji na dzieciobójstwo została zapoczątkowana dopiero około XVI w., kiedy przy ocenie czynu matki zaczęto dostrzegać konieczność uwzględnienia także płaszczyzny motywacyjnej jej zachowania. Z kolei ten aspekt zapoczątkował, w większości ustawodawstw XIX-wiecznych, proces kwalifikacji dzieciobójstwa w charakterze zabójstwa typu uprzywilejowanego. Dopiero kolejne stulecie przyniosło ze sobą konieczność pełniejszej refleksji również nad statusem ofiary przestępstwa dzieciobójstwa.

Wskazany typ zachowań kryminalnych od wieków wzbudza co najmniej społeczny sprzeciw, a nawet odrazę i potępienie. Wydaje się, że powodem licznych kontrowersji, jakie koncentrują się wokół przestępstwa dzieciobójstwa, jest ekstracharakterogenność czynu matki, będąca wynikiem niewytłumaczalnego niewykształcenia się naturalnego instynktu, jakim powinna ona zostać obdarzona. W istocie przestępstwo, którego dopuszcza się matka, stanowi przykład zaprzeczenia macierzyństwa, a jednocześnie pozostaje wymierzone w przyrodzoną predyspozycję psychiczną człowieka, wyrażającą się w dążeniu do zachowania własnego gatunku.

Warto jednak dodać, że radykalne oceny dzieciobójstwa są zwykle jednopłaszczyznowe i nie uwzględniają polimotywacyjności przedmiotowego przestępstwa. Ta właściwość dzieciobójstwa, która polega na wieloaspektowym uwarunkowaniu czynu zabronionego matki, skłania do jego interdyscyplinarnej i wielowątkowej analizy. W obliczu rozważań koncentrujących się wokół wartości fundamentalnej, jaką stanowi życie człowieka, bez względu na stopień jego dojrzałości, konieczne staje się odniesienie do kwestii natury etycznej, teologicznej czy wreszcie medycznej splatających się nierozerwalnie z podjętą w pracy badaną problematyką. Jednocześnie owa wieloaspektowość przestępstwa dzieciobójstwa determinuje w konsekwencji rozszerzenie zakresu uwag natury dogmatycznej o ustalenia z innych dyscyplin naukowych, wśród których niewątpliwie miejsce szczególne zajmują: psychologia i psychiatria, ale także neonatologia oraz perinatologia.

Uzasadnieniem podjęcia w niniejszej pracy rozważań dotyczących pogłębionej analizy prawnokarnych i etycznych aspektów przestępstwa dzieciobójstwa jest szczególna doniosłość problematyki ochrony życia na jego początkowym etapie oraz niewielka liczba szczegółowych monograficznych opracowań, poświęconych temu zagadnieniu. W literaturze przedmiotu można ich odnaleźć zaledwie kilka. W okresie powojennym najstarszym studium dotyczącym dzieciobójstwa w prawie karnym było opracowane w latach 50. Dzieciobójstwo w świetle prawa karnego. Studium prawno-porównawcze autorstwa Z. Papierkowskiego. W latach 90. omawiane zagadnienie zostało częściowo tylko podjęte przez M. Tarnawskiego w pracach: Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, a także Zabójstwo uprzywilejowane w świetle badań sądowych i badań ankietowych. Obecnie wśród nowszych publikacji należy wskazać opracowania K. Holki-Marzec – Dzieciobójstwo – przestępstwo uprzywilejowane czy zbrodnia oraz M. Szweda i L. Wieczorka – Dzieciobójstwo. Od przepisu prawa do indywidualnego przypadku, a także pracę A. Księżopolskiej-Breś – Odpowiedzialność karna za dzieciobójstwo w polskim prawie karnym. Wydaje się jednak, że tak istotna, a przy tym kontrowersyjna problematyka ochrony życia u jego początku uzasadnia konieczność kontynuowania dalszych badań, a przede wszystkim rozszerzenia zakresu badawczego szczególnie z perspektywy historycznej, dogmatycznej, prawno-porównawczej oraz etycznej, a nawet empirycznej.

W niniejszej pracy wyodrębniono cztery zadania badawcze mające najistotniejsze znaczenie dla kompleksowego ujęcia problematyki dzieciobójstwa. Wstępnym zadaniem badawczym było ustalenie, jaką wartość stanowi życie ludzkie z perspektywy etyki, przy czym przedstawiono dwie opozycyjne, wzajemnie skontrastowane grupy poglądów: z jednej strony zwolenników etyki wartości życia, z drugiej ich oponentów, hołdujących postulatowi jakości ludzkiej egzystencji. W rozważaniach natury aksjologicznej uwzględniono również stanowisko zajmowane wobec przedstawionej kwestii w doktrynie chrześcijańskiej.

