Skorupka Agnieszka, Dopuszczalność dowodu sprzecznego z prawem w sądowym postępowaniu cywilnym

„Sztuka postępowania sądowego jest w istocie umiejętnością korzystania z dowodów” .

Niniejsza praca została poświęcona problematyce dowodu sprzecznego z prawem i jego dopuszczalności w sądowym postępowaniu cywilnym. Wobec braku wyraźnych regulacji w kodeksie postępowania cywilnego kwestia dopuszczenia i wykorzystania dowodu sprzecznego z prawem w postępowaniu cywilnym jest jednym z najbardziej dyskusyjnych zagadnień w nauce prawa procesowego cywilnego.

W polskiej doktrynie prawa cywilnego procesowego oraz judykaturze do tej pory nie wypracowano metod, które pozwalałyby na w miarę możliwości jednolite podejście do rozwiązania problematyki dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem. Za aktualnością tego zagadnienia przemawia brak przyjęcia w polskiej nauce prawa cywilnego zgodnej definicji pojęcia dowodu sprzecznego z prawem, a także zakreślenia granic jego dopuszczalności w sądowym postępowaniu cywilnym. Ponadto szerokie i zróżnicowane spektrum przypadków, jakie powyższy termin obejmuje, oraz rozmaite koncepcje, przyjmujące różne zakresy dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem, sprawiają, że judykaty, odwołujące się do problematyki dopuszczenia i wykorzystania tego rodzaju dowodu, są rozbieżne.

Na ważność tego zagadnienia wskazują także ożywione wypowiedzi podjęte w literaturze obcojęzycznej, które nie regulują problematyki dowodu sprzecznego z prawem. Z punktu widzenia polskiego systemu prawnego szczególne znaczenie mają poglądy wyrażone w niemieckiej nauce prawa, gdyż niemiecki porządek prawny miał silny wpływ na polski system prawa, stąd rozwiązania polskiego porządku prawnego, w tym z zakresu prawa cywilnego procesowego, są zbliżone do systemu niemieckiego.

Głównym celem niniejszej pracy jest scharakteryzowanie i zdefiniowanie dowodu sprzecznego z prawem oraz zakreślenie granic jego dopuszczalności w polskim postępowaniu cywilnym. W tym miejscu należy podkreślić, że wszelkie rozważania będą dotyczyć sądowego postępowania cywilnego, natomiast nie będą miały odniesienia do pozasądowych postępowań cywilnych prowadzonych przed innymi organami, przykładowo przed sądami polubownymi. Ponadto praca ma odniesienie do sądowego postępowania cywilnego rozpoznawczego, którego celem jest udzielenie ochrony prawnej przez rozpoznanie sprawy i wydanie rozstrzygnięcia.

Problem naukowy polega na ustaleniu, w jakim zakresie dowody sprzeczne z prawem są dopuszczalne w procesie cywilnym. Rozwiązanie tego problemu wymagało poczynienia założenia, że dowody sprzeczne z prawem są dopuszczalne w sądowym postępowaniu cywilnym, lecz istnieją takie ich typy (rodzaje), które nie powinny zostać dopuszczone oraz wykorzystane w procesie cywilnym. W związku z tym rozwiązanie problemu naukowego polegało na wskazaniu metod, narzędzi pomocnych do ustalenia granic dopuszczalności dowodów sprzecznych z prawem.

Zasadnicze założenie bazuje na tym, że dowód sprzeczny z prawem jest dopuszczalny w postępowaniu cywilnym. Za przyjęciem tego założenia przemawia brak ograniczenia dowodowego w kodeksie postępowania cywilnego oraz w Konstytucji, a także konstytucyjnie zagwarantowane prawo do sądu. Niemniej jako przeciwwagę dla konstytucyjnie chronionego prawa do sądu należy wskazać prawo do prywatności, które nie powinno zostać naruszone podczas pozyskiwania dowodu, albowiem ochrona jednych praw nie może odbywać się kosztem naruszenia drugich. Istota zagadnienia dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem sprowadza się do szerszej problematyki kolizji praw oraz sposobów usuwania konfliktu między ochroną kolidujących podstawowych praw i wolności jednostki. Wobec tego szczegółowe założenie polega na tym, że istnieją rodzaje dowodów sprzecznych z prawem, które są niedopuszczalne w procesie cywilnym.

Rozwiązanie wyżej zakreślonych problemów wymaga: ustalenia podłoża normatywnego dla kategorii dowodu sprzecznego z prawem, wskazania typów dowodów sprzecznych z prawem oraz poczynienia ustaleń definicyjnych w tym zakresie po to, aby możliwe stało się rozstrzygnięcie problemu naukowego polegającego na ustaleniu granic i metod dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem. Rozwiązanie wskazanego problemu naukowego zostanie poprzedzone rozważaniami odnośnie do celu, funkcji postępowania cywilnego, zasady rzetelnego postępowania (jako naczelnej zasady wymiaru sprawiedliwości) oraz kolizji między prawem do sądu i wywodzonym z niego prawem do dowodu a ochroną godności ludzkiej.

U podstaw doboru tematu niniejszej pracy leżało logiczne założenie, że aby dowód mógł zostać wykorzystany w procesie cywilnym, musi uprzednio zostać dopuszczony, stąd kluczowym momentem postępowania jest etap dopuszczenia dowodu, a nie swobodna ocena dowodów, podczas której następuje wykorzystanie dowodu dopuszczonego.

