Haberko Joanna, Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych

Medycyna w ostatnich latach przeżywa bardzo intensywny rozwój. Ogromne przemiany i postęp dają się zauważyć w szczególności w położnictwie. Pozwoliło to na powstanie nowej dziedziny wiedzy medycznej zwanej medycyną matczyno-płodową czy wyodrębnionej jej sekcji zwanej perinatologią . Medycyna matczyno-płodowa obejmuje swym zakresem wszystkie sytuacje kliniczne związane z pozyskaniem ciąży, jej trwaniem oraz zakończeniem przez urodzenie dziecka . Perinatologia zaś zajmuje się całokształtem sytuacji fizjologicznych i patologicznych mających miejsce w okresie okołoporodowym dotyczących zarówno ciężarnej kobiety, jak i płodu . Rozwój wiedzy medycznej oraz stosowanie nowoczesnych technik badawczych i diagnostycznych pozwalają lekarzom nie tylko obserwować człowieka przed jego urodzeniem, ale także aktywnie wpływać na jego rozwój i stan zdrowia . Przedstawiciele nauk medycznych nie mają wątpliwości, że na obecnym etapie rozwoju nauki płód może być przez nich traktowany jako pacjent. Oznacza to, że może i powinien on być diagnozowany i, w razie potrzeby oraz możliwości, także leczony jeszcze przed urodzeniem . Wyodrębnia się szczegółową specjalizację zwaną medycyną płodową . Nie można jednak tracić z pola widzenia faktu, że poddając w jej ramach płód procedurom medycznym, oddziałuje się na ciężarną kobietę .

Niniejsza praca ma na celu ukazanie całokształtu sytuacji cywilnoprawnej związanej z procedurami medycznymi obejmującymi diagnostykę i terapię płodu . W tym kontekście opracowanie odnosi się także do specyfiki postępowania obejmującego procedury medyczne po zastosowaniu technik wspomaganej medycznie prokreacji .

Wyjaśnienia wymaga na wstępie posługiwanie się w toku wywodu określeniami "płód" oraz "embrion". Zabieg ten jest celowy i został podyktowany powszechnym i utrwalonym w naukach medycznych definiowaniem człowieka w fazie przedurodzeniowej za pomocą tych określeń. W niniejszej pracy nieposługiwanie się wyłącznie określeniem "dziecka poczętego" służyć ma dalej zapewnieniu czytelnego i spójnego wywodu, nawet jeśli określenie "embrion" nie ma legalnej definicji, a ustawodawca na gruncie prawa cywilnego posługuje się wyłącznie określeniem "dziecka poczętego" czy "dziecka nienarodzonego" . W opracowaniu zostało przyjęte i było konsekwentnie realizowane założenie, w świetle którego, podobnie jak zrobił to ustawodawca, dopuszcza się posługiwanie określeniami "płód" i "embrion" w sytuacji, gdy mowa o zagadnieniach obejmujących kwestie medyczne i biomedyczne . Gdy zaś chodzi o status człowieka, jego podmiotowość i zdolność prawną przed urodzeniem, posłużono się pojęciem "dziecka poczętego" .

Jednocześnie, niezależnie od różnych możliwych terminów pozwalających na zdefiniowanie człowieka w fazie przedurodzeniowej (wprowadzających rozróżnienie pomiędzy płodem i embrionem), istotny dla prezentowanych rozważań pozostaje fakt, że stanowisko polskiego ustawodawcy nie jest dostatecznie jasno wyrażone, zwłaszcza w zakresie zapewnienia prawnej ochrony życia i zdrowia człowieka od momentu poczęcia w sytuacji, gdy do poczęcia doszło poza organizmem kobiety. W literaturze wprowadza się rozróżnienie produktu (efektu) zapłodnienia przyjmując, że z człowiekiem w fazie przedurodzeniowej możemy mieć do czynienia bądź dopiero od zagnieżdżenia (implantacji) do urodzenia (product of conception from implantation to birth) i wówczas w istocie problem statusu dziecka poczętego poza organizmem kobiety nie powstaje, bądź od samego spotkania komórek żeńskiej i męskiej niezależnie od miejsca, w którym to zapłodnienie następuje (product from the moment of fertilization), i wówczas status dziecka poczętego w wyniku zastosowania technik wspomaganej medycznie prokreacji nie jest tożsamy ze statusem dziecka poczętego w naturalny sposób (przynajmniej do momentu implantacji do organizmu matki) . Polski ustawodawca zdaje się nie opowiadać wyraźnie po żadnej ze stron.

