Worona Joanna, Cyberprzestrzeń a prawo międzynarodowe. Status quo i perspektywy

Cyberprzestrzeń, nazywana również Internetem, przestrzenią cyfrową lub wirtualną, jest swoistym medium, które bez wątpienia zrewolucjonizowało współczesny świat. Mimo że geneza cyberprzestrzeni sięga lat 60. XX wieku, to momentem przełomowym dla globalnej sieci były lata 90. przypadające na okres komercjalizacji Internetu, ale przede wszystkim upowszechnienia komputerów osobistych. Liczba użytkowników Internetu wynosiła wówczas kilkanaście milionów . Według danych witryny Internet World Stats w czerwcu 2019 r. liczba internautów przekroczyła 4,5 mld . Oznacza to, że ponad połowa światowej populacji jest częścią globalnej wioski, położonej w nowej przestrzeni, o wirtualnym, transgranicznym, aterytorialnym i ponadnarodowym charakterze. Jeszcze nigdy w historii naszego globu nie było możliwości tak łatwego, taniego i szybkiego przesyłania danych czy komunikowania się na odległość.

Intensywny rozwój systemów informacyjnych i telekomunikacyjnych w ostatnich trzech dekadach sprawił, że cyberprzestrzeń stała się ważnym czynnikiem wspomagającym i stymulującym rozwój gospodarczy państw, w szczególności krajów wysoko rozwiniętych. Wysoki poziom komputeryzacji przyczynił się jednakże do wzrostu uzależnienia krajów od ich poprawnego i niezakłóconego działania. Ewolucja i postępująca ekspansja cyberprzestrzeni zdeterminowały nieznane dotąd zagrożenia, takie jak cyberprzestępczość czy cyberterroryzm. W państwie informacyjnym, którego wszelkie dziedziny życia oparte są na skoncentrowanych w systemach komputerowych źródłach informacji, zakłócenie ich funkcjonowania oznacza dezorganizację życia państwa i społeczeństwa. Konsekwentny i coraz silniejszy rozkwit koniunktury wirtualnej na przestrzeni ostatnich lat spowodował, że przestrzeń cyfrowa ma coraz silniejszy wpływ na takie dziedziny życia, jak produkcja, handel czy też edukacja i prawo.

Ogromna liczba użytkowników sieci oraz nieograniczony narodowo charakter Internetu powodują, że stroną ulokowanego tu stosunku prawnego może być niemal co drugi mieszkaniec Ziemi. Ustawodawcy krajowi mimo podejmowanych prób nie są w stanie nadążyć za szybkimi zmianami technologicznymi, brakuje jednolitych reguł postępowania oraz unormowań podstawowych kwestii, takich jak jurysdykcja czy sposób zarządzania cyberprzestrzenią. Omawiane medium nie ma granic, fizycznego podziału, narodowości ani jednego prawa właściwego, dlatego też stanowi wyzwanie dla teoretyków i praktyków prawa. Szczególne znaczenie w procesie regulacji statusu cyberprzestrzeni mają prace organizacji międzynarodowych, które podejmują działania w kierunku harmonizacji przepisów dotyczących działalności człowieka w przestrzeni wirtualnej. Podjęta problematyka, mimo globalnego wymiaru, ma bezpośrednie i praktyczne przełożenie na codzienną rzeczywistość milionów ludzi żyjących w różnych regionach świata. Powoduje to, że wybór tematu ma tu uzasadnienie zarówno obiektywne, jak i subiektywne. Przygotowana publikacja ma charakter interdyscyplinarny, gdyż tylko takie podejście pozwoli na gruntowne zbadanie tematu. Omówione w książce zagadnienia mogą stać się przyczynkiem do dalszej dyskusji o roli prawa międzynarodowego w cyberprzestrzeni.

Niniejsza książka stanowi uzupełnioną wersję rozprawy o doktorskiej o tożsamym tytule. Celem niniejszych rozważań jest weryfikacja aktualnego statusu cyberprzestrzeni w kierunku jej optymalnego uregulowania z wykorzystaniem prawa międzynarodowego. Zostanie również dokonana identyfikacja obszarów, w których istnieje konieczność unifikacji przepisów odnoszących się do cyberprzestrzeni.

