Bochentyn Adam, Dowód z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym

Przedmiotem niniejszej rozprawy jest instytucja dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym. W pracy przeprowadzona została analiza przepisów powszechnie obowiązującego prawa, w tym w szczególności przepisów prawa administracyjnego procesowego oraz materialnego. Rozważania dotyczące norm prawnych uzupełnione zostały przeglądem poglądów doktryny, zarówno postępowania administracyjnego, jak i innych dziedzin nauk prawnych, oraz judykatury.

W literaturze dowód z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym był przedmiotem analiz podejmowanych w komentarzach do ustawy z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego i ustawy z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa , a także w artykułach w czasopismach naukowych oraz rozdziałach monografii wieloautorskich. Ponadto rozważania na temat opinii biegłego znaleźć można w monografiach poświęconych postępowaniu dowodowemu w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym . Pomimo znaczenia dowodu z opinii biegłego w postępowaniu administracyjnym problematyka ta nie doczekała się monograficznego opracowania, które kompleksowo systematyzowałoby wiedzę na temat wskazanego środka dowodowego, w tym przede wszystkim jego konstrukcji prawnej. Wydana w 1967 r. praca W. Dąbrowskiego zatytułowana Biegły w postępowaniu administracyjnym, zawierająca niewątpliwie wiele istotnych rozważań, biegłemu w postępowaniu prowadzonym na podstawie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego poświęca jedynie rozdział 2 (s. 18–42), natomiast znaczna jej część koncentruje się na analizie nieobowiązujących już przepisów prawnych dotyczących postępowań odrębnych.

Różnym aspektom dowodu z opinii biegłego poświęcone zostały liczne monografie z zakresu postępowania sądowego, karnego oraz cywilnego . Konstrukcja prawna dowodu z opinii biegłego w postępowaniu administracyjnym, cywilnym i karnym jest zbliżona, a zatem dorobek doktryny postępowania cywilnego oraz karnego pozostaje użyteczny również w odniesieniu do dowodu z opinii biegłego przeprowadzanego w postępowaniu administracyjnym. Nie oznacza to jednak, że wszystkie poglądy wypracowane w odniesieniu do procedur sądowych można wprost odnieść do dowodu z opinii biegłego w postępowaniu administracyjnym. Tym samym istnieje potrzeba dokonania kompleksowej analizy dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym, która uwzględniała będzie specyfikę tego postępowania.

Powodem podjęcia rozważań na temat dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym był motyw poznawczy oraz zamiar usunięcia luki istniejącej w literaturze postępowania administracyjnego. Celem badań prowadzonych w ramach pracy nad monografią była wszechstronna analiza instytucji dowodu z opinii biegłego, dająca podstawę do, po pierwsze, ustalenia cech dowodu z opinii biegłego, odróżniających tę instytucję od innych instytucji prawnych, po drugie, oceny prawidłowości obowiązującej regulacji prawnej oraz, po trzecie, sformułowania wniosków pozwalających na udoskonalenie tej regulacji. Doniosłość analizy dowodu z opinii biegłego opiera się na założeniu, że prawidłowo przeprowadzony dowód z opinii biegłego może w istotny sposób przyczynić się do wyjaśnienia sprawy administracyjnej, a tym samym może stanowić warunek jej prawidłowego rozstrzygania. Tezę tę potwierdza treść obowiązujących przepisów prawnych, które niekiedy nadają opinii biegłego charakter dowodu obligatoryjnego, jak również orzecznictwo sądów administracyjnych wskazujące wśród powodów wadliwości decyzji nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego lub jego nieprawidłowe przeprowadzenie. Rozważania podjęte w rozprawie odnoszą się do konstrukcji prawnej dowodu z opinii biegłego oraz do podstawowych problemów związanych z jego wykorzystaniem w postępowaniu administracyjnym, w tym aksjologicznych aspektów przeprowadzania dowodu z opinii biegłego, jego oceny przez organ administracji publicznej oraz odpowiedzialności biegłego. Ważnym zadaniem badawczym było także zestawienie instytucji dowodu z opinii biegłego z pokrewnymi instytucjami prawnymi, których odróżnienie od opinii biegłego w praktyce powoduje istotne trudności.