Rozwój nauk medycznych i indywidualne traktowanie płodu przez lekarzy niosą za sobą konieczność zmiany i przystosowania aktów prawnych obowiązujących w Polsce do możliwości, jakie daje lekarzom współczesna medycyna matczyno-płodowa i perinatologia. Owo ogólne stwierdzenie o potrzebie dostosowania, a nade wszystko wprowadzenia odpowiednich przepisów do systemu prawa kryje w sobie zarówno przyszłe wysiłki ustawodawcy, które zmierzałyby do uczynienia z polskiego systemu prawnego systemu odpowiadającego standardom europejskim, jak i wysiłki mające na celu ochronę zdrowia człowieka już w okresie prenatalnym. Nade wszystko zaś w interesie dziecka poczętego konieczne jest stworzenie jasnego i precyzyjnego systemu zasad obejmujących postępowanie medyczne. Niemniej ważne jest sprecyzowanie uprawnień osób zainteresowanych leczeniem płodu i o ile to możliwe - zestawienie tych uprawnień z atrybutami władzy rodzicielskiej.

Możliwości medycyny matczyno-płodowej z każdym rokiem są coraz większe, niestety kompleks przepisów zawierających normy obejmujące uprawnienie do diagnostyki i leczenia w okresie przedurodzeniowym długo ograniczony był do ogólnych zaleceń ochrony zdrowia kobiety w czasie ciąży, określał warunki dopuszczalności przerywania ciąży oraz wskazywał poprzez nieliczne przepisy, że człowiek ma w okresie prenatalnym warunkową zdolność prawną. Wydaje się więc, że dyskusja nad zagadnieniem diagnostyki i leczenia płodu, a w konsekwencji sformułowania postulatów de lege ferenda, by wprowadzić do systemu prawa cywilnego oraz w szczególności prawa rodzinnego szczegółowe rozwiązania w tej materii, jest zabiegiem jak najbardziej celowym.

Cywilnoprawną regulację dotyczącą uprawnienia do leczenia (czy szerzej bycia poddanym postępowaniu medycznemu o charakterze diagnostycznym i terapeutycznym) tworzą przepisy ogólne, które należałoby odnieść do kwestii podmiotowości dziecka poczętego i przysługujących mu praw, jak i unormowania szczegółowe w zakresie realizacji konkretnych uprawnień pacjenta w postępowaniu medycznym. Zamierzeniem autorki było stworzenie monograficznego opracowania zagadnienia diagnostyki i terapii płodu, jednak ograniczonego głównie do zagadnień cywilistycznych obejmujących proces podejmowania decyzji i wyrażania zgody na podjęcie konkretnych procedur medycznych w omawianym zakresie. Chociaż nie jest możliwe poprzestanie na analizie przepisów o wyłącznie cywilnoprawnym charakterze, to jednak poza opracowaniem znalazły się kwestie, które wprawdzie odnoszą się do człowieka w czasie jego życia prenatalnego, ale nie pozostają w bezpośrednim związku z uprawnieniem do poddania diagnostyce i leczeniu w tym okresie .

Rozważania poczynione w opracowaniu oparto na założeniu, że polski system prawny przewiduje jako generalną zasadę prawo do życia i ochronę życia realizującą się zarówno w ograniczeniu dopuszczalności przerywania ciąży, jak i w uprawnieniu do bycia poddanym postępowaniu medycznemu już w okresie prenatalnym . Jedna z podstawowych tez niniejszego opracowania przyznaje człowiekowi już w okresie życia płodowego uprawnienie do ochrony zdrowia poprzez, w pierwszej mierze, działania diagnostyczne, a następnie możliwość bycia poddanym leczeniu wewnątrzmacicznemu. Chociaż przedmiotem opracowania jest regulacja normatywna poświęcona przede wszystkim procesowi diagnostyki i leczenia jednego podmiotu, tzn. płodu, to jednak należy odnotować, że wraz z dopuszczalnością leczenia w okresie prenatalnym pojawiają się problemy związane z ochroną interesu prawnego osób zainteresowanych skutkami postępowania lekarza i - jak w przypadku kobiety ciężarnej - współuczestniczących w tym leczeniu. Ochrona interesu prawnego matki i ojca, jako osób zainteresowanych i współuczestniczących w leczeniu, stanowi drugą z zasadniczych tez prezentowanej pracy. Przyjęto bowiem, że choć płód może być diagnozowany i leczony przez lekarza, to jako pacjent nie jest on w obecnym stanie prawnym samodzielnym podmiotem działań medycznych .