Głównym celem niniejszej publikacji jest ustalenie, czy prawo międzynarodowe może udoskonalić rekonstrukcyjnie aktualny status cyberprzestrzeni. Niniejsza monografia odpowiada na pytania dotyczące reguł jurysdykcyjnych stosowanych w cyberprzestrzeni, zakresu, w jakim państwa, organizacje międzynarodowe i inne podmioty podejmują próbę regulacji cyberprzestrzeni. Przedstawione zostaną rozważania na temat płaszczyzn, w których prawo międzynarodowe może mieć zastosowanie w stosunku do cyberprzestrzeni, oraz obszarów, w których prawo międzynarodowe przyczynia się do unifikacji problematycznych kwestii związanych przestrzenią wirtualną. Wreszcie w publikacji podjęto próbę przedstawienia adekwatnych postulatów i propozycji rozwiązań prawnych regulacji cyberprzestrzeni. W monografii postawiono tezę, wedle której prawo międzynarodowe jest najbardziej predysponowane do racjonalnego i użytecznego modelowania oraz harmonizacji regulacji krajowych cyberprzestrzeni.

Badania przedstawione w niniejszej publikacji zostały oparte na metodologii dogmatycznej, polegającej na analizie wielostronnych umów międzynarodowych, aktów prawnych uniwersalnych i regionalnych organizacji międzynarodowych oraz dokumentów tworzonych przez podmioty zajmujące się problematycznymi zagadnieniami występującymi w cyberprzestrzeni, jak np. cyberprzestępczością. Zastosowanie tej metody pozwoliło na określenie norm prawnych stosowanych w przestrzeni wirtualnej oraz identyfikację przedmiotowych obszarów, w których istnieje potrzeba regulacji i harmonizacji. Nie mniej istotna okazała się analiza prawnoporównawcza wybranych państw oraz analiza orzecznictwa i doktryny, która pozwoliła na porównanie judykatury i określenie, w jaki sposób kształtuje się praktyka sądowa w wybranych państwach oraz jak cyberprzestrzeń winna być regulowana według znawców prawa.

Przygotowana publikacja jest obszerna, dlatego została podzielona na trzy części. Część pierwsza „Cyberprzestrzeń a jurysdykcja” składa się z dwóch rozdziałów. W pierwszym, zatytułowanym „Cyberprzestrzeń – pojęcie i geneza”, omówiono pojęcie, genezę i ewolucję historyczną cyberprzestrzeni oraz etapy rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Opisano także kluczowe koncepcje i poglądy doktryny krajowej oraz zagranicznej na temat cyberprzestrzeni. Ukazano statystyki odnoszące się do liczby użytkowników sieci oraz etapów rozwoju sieci wirtualnej. Zasygnalizowano również zagrożenia związane z funkcjonowaniem cyberprzestrzeni. W rozdziale drugim, „Jurysdykcja państwowa a cyberprzestrzeń”, ujęto rozważania wskazujące prawo właściwe do zobowiązań umownych zawieranych za pośrednictwem Internetu, deliktów elektronicznych oraz jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych. Wskazano międzynarodowe oraz regionalne akty prawne, które mogą mieć zastosowanie do umów zawieranych w przestrzeni cyfrowej. Opisano również rozwiązania prawne wybranych krajów oraz orzecznictwo poruszające kwestię prawa właściwego w stosunkach cywilno-gospodarczych w przestrzeni wirtualnej. Przedstawiono zagadnienie jurysdykcji karnej w odniesieniu do czynów przestępczych popełnionych w cyberprzestrzeni. Ponadto ukazano model władztwa jurysdykcyjnego przyjęty w Konwencji Rady Europy o cyberprzestępczości z 23.11.2001 r. oraz w decyzji ramowej Rady 2009/948/WSiSW z 30.11.2009 r. w sprawie zapobiegania konfliktom jurysdykcji w postępowaniu karnym i w sprawie rozstrzygania takich konfliktów. Szczegółowo omówiono również kwestię jurysdykcji karnej w cyberprzestrzeni w ujęciu prawnoporównawczym wybranych państw. Podjęto też rozważania na temat teoretycznego ujęcia zasad jurysdykcji oraz możliwości ich zastosowania w cyberprzestrzeni.