Instytucja dowodu z opinii biegłego znana jest różnym polskim procedurom prawnym. Przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego przewidują przepisy art. 278 § 1 ustawy z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego oraz art. 193 § 1 ustawy z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego , jak również przepisy regulujące jurysdykcyjne postępowanie administracyjne – przepis art. 84 § 1 k.p.a. oraz art. 197 § 1 o.p. W żadnej z przywołanych ustaw procesowych pojęcie opinii biegłego nie zostało zdefiniowane. W nauce prawa oraz orzecznictwie opinię biegłego określa się jako sąd o okolicznościach faktycznych, stanach lub zdarzeniach, dla których poznania i wyjaśnienia wymagany jest określony zasób wiadomości specjalnych (wykraczających poza zakres wiadomości i doświadczenia życiowego ogółu osób inteligentnych i ogólnie wykształconych – z różnych dziedzin nauki, techniki, sztuki, rzemiosła czy obrotu gospodarczego oraz doświadczenia zawodowego), sformułowany i wyrażony w toku postępowania przez osobę wyznaczoną w tym celu przez sąd lub organ, niezainteresowaną rozstrzygnięciem, ułatwiający zarazem organowi orzekającemu właściwą ocenę faktów i rozstrzygnięcie konkretnej sprawy . Dowód z opinii biegłego uznaje się za swoisty środek dowodowy, natomiast samego biegłego za swoiste osobowe źródło dowodowe .

W doktrynie przyjmuje się tradycyjnie, że dowód z opinii biegłego powinien zostać przeprowadzony jedynie wówczas, gdy po przeprowadzeniu postępowania dowodowego okaże się, że pełna ocena jego wyników wymaga bliższego poznania reguł istniejących w danej dziedzinie . Podnosi się, że biegłego nie powołuje się do ustalenia stanu faktycznego, lecz do naświetlenia okoliczności wskazanych przez organ z punktu widzenia posiadanych przez niego wiadomości specjalnych . W orzecznictwie podkreśla się także, że opinia biegłego nie może być sama w sobie źródłem materiału faktycznego sprawy, a tym bardziej stanowić podstawy ustalenia okoliczności będących przedmiotem oceny biegłych . Biegły może wydać opinię odnoszącą się bezpośrednio do stanu faktycznego danej sprawy, jak również opinię o charakterze abstrakcyjnym, nieopierającą się na dokonanej przez niego obserwacji faktów w sprawie . Przyjmuje się także, że dowód z opinii biegłego można zastosować, jeżeli istnieje potrzeba pozyskania wiadomości wykraczających poza zwykłą rutynową działalność organu .

Pełna analiza instytucji dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym wymagała oparcia pracy przede wszystkim na metodzie teoretycznoprawnej oraz dogmatycznej. Wykorzystany został zwłaszcza dorobek polskiej nauki postępowania administracyjnego, a ponadto pozycje literaturowe z zakresu doktryny teorii prawa oraz postępowania karnego i cywilnego. Analiza dogmatyczna objęła przede wszystkim przepisy regulujące postępowanie administracyjne. Ponadto analizie poddane zostały przepisy innych gałęzi prawa, odnoszące się zarówno do przeprowadzania dowodu z opinii biegłego w innych niż administracyjne postępowaniach, jak i odnoszące się do biegłego wydającego opinię na potrzeby postępowania administracyjnego (np. w zakresie odpowiedzialności karnej i cywilnej biegłego). Przedmiotem badania było także orzecznictwo sądowe (zarówno sądów administracyjnych, jak i powszechnych). Pomocniczo stosowane były inne niż teoretycznoprawna i dogmatyczna metody badawcze, w szczególności analiza komparatystyczna (porównawcza).

Rozważania przedstawione w niniejszym opracowaniu skoncentrowane zostały na dowodzie z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym, które to postępowanie regulowane jest przez przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, a także przepisy szczególne, w tym przepisy Ordynacji podatkowej. Zaprezentowana konstrukcja dowodu z opinii biegłego opiera się przede wszystkim na przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego, znajdujących co do zasady zastosowanie we wszystkich sprawach indywidualnych załatwianych w drodze decyzji administracyjnej, jak również przepisach Ordynacji podatkowej, określających tryb załatwiania spraw podatkowych. Znaczenie dla tematu niniejszej pracy mają też przepisy szczególne, które istotnie, w odniesieniu do niektórych kategorii spraw administracyjnych, modyfikują elementy konstrukcyjne dowodu z opinii biegłego. Ograniczenie rozważań do dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym pozostawia poza ich zakresem opinie wydawane przez podmioty posiadające wiadomości specjalne w postępowaniach zaliczanych do procedur administracyjnych, które nie mają jednak charakteru jurysdykcyjnego, w tym w postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wyłączenie spod rozważań opinii biegłego wydanej na potrzeby postępowania egzekucyjnego w administracji wynika z zasadniczej odmienności jurysdykcyjnego postępowania administracyjnego, które stanowi sformalizowany proces stosowania norm prawa administracyjnego materialnego, od postępowania egzekucyjnego. W związku z tym w niniejszej pracy nie poddano szczegółowej analizie instytucji biegłego skarbowego oraz dokonywanego przez niego w postępowaniu egzekucyjnym w administracji oszacowania wartości zajętej ruchomości lub prawa majątkowego.

Układ opracowania dostosowany został do specyfiki analizowanego problemu badawczego i obejmuje wstęp, cztery rozdziały oraz zakończenie.

