Szmit Jakub, Charakter prawny statutu związku zawodowego

Związek zawodowy jest osobą prawną, a osobowość tę nabywa z chwilą zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym (art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.). Tym samym do związków zawodowych stosuje się art. 35 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), w świetle którego powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut. Co więcej, art. 38 k.c. podkreśla, że osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.

Uwzględniając przytoczone regulacje, nie budzi żadnych wątpliwości istotna rola statutu dla funkcjonowania osób prawnych. W stosunku do związków zawodowych jego znaczenie jest szczególnie wyraźne, co wynika z tego, że ustawa związkowa poprzestaje jedynie na bardzo ogólnym zarysowaniu sposobu funkcjonowania (czy też – jak określa to ustawodawca – ustroju) związków. Tym samym niemal cały ciężar regulacji struktury organizacyjnej jest przeniesiony na grunt statutu.

Co więcej, prawo powszechne w jeszcze mniejszym stopniu ingeruje w relację związku zawodowego z własnymi członkami (sfera wzajemnych praw i obowiązków tych podmiotów), a tym samym także w tej dziedzinie rola statutu jest kluczowa.

Statut związku zawodowego stanowi najważniejsze źródło prawa wewnątrzzwiązkowego – swoistą „konstytucję” związku zawodowego. Zgodne z nim muszą być wszystkie inne akty wydawane przez organy związku. Nie wymaga szerszego uzasadniania spostrzeżenie, że konieczność jego przestrzegania dotyczy zarówno członków, jak i samego związku. Niemniej jednak warto przytoczyć regulację zawartą w Konwencji (nr 87) Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych przyjętej w San Francisco dnia 9 lipca 1948 r. (Dz. U. z 1958 r. Nr 29, poz. 125). Już w art. 2 tego aktu, który najdobitniej wyraża istotę wolności związkowej, zostało wprost wyartykułowane, że wymogiem korzystania z niej jest stosowanie się do statutów związków.

Analiza statutu związku zawodowego może być dokonywana z różnych perspektyw. Najczęściej spotykane jest ujęcie, w którym uwaga skupia się na badaniu dopuszczalnej treści tego aktu, ze szczególnym uwzględnieniem katalogu spraw wymienionych w art. 13 u.z.z. Celują w tym zwłaszcza komentarze do tej ustawy . Rozważania takie mają z całą pewnością doniosłe znaczenie dla praktyki, i to zarówno dla osób tworzących statuty, jak i innych podmiotów (np. sądów rejestrowych).

Niemniej jednak jest możliwe wskazanie innej płaszczyzny badawczej, a mianowicie oceny charakteru prawnego tego aktu. Innymi słowy można rozważać, na jakiej podstawie statut czerpie swoją moc wiążącą, za pomocą jakich mechanizmów można wyjaśnić podporządkowanie zarówno członków, jak i samych organów związku temu aktowi.

Warto podkreślić, że poza walorem czysto teoretycznym wnioski co do charakteru prawnego statutu związku zawodowego mają również znaczenie praktyczne. Do najważniejszych z pewnością należy zaliczyć ocenę dopuszczalności drogi sądowej w kwestiach sporów powstałych na gruncie stosowania statutu. Podmiotami, które mogą być tym zainteresowane, są nie tylko sami członkowie i organy związku, ale również różnorodne podmioty z otoczenia związku, które wchodzą z nim w określone stosunki prawne.

Za podjęciem wskazanego zagadnienia przemawia także okoliczność, że tematyka ta nie była do tej pory właściwie podnoszona w doktrynie. Jak podkreśla autor jedynego opracowania (artykułu) poświęconego bezpośrednio tej problematyce, „zagadnienia wewnętrznej sfery działania związków zawodowych są praktycznie nieobecne w doktrynie prawa pracy” . Co interesujące, pewnej analizie został za to poddany charakter prawny statutu organizacji pracodawców .

Celem niniejszej pracy jest zatem określenie charakteru prawnego statutu związku zawodowego. Główną metodą badawczą użytą w prowadzonych rozważaniach jest metoda dogmatycznoprawna, a w mniejszym zakresie także historycznoprawna. Z powodu braku pogłębionych badań nad tym zagadnieniem analiza przepisów prawa pracy, a zwłaszcza orzecznictwa oraz wypowiedzi doktryny dotyczących związków zawodowych i ich statutów, nie jest wystarczająca. Konieczne zatem jest posiłkowe sięganie także do rozwiązań przyjętych i wypracowanych w stosunku do innych osób prawnych. Szczególnego znaczenia w tym zakresie nabierają zaś te dotyczące jednostek, które po uwzględnieniu określonych cech można uznać za najbardziej zbliżone do związków zawodowych (są nimi przede wszystkim stowarzyszenia , ale również spółki akcyjne czy spółdzielnie).

Zagadnienia poruszane w niniejszej pracy są głęboko osadzone w rodzimym porządku prawnym, a dorobek polskiej nauki i orzecznictwa w odniesieniu do podmiotów wyposażonych w podobne cechy jak związki zawodowe jest na tyle rozbudowany, że zasadne jest znaczne ograniczenie w pracy wykorzystania metody komparatystycznej. Ponadto materia charakteru prawnego statutu związku zawodowego nie jest przedmiotem regulacji prawa międzynarodowego ani prawa ponadnarodowego. Prawo międzynarodowe oraz ponadnarodowe, regulując problematykę funkcjonowania związków zawodowych, skupia się przede wszystkim na unormowaniu wolności związkowej wraz z jej gwarancjami i ewentualnymi ograniczeniami , co przede wszystkim wpływa na ustawodawstwo krajowe w zakresie, w jakim reguluje ono zasady funkcjonowania ruchu związkowego, w tym określa zakres spraw przekazanych do regulacji statutowej. Oznacza to, że dla oceny charakteru prawnego statutu związku zawodowego regulacje te mają mniejsze znaczenie. W konsekwencji w publikacji niewiele miejsca poświęcono analizie norm międzynarodowych i ponadnarodowych.