Drugim z zadań badawczych, podjętym przez autorkę, była analiza dogmatyczna obowiązującego przepisu art. 149 k.k. w strukturze przestępstw przeciwko życiu wraz z propozycją modyfikacji zakresu poszczególnych znamion, składających się na strukturę badanego unormowania oraz ustalenie, czy uzasadnione jest kwalifikowanie dzieciobójstwa w charakterze przestępstwa sui generis, typizowanego w art. 149 k.k. poprzez wskazanie w tym zakresie zarówno poglądów de lege lata, jak i stanowiska de lege ferenda.

Kolejnym zadaniem badawczym było przedstawienie rozwiązań legislacyjnych, dotyczących przestępstwa dzieciobójstwa, obowiązujących w wybranych państwach Europy Zachodniej: Francji, Niemczech, Włoszech i Wielkiej Brytanii oraz porównanie ich z polską regulacją karną poprzez zaakcentowanie występujących pomiędzy nimi różnic.

Ostatnie z zadań podjętych w pracy polegało na kompleksowym zestawieniu i analizie wyników badań empirycznych, dotyczących przestępstwa dzieciobójstwa, prowadzonych w Polsce na przestrzeni obowiązywania kolejnych regulacji kodeksowych: z 1932 r., z 1969 r. oraz z 1997 r. oraz porównanie uzyskanych wyników z obrazem tego przestępstwa w zestawieniach statycznych dwóch państw Europy Zachodniej: Francji i Włoch. Konfrontacja ta została dodatkowo pogłębiona wynikami badań ankietowych, przeprowadzonych wśród polskich sędziów, które dotyczyły oceny zasadności oraz prawidłowości obowiązującego rozwiązania legislacyjnego dotyczącego przestępstwa dzieciobójstwa z jednoczesnym uwzględnieniem stanowiska badanej grupy przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości wobec przedstawionych w ankiecie postulatów zmian art. 149 k.k.

Punktem wyjścia obszernych rozważań, koncentrujących się wokół poruszanej w rozprawie problematyki przestępstwa dzieciobójstwa w wymiarze prawnokarnym były, zawarte w rozdziale I, wstępne ustalenia o zakresie ochrony prawnej, gwarantowanej człowiekowi na początkowym etapie życia w Konstytucji, a także w wiążących Polskę przepisach o zasięgu międzynarodowym i europejskim oraz w poszczególnych unormowaniach zawartych w obowiązującym kodeksie karnym.

Z punktu widzenia przyjętych w pracy zadań badawczych niezwykle istotne są rozważania o zabarwieniu aksjologicznym zawarte w jej rozdziale II. Ich celem było zwrócenie uwagi na wyraźną rozbieżność konsekwencji wynikających z przyjęcia jednej z dwóch postaw etycznych zajmowanych wobec dobra, jakim pozostaje życie ludzkie. Według zwolenników koncepcji świętości życia uchodzi ono za wartość fundamentalną i nienaruszalną, ze względu na swoją nieodtwarzalność zachowuje charakter wyjątkowy wobec pozostałych dóbr, niezależny od stopnia rozwoju i kondycji psychofizycznej jego dzierżyciela. Przeciwnicy takiego stanowiska zakładają, że życie pozostaje wartością wypełniającą się wszakże jedynie pod warunkiem jego dostatecznej i obiektywnej jakości, na którą składają się określone czynniki, co w sytuacjach ekstremalnych czyni dozwolonym ingerowanie w jego temporalne granice. Kwestię kluczową stanowiło ustalenie, czy wobec tak zaawansowanej aksjologicznej dychotomii postaw możliwe jest wyznaczenie społecznie akceptowanych, obiektywnych standardów powinnego zachowania wobec życia ludzkiego, które nie zyskało jeszcze bezspornego charakteru osobowego ze względu na kryterium rozwojowe (etap życia płodowego) lub jakościowe (noworodek z deformacjami).

W rozdziale III, koncentrującym się wokół oceny dzieciobójstwa z perspektywy historycznej, zaakcentowano rozważania o podłożu dogmatycznym z jednoczesnym uwzględnieniem aspektów prawno-porównawczych badanego zjawiska w prawie karnym niektórych państw europejskich. Ogólne tendencje, dotyczące kwalifikacji konkretnego zachowania jako dzieciobójstwa oraz wynikające stąd konsekwencje zostały przedstawione w porządku chronologicznym od okresu dominacji cywilizacji antycznych, aż do czasów nowożytnych, ze szczególnym uwzględnieniem rozwiązań legislacyjnych obowiązujących w ustawodawstwie niemieckim, we Francji i Włoszech. Równocześnie przedstawiono analizy historyczne krajowych unormowań odnoszących się do dzieciobójstwa od wieków średnich, aż po regulacje kodeksowe z roku 1932 i 1969. Powoływanie motywów uzasadnień wspomnianych kodyfikacji, którymi kierowali się ich twórcy, oraz treści projektów nowelizacji, poprzedzających przyjęte rozwiązania normatywne, umożliwiło przedstawienie kompleksowej historycznej charakterystyki przestępstwa dzieciobójstwa oraz ukazanie procesu kształtowania się jego prawnokarnej regulacji.