W pierwszym rozdziale pracy przedstawione zostały zagadnienia wprowadzające do tematyki dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym. Wyjaśnione zostały zasadnicze dla tematu pracy pojęcia – jurysdykcyjnego postępowania administracyjnego oraz dowodu. W przypadku pierwszego z pojęć, któremu przypisuje się różne znaczenia, skoncentrowano się szczególnie na jego powiązaniu z procesem stosowania norm prawa administracyjnego materialnego. Pojęcie dowodu uzupełnione zostało natomiast o ogólną charakterystykę dowodów, z których korzystać może organ administracji publicznej w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym. W tej części pracy wyjaśniono także pojęcie biegłego oraz scharakteryzowano jego pozycję w różnych procedurach prawnych. Przy definiowaniu pojęcia biegłego odniesiono się do doktryny postępowania karnego oraz cywilnego. Rozdział kończy przedstawienie aksjologicznych uwarunkowań przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym. Rozważania z jednej strony odniesiono do charakterystyki procesu stosowania prawa administracyjnego, z drugiej natomiast do idei sprawiedliwości proceduralnej.

Rozdział drugi poświęcony został rozważaniom dotyczącym konstrukcji prawnej dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym. W tej części pracy przedstawione zostały przesłanki wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, będące jednocześnie przesłankami przeprowadzenia tego dowodu. Ponadto poddano analizie elementy konstrukcyjne samej opinii biegłego: (a) osobę biegłego (element o charakterze podmiotowym), (b) przedmiot i formę oraz elementy treści opinii biegłego (elementy o charakterze przedmiotowym). Ponieważ opinia biegłego jest jednym z dowodów wykorzystywanych w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym i podlega reżimowi przepisów regulujących postępowanie dowodowe, w tej części pracy przedstawiono również uprawnienia strony postępowania związane z dowodem z opinii biegłego. Ponadto ze względu na fakt, że w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym występują różne instytucje związane z wykorzystywaniem wiadomości specjalnych, dokonano rozróżnienia między dowodem z opinii biegłego a pokrewnymi instytucjami prawnymi.

W rozdziale trzecim rozprawy skoncentrowano się na ocenie dowodu z opinii biegłego w jurysdykcyjnym postępowaniu administracyjnym. Rozważania rozpoczęto od przeanalizowania, jakie czynniki wyznaczają wartość dowodową opinii biegłego oraz jakie są przesłanki poprawności opinii. Ponieważ ocena opinii biegłego jest procesem wieloetapowym i wykracza poza samo sprawdzenie poprawności zawartych w opinii wniosków, w tej części pracy podjęto dociekania dotyczące zakresu tej oceny oraz jej etapów. Dalszymi badaniami objęto reguły oceny dowodów, określane w teorii prawa mianem „dyrektyw dowodowych”, koncentrując się szczególnie na dyrektywach logiczno-językowych oraz empirycznych. W rozdziale trzecim rozprawy podjęto także rozważania w przedmiocie budzącego kontrowersje, zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, problemu merytorycznej oceny opinii biegłego. W tej części pracy przeanalizowano również wpływ na ocenę dowodu z opinii biegłego dyrektyw wynikających z zasad postępowania dowodowego, spośród których część wprost wynika z przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego i Ordynacji podatkowej. Znaczną część rozdziału poświęcono problemowi wadliwości dowodu z opinii biegłego oraz skutkom tej wadliwości.

W czwartym rozdziale rozprawy analizie poddane zostały różne reżimy odpowiedzialności prawnej biegłego. Podjęte rozważania objęły przepisy regulujące jurysdykcyjne postępowanie administracyjne (odpowiedzialność biegłego z tytułu nieuzasadnionej odmowy wydania opinii, stawienia się na wezwanie, udziału w rozprawie oraz z tytułu niewłaściwego zachowania się podczas rozprawy), przepisy prawa karnego materialnego (odpowiedzialność karna), przepisy prawa administracyjnego ustrojowego i materialnego (odpowiedzialność dyscyplinarna i zawodowa biegłych wykonujących określony zawód, biegłych wpisanych na listę rzeczoznawców oraz wpisanych na listę biegłych sądowych) oraz przepisy prawa cywilnego materialnego (odpowiedzialność odszkodowawcza).

W zakończeniu sformułowane zostały wnioski wynikające z przeprowadzonych badań, stanowiące jednocześnie podsumowanie podjętych rozważań.

Niniejsza monografia powstała w oparciu o rozprawę doktorską obronioną we wrześniu 2018 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Pragnę w tym miejscu wyrazić głęboką wdzięczność promotorowi rozprawy doktorskiej Panu Profesorowi Mariuszowi Boguszowi za życzliwą opiekę naukową oraz wsparcie udzielone podczas przygotowywania dysertacji. Chciałbym również podziękować Panu Profesorowi Wojciechowi Piątkowi oraz Panu Profesorowi Robertowi Suwajowi za wszystkie niezwykle cenne uwagi oraz wskazówki, które pomogły mi opracować ostateczną wersję książki.