Część druga publikacji „Prawnomiędzynarodowy wymiar cyberprzestrzeni – status quo” także składa się z dwóch rozdziałów. Rozdział pierwszy części drugiej, zatytułowany „Identyfikacja regulacji prawnych cyberprzestrzeni z perspektywy międzynarodowej”, poświęcono wnikliwej analizie norm prawnych dotyczących cyberprzestrzeni ustanowionych przez powszechne i regionalne organizacje międzynarodowe, w tym międzynarodowe organy ścigania oraz inne instytucje zainteresowane regulacją statusu przestrzeni wirtualnej. Ponadto ukazano, jakie regulacje prawne w odniesieniu do cyberprzestrzeni zostały przyjęte w cybermocarstwach, krajach determinowanych postępem technologicznym oraz państwach, które stały się ofiarami cyberataków. W drugim rozdziale „Identyfikacja kluczowych zagadnień przedmiotowych prawnej regulacji cyberprzestrzeni” poruszono problem zwalczania cyberprzestępczości, obrotu gospodarczego, własności intelektualnej i innych obszarów, w których prawo międzynarodowe może mieć zastosowanie. Druga część książki jest najobszerniejsza, między innymi ze względu na złożoność przedstawionej problematyki. Brak jednej, uniwersalnej instytucji międzynarodowej regulującej działalność człowieka w cyberprzestrzeni powoduje fragmentację oraz rozproszenie przyjętych rozwiązań. Tym bardziej była potrzebna identyfikacja kluczowych zagadnień podlegających regulacji w przestrzeni cyfrowej.

Trzecią część monografii zatytułowano „Koncepcja rekonstrukcji statusu prawnego cyberprzestrzeni (z wykorzystaniem prawa międzynarodowego)”. W części tej znajduje się ostatni rozdział „Postulaty i propozycje rozwiązań dla cyberprzestrzeni”, w którym przedstawiono postulaty i koncepcje zmian zarządzania i regulacji cyberprzestrzeni. W pierwszej kolejności zaprezentowano koncepcje samoregulacji przestrzeni. Następnie zaproponowano koncepcję nowego ładu cyberprzestrzeni w aspekcie podmiotowym, przedmiotowym oraz proceduralnym, a także przeprowadzono rekonstrukcję prawa cyberprzestrzeni oraz podjęto próbę jego definicji.

Niniejsza publikacja nie wyczerpuje wszystkich aspektów działalności człowieka w cyberprzestrzeni w świetle prawa międzynarodowego, tworząc jedynie zarys problematyki, który (być może) będzie przyczynkiem do dalszych rozważań i dyskusji w doktrynie. Problemy, które dotyczą cyberprzestrzeni, takie jak cyberprzestępczość, cyberterroryzm czy transgraniczne zawieranie umów internetowych, coraz częściej są dyskutowane w doktrynie polskiej i zagranicznej. Cyberprzestrzeń stanowi wielkie wyzwanie dla prawa, nie tylko ze względu na swój transgraniczny, niematerialny charakter, ale również ze względu na fakt, że w przestrzeni tej zastosowanie znaleźć może niemal każda dziedzina prawa – prawo karne, cywilne, handlowe, prawo własności intelektualnej czy chociażby prawo bankowe. Bardzo liczne potencjalne możliwości powodują, że autorzy skupiają się zazwyczaj na jednej gałęzi prawa bądź jednym zagadnieniu przedmiotowym. Jedynie nieliczni autorzy podejmują próbę holistycznego opracowania naukowego poruszającego kwestie natury i zasad rządzących cyberprzestrzenią.

Pozycja skierowana jest zarówno do teoretyków, jak i praktyków prawa w zakresie stosowania go w nowej, wirtualnej przestrzeni. Książka podzielona jest według zagadnień tematycznych pochodzących z różnych gałęzi prawa. W publikacji szczegółowo zostały opisane zasady stosowania jurysdykcji karnej i cywilnej w cyberprzestrzeni, kwestie dotyczące cyberprzestępczości, cyberterroryzmu, obrotu gospodarczego w cyberprzestrzeni (w tym kwestie elektronicznych środków płatniczych, tj. pieniądza wirtualnego), własności intelektualnej czy też praw człowieka i ochrony danych osobowych w przestrzeni wirtualnej. Praktycy prawa (adwokaci, radcy prawni, prokuratorzy, sędziowie) znajdą w książce interesujące informacje dotyczące m.in. stosowania prawa właściwego w przypadku wystąpienia „cyberczynnika”. Nie mniej istotne jest również szerokie ujęcie tematu obejmujące prawo międzynarodowe, prawo Unii Europejskiej, jak też przedstawienie wybranego orzecznictwa w tym przedmiocie.

Z kolei teoretycy prawa zainteresowani tematyką nowych technologii znajdą w książce obszerny przegląd poglądów doktryny, judykatury oraz analizę wielostronnych umów międzynarodowych, aktów prawnych organizacji międzynarodowych, dokumentów z zakresu soft law oraz reprezentatywnych przykładów unormowań z prawa krajowego. W ocenie autorki pozycja taka może być użyteczna dla studentów nie tylko prawa, ale również innych kierunków, takich jak bezpieczeństwo narodowe, wewnętrzne czy też cyberbezpieczeństwo.