Przygotowaniu niniejszej pracy towarzyszyła świadomość ryzyka związanego z podejmowaniem tematu i wyżej zarysowanych założeń. Opiera się bowiem ona na założeniach, że pojęcie dowodu sprzecznego z prawem, mimo braku regulacji, ma podłoże normatywne, a ocena dopuszczalności tego dowodu wykracza poza proces cywilny.

Mimo że w polskiej doktrynie i judykaturze pojęcie dowodu sprzecznego z prawem bywa zamiennie używane z takimi określeniami, jak „dowód bezprawny” czy „dowód nielegalny”, w niniejszej pracy będzie używane pojęcie dowodu sprzecznego z prawem. Wybór tego wyrażenia jest celowy, albowiem w jego treści zawiera się sprzeczność, która ma niebagatelne znaczenie dla określenia typów dowodu sprzecznego z poszczególnymi normami prawnymi.

Niniejsza praca powstała przy wykorzystaniu metody dogmatycznej w odniesieniu do prawa polskiego. Praca zawiera odesłania porównawczoprawne do innych porządków prawnych wchodzących zarówno do systemu prawa kontynentalnego, jak i systemu common law, lecz nie ma charakteru komparatystycznego.

Niniejsza praca została podzielona na cztery rozdziały, zawiera również wprowadzenie i podsumowanie.

Rozdział I obejmuje zagadnienia wprowadzające, odnoszące się do pojęcia dowodu oraz jego typów w postępowaniu cywilnym. W rozdziale poświęcono sporo uwagi złożonemu zagadnieniu ograniczeń dowodowych, które mają istotne znaczenie dla charakterystyki dowodu sprzecznego z prawem. Ponadto w ogólnym zarysie przedstawiono etapy postępowania dowodowego z uwzględnieniem etapu pozyskiwania dowodu.

Rozdział II został poświęcony polskiemu dorobkowi naukowemu oraz poglądom polskiej judykatury w zakresie problematyki dowodu sprzecznego z prawem. Z uwagi na to, że zagadnienie dowodu sprzecznego z prawem ma dostrzegalne związki z prawem do sądu oraz prawem do prywatności, charakter tego rozdziału sprawił, że konieczne stało się odniesienie do poglądów ETPC w zakresie prawa do rzetelnego procesu oraz ochrony prywatności pod kątem dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem. Ponadto w rozdziale zostały zaprezentowane uwagi porównawczoprawne, które odnoszą się do pojmowania dowodu sprzecznego z prawem w wybranych porządkach prawnych w systemie stanowionym oraz systemie common law. Zasadnicza część aspektu porównawczoprawnego dotyczy porządku niemieckiego ze względu na duże podobieństwo z polskim prawem oraz brakiem uregulowania kwestii dowodu sprzecznego z prawem.

W rozdziale III przedstawiono w pierwszej kolejności podłoże normatywne dla dowodu sprzecznego z prawem. Następnie dokonano analizy tego pojęcia w szerokim zakresie, w odniesieniu do sprzeczności z normami konstytucyjnymi oraz określonymi normami prawa materialnego, normami prawa procesowego i dobrymi obyczajami. W ostatniej części rozdziału została podjęta próba zdefiniowania i scharakteryzowania pojęcia dowodu sprzecznego z prawem.

Rozdział IV odnosi się w całości do naszkicowanych wyżej założeń. Zagadnienie dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem zostało przedstawione w świetle celu postępowaniu cywilnego, prawa do rzetelnego procesu oraz wybranych zasad procesowych. Taki sposób zakreślenia ujęcia dopuszczenia dowodu sprzecznego z prawem uwypuklił problem kolizji prawa do dowodu z szeroko pojmowanym prawem do prywatności oraz ochroną godności ludzkiej. Pozostała część rozdziału została poświęcona zagadnieniu kolizji zasad prawa, teoretycznoprawnych sposobów jej usuwania oraz znaczeniu zasady proporcjonalności w rozstrzygania konfliktu zasad prawa, co pozwoliło znaleźć metodę na problem dopuszczalności dowodu sprzecznego z prawem oraz uchwycić granice jego dopuszczalności w postępowaniu cywilnym.

***

Niniejsza monografia stanowi zaktualizowaną wersję mojej rozprawy doktorskiej obronionej w dniu 1.03.2018 r. na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.

Serdeczne podziękowania składam Pani prof. dr hab. Elwirze Marszałkowskiej-Krześ – mojemu Promotorowi w przewodzie doktorskim za inspirację, niezwykłą opiekę naukową oraz wielką życzliwość. Wyrazy podziękowania kieruję także do Recenzentów mojej rozprawy doktorskiej – Pani dr hab. prof. US Kingi Flagi-Gieruszyńskiej oraz Pana prof. dr. hab. Vytautasa Nekrošiusa oraz Recenzenta wydawniczego – Pana dr. hab. prof. UWr Łukasza Błaszczaka za życzliwe przyjęcie pracy oraz cenne uwagi.

Szczególne podziękowania składam mojemu Mężowi Michałowi Skorupce za ogromne wsparcie oraz synowi Janowi za cierpliwość. Dziękuję również moim Rodzicom – Emilii i Wojciechowi Sobeckim oraz Teściom Krystynie i Jerzemu Skorupkom za nieocenione wsparcie.