Maraszek Magdalena, Dolna granica wieku odpowiedzialności karnej w prawie polskim

Niniejsza publikacja powstała na podstawie rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem naukowym prof. dra hab. J. Warylewskiego i obronionej przez autora pracy w dniu 21 czerwca 2011 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego.

Temat dysertacji doktorskiej brzmiał: "Dolna granica wieku odpowiedzialności karnej w prawie polskim". Wybór przez badacza tematu nie był przypadkowy, lecz wynikał z faktu, że problem granicy wieku odpowiedzialności karnej, podobnie jak wiele innych zagadnień związanych z odpowiedzialnością nieletnich, od lat wywołuje spory naukowe i budzi wątpliwości w doktrynie prawa karnego. Nie ulega wątpliwości, że temat analizowany w dysertacji pozostaje aktualny i z tego względu opublikowanie pracy w charakterze monografii wydaje się zasadne.

Lektura opracowań oscylujących wokół tematyki odpowiedzialności nieletnich w polskim prawie karnym dała autorce asumpt do podjęcia badań nad zasadnością utrzymania granicy wieku, od której de lege lata rozpoczyna się ta odpowiedzialność, na poziomie 17 lat w chwili czynu. W pracy starano się wykazać, że de lege ferenda zasadnym byłoby podniesienie granicy wieku odpowiedzialności karnej, wskazanej w przepisie art. 10 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.), o jeden rok, tzn. z 17 na 18 lat.

Celami, jakie postawiła sobie autorka, przystępując do pracy nad rozprawą doktorską, były:

Analiza podjętych w pracy problemów wymagała posłużenia się kilkoma metodami badawczymi, w tym przede wszystkim metodą dogmatyczno-prawną, analizą historyczno-prawną, metodą porównawczą oraz ekonomicznej analizy prawa.

Zakres rozważań oraz zastosowane metody badawcze miały wpływ na przyjętą konstrukcję pracy. Wielość zagadnień omawianych w dysertacji wymagała ich uporządkowania i pogrupowania w celu zapewnienia przejrzystości pracy oraz wysunięcia logicznych wniosków. Całość zagadnień została zawarta w pięciu rozdziałach.

W rozdziale 1 za pomocą metody historycznoprawnej ukazano ewolucję odpowiedzialności nieletnich, począwszy od starożytnych systemów prawa aż po czasy współczesne. Skupiając się na wskazaniu historycznej przemiany ujęcia ram czasowych nieletniości, przeanalizowano dawne ustawodawstwo państw obcych oraz prawo polskie. W podrozdziałach 1.2.8-1.2.9, realizujących cel kompleksowego przeanalizowania stosownych przepisów kodeksu karnego oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich w kontekście problemów powstających na tle ujęcia ram czasowych nieletniości de lege lata, przeważa metoda dogmatyczno-prawna. W znacznej mierze posłużono się także metodą aksjologiczną, użyteczną zwłaszcza przy rozważaniach poświęconych bieżącym problemom interpretacyjnym.

W rozdziale 2, stosując metodę porównawczą, przedstawiono modele odpowiedzialności nieletnich, różne konstrukcje tej odpowiedzialności, przy szczególnym uwzględnieniu definicji nieletniości w systemach prawnych wszystkich państw zintegrowanych w Unii Europejskiej oraz wybranych państw świata - Australii, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Brazylii, Meksyku, Kanady, Indii, Chin, Republiki Południowej Afryki, Turcji, Szwajcarii, Białorusi, Rosji i Ukrainy.

Celem rozdziału 3 było dokonanie interpretacji pojęć dziecka, niepełnoletniego, małoletniego oraz młodocianego w wybranych przepisach polskiego prawa oraz aktów prawa międzynarodowego. W rozdziale został poruszony problem braku konsekwencji ustawodawcy w konstruowaniu pojęć wskazanych powyżej, braku wewnętrznej transparentności i spójności w tym zakresie, mający wpływ na stosowanie prawa oraz zgodności określenia granicy wieku odpowiedzialności karnej w prawie polskim z wymogami i zaleceniami zawartymi w aktach prawa międzynarodowego sygnowanych przez Polskę.

Rozdział 4 w całości jest poświęcony analizie ekonomicznej zmiany legislacyjnej postulowanej w pracy, polegającej na podwyższeniu granicy wieku odpowiedzialności karnej o jeden rok, czyli z lat 17 w chwili czynu, obowiązującej de lege lata, na lat 18 postulowanych de lege ferenda. W rozdziale przedstawiono koncepcję nierozsądnego dyskontowania przyszłości i przekraczania w związku z tym norm prawnych, charakterystycznego dla młodych ludzi, oraz przeprowadzono badania mające na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy wprowadzenie zmiany legislacyjnej polegającej na tym, że 17-latkowie, którzy obecnie odpowiadają karnie według zasad przewidzianych dla sprawców dorosłych, po wprowadzeniu zmiany odpowiadaliby wyjątkowo, doprowadzi do uzyskania korzyści w postaci:

Rozdział 5 stanowi podsumowanie badań przeprowadzonych w poprzednich rozdziałach pracy. Autorka, posługując się metodą komparatystyczną, dogmatycznoprawną i aksjologiczną, wysunęła wnioski wynikające z analizy tematu oraz postulaty de lege ferenda.

Do źródeł wykorzystanych w rozprawie należą akty normatywne polskie, zagraniczne, unijne i międzynarodowe oraz literatura polska i zagraniczna. Akty normatywne były analizowane w wersjach aktualnych. Monografia uwzględnia stan prawny na dzień 1 kwietnia 2012 r. Należy jednak wskazać, że w rozdziale 1 wykorzystano wiele materiałów źródłowych pochodzących z archiwum zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. W zakresie judykatury analizowano w szczególności orzecznictwo Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego i sądów apelacyjnych. Wykorzystana literatura obejmuje w główniej mierze opracowania doktryny prawa karnego, ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedzialności nieletnich.

W niniejszej monografii podjęto próbę dogłębnej i syntetycznej analizy tematu, pod kątem zasadniczej granicy wieku, z jaką polskie prawo karne w art. 10 § 1 k.k. wiąże zdolność ponoszenia odpowiedzialności karnej. Autorka starała się odpowiedzieć na pytanie, czy utrzymanie cezury wiekowej tej odpowiedzialności na poziomie 17 lat jest zasadne, czy też należałoby podnieść tę granicę o jeden rok i ustanowić ją na poziomie lat 18. Wydaje się, że zagadnienie analizowane w pracy może stanowić przyczynek do dalszej dyskusji nad zagadnieniem granicy wieku, z którą prawo karne łączy zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej, oraz skłaniać do zastanowienia się, w jakim kierunku powinna pójść reforma przepisów odnoszących się do odpowiedzialności nieletnich.