Wstępnie celowe wydaje się także przedstawienie tezy, że sytuacja prawna i status płodu w ramach procedur medycznych zależy od tego, w jaki sposób powstał zarodek, tzn. czy w wyniku zapłodnienia po fizycznym obcowaniu kobiety i mężczyzny, czy też jest efektem zastosowania technik wspomaganego medycznie rozrodu, w szczególności zapłodnienia pozaustrojowego. Specyfika postępowania medycznego i szczególny charakter procedur medycznych podejmowanych zarówno dla powstania embrionu, jak i w stosunku do niego skłaniają do formułowania szeregu tez szczegółowych, które nie znajdują potwierdzenia w sytuacji diagnostyki i terapii płodu powstałego w wyniku fizycznego obcowania kobiety i mężczyzny .

Przedmiotem opracowania jest analiza interesu prawnego dziecka poczętego w ramach procesu medycznego obejmującego zarówno diagnostykę, jak i terapię przedurodzeniową. Skoncentrowano się na następujących zagadnieniach:

Monografii nadano strukturę pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy poświęcony został zagadnieniu sytuacji prawnej podmiotu podawanego medycznym procedurom przedurodzeniowym. Skoncentrowano się głównie na zagadnieniu podmiotowości i określeniu statusu beneficjenta działań lekarskich, nie odstępując od przyznanej dziecku poczętemu warunkowej (a niekiedy i bezwarunkowej) zdolności prawnej i niemożności samodzielnego przezeń podejmowania decyzji. W rozdziale drugim podjęto problem zakresu uprawnień rodziców w stosunku do dziecka poczętego. Rozważania oparto na atrybutach władzy rodzicielskiej przysługujących rodzicom w stosunku do ich nienarodzonego dziecka w zakresie realizacji uprawnienia do ochrony zdrowia ich dziecka. Rozdział trzeci poświęcony został zagadnieniu ukazania charakteru i dopuszczalności podejmowania działań medycznych w zakresie diagnostyki w ciąży o prawidłowym przebiegu oraz diagnostyki i terapii prenatalnej w ciąży podwyższonego ryzyka. Uwagę skoncentrowano głównie na zagadnieniu intensywności zabiegów medycznych oraz na problematyce ryzyka, którym są obarczone omawiane procedury zarówno dla dziecka poczętego, jak i jego matki. Dokonano tu także klasyfikacji procedur ze względu na krąg podmiotów poddawanych działaniom lekarza. Rozdział czwarty obejmuje zagadnienie podejmowania decyzji i wyrażania zgody na procedury diagnostyki i terapii płodu. Starano się wykazać, że uprawnienie do diagnostyki i leczenia już w fazie przedurodzeniowej nie ma stwarzać przywilejów po stronie nienarodzonego dziecka, np. w stosunku do matki, lecz prowadzić jedynie do zapewnienia należnej ochrony poprzez możliwość realizacji uprawnień, które z chwilą urodzenia realizowane będą już w ramach samodzielności pacjenta, jednak nadal poprzez działania reprezentujących dziecko rodziców. Przedstawiono propozycje uregulowania zakresu i sposobu wyrażania zgody na podjęcie działań lekarskich w ramach konkretnych procedur diagnostycznych i terapeutycznych.

Opracowanie zamyka problem uwzględnienia interesu dziecka poczętego w zakresie ochrony zdrowia w ramach procedur zdrowotnych, którym poddawana jest matka dziecka w związku z realizacją własnych uprawnień w zakresie ochrony zdrowia.

Analizy oparto na podstawie przepisów prawa cywilnego, a w szczególności rodzinnego, w niezbędnym zakresie uzupełnionych przez przepisy o charakterze administracyjnoprawnym oraz karnoprawnym. Wykorzystano również dorobek doktryny i orzecznictwa.

Analiza obowiązującego prawa stała się podstawą do zgłaszania licznych postulatów de lege ferenda.