Stępień-Sporek Anna, Działalność gospodarcza z udziałem małżonków

Małżeństwo jest stosunkiem osobistym, w którym występują pewne elementy majątkowe. Bez bazy majątkowej nie byłoby możliwe prawidłowe funkcjonowanie rodziny. Małżeństwo nie jest zwykłą umową, ale instytucją społeczną opartą na woli stron . Pełni ono kilka funkcji, wśród których wymieniana jest funkcja gospodarcza. Nie pełni ona wprawdzie kluczowej roli w małżeństwie, ale małżeństwo nie może sprawnie funkcjonować, jeśli cele gospodarcze nie będą realizowane przynajmniej przez jednego z małżonków . Zapewnienie podstaw gospodarczych stwarza warunki do realizacji innych funkcji małżeństwa. Jednym ze sposobów tworzenia podstaw bytu rodziny jest prowadzenie działalności gospodarczej albo uczestniczenie w niej.

Przez prowadzenie działalności gospodarczej przez małżonków w niniejszym opracowaniu należy rozumieć to, że jeden z małżonków lub oboje podejmują działalność o charakterze zarobkowym , wybierając jedną z form tej działalności dopuszczalną w świetle obowiązującego prawa. Małżonkowie mogą uczestniczyć także w działalności gospodarczej prowadzonej przez inne podmioty, co szczegółowo zostanie wyjaśnione w dalszej części niniejszego opracowania. Decyzja małżonków o podjęciu działalności gospodarczej bądź uczestniczeniu w niej ma swoje dalsze konsekwencje, które w znacznej części zostaną w niniejszym opracowaniu omówione. Nie sposób omówić jednak wszelkich konsekwencji prowadzenia działalności wynikających przykładowo z prawa administracyjnego, prawa podatkowego czy prawa pracy. Niniejsze opracowanie należy traktować jako studium z zakresu prawa cywilnego, przy czym analiza została ograniczona do przepisów prawa materialnego i zagadnień, które najczęściej pojawiają się w praktyce. Ze względu na wielość problemów, jakie są związane z udziałem małżonków w działalności gospodarczej, konieczne było dokonanie wyżej wskazanej selekcji.

Prowadzenie działalności gospodarczej przez małżonków i uczestniczenie w niej stało się jednym z czynników, które przyspieszyły przeprowadzenie reformy obowiązującego w Polsce prawa małżeńskiego niedostosowanego do zwiększonej aktywności gospodarczej społeczeństwa . Społeczna akceptacja wspólności majątkowej jako ustroju ustawowego spowodowała pozostanie ustawodawcy przy tym właśnie rozwiązaniu, mimo że w zachodniej literaturze wskazuje się, że ustrój wspólności majątkowej był popularny wiele lat temu, kiedy żona rzadko podejmowała jakąkolwiek działalność zarobkową . Ponadto podnosi się, że ustrój wspólności majątkowej jest zbyt skomplikowany i nie odpowiada w pełni interesom ani samych małżonków, ani ich wierzycieli . Może się wydawać, że przecież działalność gospodarcza na większą skalę jest podejmowana i prowadzona przez małą część społeczeństwa i w konsekwencji wszelkie rozważania dotyczące tej problematyki są raczej rozważaniami teoretycznymi, a nie próbą rozstrzygania praktycznych problemów. Należy jednak pamiętać, że znaczna część zagadnień i problemów, która zostanie omówiona w niniejszym opracowaniu, może się pojawić niezależnie od tego, jaki jest rozmiar i zakres prowadzonej działalności gospodarczej .

Większość rozważań w niniejszej pracy dotyczy ustroju ustawowego. Zawieranie umów majątkowych małżeńskich nadal nie jest powszechne, dlatego ustrój ustawowy występuje najczęściej. Nie oznacza to jednak, że w ogóle pominięte zostaną ustroje umowne, aczkolwiek należy pamiętać, że zwłaszcza w przypadku ustroju rozdzielności majątkowej znaczna część omawianych problemów po prostu nie powstaje. Z kolei w przypadku ustrojów umownych, które opierają się na wspólności (rozszerzonej, ograniczonej), uwagi poczynione na tle ustroju ustawowego będą w znacznej części aktualne również w odniesieniu do tych ustrojów.

Metodą badawczą przyjętą w niniejszej pracy była przede wszystkim analiza tekstów przepisów prawnych z uwzględnieniem orzecznictwa oraz opracowań poświęconych stosunkom majątkowym między małżonkami i prowadzeniu działalności gospodarczej. Zastosowano metodę prawnoporównawczą. Obowiązująca regulacja została zestawiona z wcześniejszymi regulacjami, a także z rozwiązaniami występującymi w prawie obcym. Ze względu na fakt, że nie sposób opisać całokształtu regulacji obowiązującej na świecie, dokonano niezbędnej selekcji. Porównanie rozwiązań obcych z tymi, które obowiązują w Polsce, pozwala na dostrzeżenie mankamentów i dobrych stron obowiązującej regulacji, a ponadto może okazać się pomocne przy rozważaniach nad kierunkami zmian obecnie obowiązującego prawa.

Niniejsze opracowanie podzielone jest na sześć rozdziałów. W kolejnych rozdziałach przedstawione są cechy poszczególnych ustrojów majątkowych, rozwój stosunków majątkowych małżeńskich na przestrzeni wieków, formy prowadzenia działalności gospodarczej oraz najważniejsze z punktu widzenia tematu niniejszego opracowania - problemy związane z udziałem małżonków w prowadzeniu działalności gospodarczej, a więc przynależność poszczególnych przedmiotów majątkowych do majątków małżonków, zarząd majątkiem, odpowiedzialność za zobowiązania oraz zmiany w ustrojach majątkowych, w tym na skutek zawarcia intercyzy. Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia niniejszego opracowania jest upadłość małżonka. Ze względu na fakt, że regulacja w tym zakresie nie jest rozbudowana konsekwencje związane z upadłością małżonka zostały omówione w rozdziale pierwszym przy dokonywaniu charakterystyki ustroju przymusowego.

Omawiając ustroje majątkowe małżeńskie na przestrzeni wieków, najwięcej uwagi poświęcono prawu rzymskiemu oraz ustrojom majątkowym w Polsce. Wiele instytucji w prawie polskim wywodzi się z prawa rzymskiego, stąd sięgnięcie do niego było uzasadnione , aczkolwiek należy pamiętać, że regulacja stosunków majątkowych małżeńskich w prawie rzymskim odbiegała w znacznym zakresie od jej obecnego kształtu w prawie polskim.

Analiza prawa małżeńskiego obowiązującego na ziemiach polskich od początku państwa polskiego pozwala na przeanalizowanie tradycji występujących w tym zakresie, a także umożliwia określenie miejsca, w jakim znajduje się obecna regulacja w stosunku do prawa, które obowiązywało wcześniej.

Niniejsza praca uwzględnia stan prawny na dzień 15 maja 2009 roku.