Jedliński Adam, Członkostwo w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej

Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa (SKOK) jest nową instytucją w polskim systemie prawnym, choć odwołuje się do historycznych tradycji kas Stefczyka, działających w Polsce od końca XIX wieku. Działalność SKOK podlega specyficznemu reżimowi prawnemu, który tworzą przede wszystkim ustawy: szczególna - z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych oraz ogólna - prawo spółdzielcze. Występuje tu zatem swoisty dualizm regulacji systemowej, dopełnianej przez unormowania zawarte w wielu innych aktach prawnych, które zostaną omówione odrębnie. Nikłość orzecznictwa sądowego oraz niewielka liczba wypowiedzi w literaturze powodują, że wiele zagadnień interpretacyjnych pozostało dotychczas nie rozstrzygniętych ani w judykaturze, ani w nauce prawa cywilnego.

Konstrukcja prawna spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych jest bardzo złożona, w związku z czym całościowe ujęcie tej instytucji i jej miejsca w systemie porządku prawnego byłoby zbyt szerokie. Dlatego też autor ograniczył się tylko do jednego z centralnych zagadnień tej problematyki, to jest do omówienia stosunku członkostwa w SKOK w ujęciu cywilnoprawnym. Wielość normatywnych uwarunkowań pozycji prawnej członka kasy powoduje konieczność wielokrotnego powracania do najistotniejszych okoliczności. Jest to niezbędne dla zachowania jasności budowanych konstrukcji interpretacyjnych.

Unormowanie stosunku członkostwa w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej jest w wielu punktach odmienne niż w innych rodzajach spółdzielni, pomimo że stosunek ten jest spółdzielczym stosunkiem członkostwa. Wyjątkowy charakter SKOK przejawia się w silniejszym niż w innych spółdzielniach powiązaniu członkostwa ze stosunkami majątkowymi, łączącymi członka ze spółdzielnią. Występuje tu niespotykane w spółdzielniach innego rodzaju związanie wszystkich członków więzią o charakterze organizacyjnym lub zawodowym, o której mowa w art. 6 ustawy o s.k.o.k. Szczególny charakter kwalifikacji wymaganych do uzyskania członkostwa w SKOK oraz ścisłe powiązanie członkostwa ze stosunkami majątkowymi wynika ze szczególnego charakteru SKOK, polegającego na tym, że z jednej strony jest instytucją kredytową, z drugiej zaś - spółdzielnią wzajemnej pomocy członków. Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa bowiem ma za zadanie udzielanie kredytów i pożyczek swoim członkom ze środków pochodzących z ich wkładów członkowskich i oszczędności, przy czym zabezpieczeniem stabilności kasy jest nie stan majątkowy kredytobiorców, lecz ich osobiste powiązanie stosunkiem członkostwa ze spółdzielczą kasą oraz więź społeczna pomiędzy członkami. Dlatego też zagadnieniu więzi społecznej poświęcony został w pracy odrębny rozdział. Ta skomplikowana materia budzi najwięcej trudności w orzecznictwie sądowym. Pojawiają się one zwłaszcza w postępowaniach rejestrowych, szczególnie dotyczących wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego przekształceń organizacyjnych spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Jednym z zadań niniejszego opracowania jest odszukanie właściwej interpretacji złożonych regulacji prawnych w tym zakresie. Poszukując takiej wykładni, autor kierował się założeniem idealizującym racjonalność prawodawcy, który stanowi prawo mając pełną wiedzę zarówno o rzeczywistości, jak i o znaczeniu języka, w którym tworzone są akty normatywne. Założenie to nakazuje przy ustalaniu znaczenia pojęć języka prawnego, nie mających definicji legalnej i nie należących do języka prawniczego, kierowanie się standardem najbliższym tej idealnej wiedzy - dorobkiem tej dziedziny nauki, z której pojęcie to zostało zaczerpnięte. Jeżeli chodzi o socjologiczne pojęcie więzi o charakterze zawodowym i organizacyjnym, to uzasadnione jest sięgnięcie do standardów wypracowanych właśnie w socjologii.