W oparciu o metodę dogmatyczną dokonano analizy przestępstwa dzieciobójstwa w rozdziałach czwartym i piątym. We wskazanych częściach pracy niezbędne stało się, po pierwsze, ustalenie, czy istnieją uzasadnione i wystarczające przesłanki, pozwalające na penalizację dzieciobójstwa jako zabójstwa o charakterze uprzywilejowanym, po drugie zbadanie, czy dzieciobójstwo typizowane w art. 149 k.k. słusznie pozostaje przestępstwem sui generis oraz po trzecie, czy zakres oraz sposób interpretacji znamion przedmiotowego przestępstwa jest prawidłowy i nie budzi zbyt wielu wątpliwości i zastrzeżeń zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, czy może raczej skłania do zdecydowanej modyfikacji obecnego ujęcia normatywnego przestępstwa dzieciobójstwa. Analizie poddano wszystkie znamiona konstytuujące zakres art. 149 k.k., ze szczególnym uwzględnieniem dwóch: „okresu porodu” i „wpływu jego przebiegu”, których interpretacja, ze względu na ich wieloznaczność, wymagała pogłębionych rozważań.

Niezwykle istotną część niniejszego opracowania stanowią rozważania o charakterze prawnoporównawczym zawarte przede wszystkim w rozdziale szóstym. Przedstawienie wybranych, zagranicznych regulacji europejskich, obowiązujących w prawie karnym Francji, Niemiec, Włoch i Wielkiej Brytanii pozwoliło na wyodrębnienie zróżnicowanych metod penalizacji badanego zjawiska w postaci: 1) odrębnego przepisu, typizującego czyn matki (przestępstwo sui generis, np. Włochy), 2) przestępstwa podlegającego kryminalizacji jako zabójstwo typu uprzywilejowanego (Niemcy), 3) przestępstwa, w przypadku którego szczególny status ofiary (małoletni poniżej 15. roku życia) przesądza o uznaniu tej kategorii czynu za zabójstwo kwalifikowane. Zwrócono również uwagę na motywy uzasadniające możliwość wyeliminowania penalizacji dzieciobójstwa w charakterze przestępstwa sui generis w ustawodawstwie francuskim i niemieckim. Przedstawienie założeń obowiązujących regulacji europejskich, w tym również rozwiązania z kręgu common law (obowiązujący w Wielkiej Brytanii The Infanticide Act) pozwoliło na ich konfrontację z regulacją obowiązującą w polskim prawie karnym.

Charakterystyka empiryczna zjawiska dzieciobójstwa została natomiast uwzględniona w ramach ostatniej części niniejszego opracowania (rozdział siódmy) i zrealizowana w oparciu o dwie metody badawcze. Z jednej strony dokonano zestawienia i analizy dostępnych, krajowych danych statystycznych z uwzględnieniem rozmiarów badanego przestępstwa, charakterystyki sylwetek sprawczyń oraz wymiaru kary i liczby prawomocnych skazań za niniejsze przestępstwo, usystematyzowanych z perspektywy trzech okresów badawczych: 1932–1968, 1969–1996, 1997–2010; perspektywy wynikającej z obowiązywania kolejnych regulacji karnych. Uzyskane statystyki polskie zostały równocześnie skonfrontowane z wynikami badań francuskich i włoskich, poddanymi jednakowej systematyce badawczej. Z drugiej strony warstwa empiryczna badań została rozszerzona o analizę wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród sędziów sądów okręgowych, a dotyczących ustalenia opinii wskazanej grupy pracowników wymiaru sprawiedliwości wobec dwóch kwestii: prawidłowości doboru znamion, konstytuujących zakres art. 149 k.k. oraz zasadności utrzymania obowiązującego rozwiązania legislacyjnego, polegającego na penalizacji dzieciobójstwa w charakterze przestępstwa sui generis.

Pragnę podziękować w szczególny sposób tym wszystkim osobom, których wsparcie i życzliwość towarzyszyły mi w trakcie powstawania tej książki. Przede wszystkim serdecznie dziękuję Pani Profesor dr hab. Zofii Sienkiewicz za ogromną cierpliwość i nieocenioną pomoc, jakiej nieustannie mi udzielała. Chciałabym również wyrazić wyjątkowe słowa wdzięczności recenzentom rozprawy doktorskiej – Panu Profesorowi dr. hab. Tomaszowi Kaczmarkowi oraz Panu Profesorowi dr. hab. Marianowi Filarowi, których niezwykle cenne i wnikliwe uwagi uwzględniłam, przygotowując książkę do druku. W tym miejscu dziękuję również tym wszystkim, których życzliwość i zaangażowanie pozwoliły mi przygotować niniejszą publikację, zwłaszcza pracownikom Katedry Prawa Karnego Materialnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Zakładu Etyki w Instytucie Filozofii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego, a także Bibliothèque Nationale de France.

Niniejsza monografia została przygotowana w ramach realizacji promotorskiego projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (N N110 030738), przyznanego na lata 2010–2012.