Zasadniczym przedmiotem rozważań niniejszej publikacji są uwarunkowania prawne, wpływające na szczególną konstrukcję stosunku członkostwa w SKOK. Uwidaczniają się one wyraźnie w związku ze zdarzeniami prawnymi, prowadzącymi do nabycia i utraty członkostwa w spółdzielczej kasie. Stąd też znaczna część książki poświęcona jest różnym sposobom powstania i ustania stosunku członkostwa. Autor podjął próbę oceny charakteru prawnego tych zdarzeń, które prowadzą do nabycia i utraty członkostwa w SKOK, w aspekcie autonomii woli obu stron stosunku członkostwa - osoby fizycznej i spółdzielni. Zadaniem autora było w szczególności ustalenie, czy powstanie lub ustanie członkostwa w omawianych kolejno sytuacjach następuje w drodze czynności prawnej, zwłaszcza w wyniku umowy, czy też orzeczenia sądowego, czy wreszcie skutek w postaci powstania lub ustania stosunku członkostwa następuje ex lege. Mając na uwadze daleko idące majątkowe konsekwencje zmian w zakresie stosunku członkostwa w SKOK, autor zwrócił uwagę na problem znaczenia woli członka jako przyczyny sprawczej takich zmian (zwłaszcza jej wpływ na znaczenie formułowanej w prawie spółdzielczym zasady majoryzacji). Ta problematyka jest szczególnie aktualna w sytuacji przekształceń organizacyjnych kas (ich podziału, połączenia, przekształcenia pracowniczej kasy zapomogowo-pożyczkowej w spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową). Autor dokonał kwalifikacji tych zdarzeń oraz ich skutków, rozpatrywanych zarówno jako dokonujących się w sferze prawnej samego członka kasy, jak i w sferze prawnej SKOK. Podjęcie takiego zadania spowodowało konieczność dogłębnej analizy złożonych stanów faktycznych (zdarzeń prawnych), prowadzących ostatecznie do powstania, ustania i zmiany stosunku członkostwa. Zawarta w pracy analiza problematyki związanej z wpisami do Krajowego Rejestru Sądowego uzasadniona była koniecznością ustalenia nie tylko źródła takiego skutku, ale również samego momentu powstania i ustania stosunku członkostwa oraz zmian w tym stosunku. Autor starał się także uwzględnić znaczenie skutków wynikających w związku z powstaniem, ustaniem i zmianami stosunku członkostwa w SKOK dla majątku wspólnego członka i jego małżonka.

Odmienność stosunku członkostwa w SKOK wśród innych spółdzielczych stosunków członkostwa wyraża się w jego silniejszym powiązaniu ze stosunkami majątkowymi, wynikającymi z działalności gospodarczej, prowadzonej przez kasy wyłącznie na rzecz swoich członków (stosunkami pożyczki, kredytu i rachunków w kasie). Jak się powszechnie przyjmuje, stosunek członkostwa w spółdzielni ma charakter cywilnoprawny i osobisty, samo zaś członkostwo w spółdzielni jest niezbywalne. Jednakże stosunek członkostwa jest, zwłaszcza w przypadku SKOK, bardzo ściśle powiązany ze stosunkami majątkowymi, nawiązywanymi pomiędzy członkiem a kasą w ramach jej ustawowej działalności. Dlatego też część opracowania poświęcona charakterystyce stosunku członkostwa uwzględnia tą specyfikę, poszczególne zaś aspekty takich powiązań omówione zostały w odrębnych rozdziałach. Jako przykłady powstających na tym tle zagadnień można wskazać problem skutków ustania członkostwa dla stosunków majątkowych z kasą czy też zmian podmiotowych w tych stosunkach. Poza zakresem rozważań autora pozostaje natomiast analiza samych stosunków majątkowych pożyczki, kredytu i rachunków w kasie, każdy bowiem z tych stosunków prawnych mógłby być przedmiotem odrębnego opracowania.

Zagadnienie stosunku członkostwa w SKOK nie było dotychczas w nauce prawa przedmiotem monograficznego opracowania. Niniejsza praca ma sprostać temu zadaniu i przedstawić model tego stosunku oraz wyjaśnić naturę jego powiązania ze stosunkami majątkowymi kredytu, pożyczki i rachunku w kasie. Autor koncentruje się przede wszystkim na konstrukcji wynikającego zeń prawa podmiotowego, jako wiązki uprawnień, przysługujących indywidualnie określonej osobie fizycznej ze względu na przynależność do indywidualnie oznaczonej korporacji - uprawnień o różnorodnym charakterze (osobistych i majątkowych, zbywalnych i niezbywalnych), jednakże funkcjonalnie powiązanych w jedną całość. Przedstawiona w książce analiza dotyczy stosunku członkostwa, nie zaś konstrukcji SKOK jako osoby prawnej. Determinuje to ściśle cywilistyczny charakter rozważań. Odwołanie natomiast do kwestii spoza sfery prawa cywilnego takich, jak kontrola i nadzór Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej nad zrzeszonymi w niej SKOK, występuje tylko w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do zaliczenia poszczególnych zjawisk do kategorii cywilnoprawnych.

Społeczne zainteresowanie problematyką spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych spowodowane jest dynamicznym rozwojem tego ruchu w Polsce. W ciągu zaledwie kilku lat działalności ogarnął on przeszło pół miliona osób, a liczba kas wraz z ich oddziałami przekroczyła 600. Kasy odgrywają istotną rolę w budowaniu gospodarki wolnorynkowej i łagodzeniu negatywnych skutków społecznych, towarzyszących transformacji ustrojowej, umożliwiając dostęp do pożyczek i kredytów przede wszystkim ludziom niezamożnym, których możliwości majątkowe nie pozwalają na uzyskanie kredytu bankowego. Wskazane społeczne uwarunkowania stosunku członkostwa, wyjątkowy charakter przyjętych regulacji normatywnych oraz wielość i złożoność nierozwiązanych dotychczas problemów prawnych uzasadniają podjęcie opracowania tej problematyki.