Z prawem międzynarodowym ściśle wiąże się kwestia wolności związkowej. W pracy umyślnie zostały pominięte systematyczne uwagi na ten temat, gdyż wolność ta nie decyduje o charakterze prawnym związku zawodowego w takim znaczeniu, w jakim pojęcie to jest rozumiane w niniejszej pracy. Ma ona oczywiście niezwykle istotny wpływ na inne aspekty związane z funkcjonowaniem statutu związku zawodowego, chociażby wpływa na zakres spraw przekazanych przez ustawodawcę do tego aktu, czy też oddziałuje na kierunek rozstrzygania wątpliwości interpretacyjnych, jednakże bliższa analiza tego zagadnienia wymaga poświęcenia mu szczegółowych badań, co nie odpowiada założonej strukturze pracy.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym są przedstawione uwagi dotyczące osób prawnych i ich statutów. Jego celem jest zarysowanie ogólnego tła do rozważań dotyczących bezpośrednio związków zawodowych i ich statutów. Założenie to determinuje zakres prowadzonych w nim rozważań. Jest to szczególnie widoczne w części poświęconej osobowości prawnej, która została ograniczona do przedstawienia podziałów tych jednostek według różnych kryteriów, z pominięciem całego szeregu innych kwestii, które opisują tę konstrukcję (takich jak historia osobowości prawnej, teorie jej dotyczące czy chociażby sposoby powstawania i ustawania osób prawnych). Zabieg ten pozwala przyporządkować związki zawodowe do określonych kategorii osób prawnych.

Z kolei w części poświęconej statutom zostały zawarte rozważania nad tym, czym jest statut osoby prawnej – jak można go zdefiniować, a tym samym czemu służy. Ponadto z tych samych przyczyn, dla których wcześniej zostały przedstawione podziały osób prawnych, wydzielono różne kategorie statutów przy użyciu trzech zasadniczych kryteriów – formy prawnej, sposobu uzyskania statutu przez osobę prawną oraz zakresu swobody twórców statutu w kwestii ustalania jego treści. Wreszcie istotną część stanowi przedstawienie teorii, które pojawiły się w doktrynie w odniesieniu do charakteru prawnego statutów określonych rodzajów osób prawnych.

Po rozważaniach ogólnych dalsze rozdziały dotyczą już bezpośrednio statutu związku zawodowego. Rozdział drugi jest poświęcony przedstawieniu statutu od strony formalnej – tj. tych zagadnień, które opisują statut jako określony akt funkcjonujący w obrocie prawnym, jednakże bez analizy jego charakteru prawnego. Tym samym zostaną poruszone w nim takie kwestie, jak sposób uzyskania statutu przez związek zawodowy, mechanizmy zmiany statutu czy też pozycja statutu w całym systemie aktów prawa wewnątrzzwiązkowego (czyli relacja uchwał organów związku do statutu). W rozdziale tym zawarto także uwagi dotyczące jego treści, ze szczególnym uwzględnieniem problemu dotyczącego tego, co może być przedmiotem regulacji statutowej, a jakie kwestie i rozwiązania są niedopuszczalne.

Rozdziały trzeci i czwarty stanowią zasadniczą część pracy. To w nich została przedstawiona problematyka stosunków regulowanych statutem. Wyróżniono przy tym dwie sfery funkcjonowania związku zawodowego – wewnętrzną i zewnętrzną. Wynika to ze zdecydowanie odmiennej roli i innych mechanizmów oddziaływania statutu na podmioty i stosunki zachodzące w każdej z nich.

W konsekwencji w rozdziale trzecim, który dotyczy aspektów wewnątrzorganizacyjnych, przeprowadzono rozważania skupiające się na określeniu roli statutu w zakresie kształtowania relacji członek związku – związek oraz jego znaczenia dla stworzenia struktury organizacyjnej związku zawodowego. Oddzielna część została poświęcona także specyficznej problematyce, jaką jest możliwość stanowienia przez statut, na podstawie art. 9 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.), norm prawa pracy. Wreszcie duże znaczenie należy przypisać uwagom dotyczącym oceny skutków naruszenia postanowień statutu zarówno przez członków, jak i organy związku. W tej części bowiem zostały zawarte oceny dotyczące tego, jak te same zagadnienia wyjaśniają dwie zasadnicze teorie dotyczące charakterów prawnych statutów osób prawnych. Dzięki temu nie tylko zostaje podkreślone praktyczne znacznie poruszanej problematyki, ale również zostaje uzyskana podstawa do wyprowadzania ostatecznych wniosków co do głównego tematu całej pracy.

Z kolei rozdział czwarty zawiera rozważania poświęcone wpływowi tego aktu na podmioty pozostające w otoczeniu związku, ich ewentualnego związania jego postanowieniami. Prowadzone są w nim także analizy skutków postępowania sprzecznego ze statutem, tym razem jednak już tych, które oddziałują w sferze zewnętrznej. Te zaś zostają podzielone na dwie zasadnicze części. Pierwszą stanowi kontynuacja uwag zawartych w rozdziale trzecim. Dotyczy ona możliwości i dopuszczalności poddania podmiotowi zewnętrznemu pod rozstrzygnięcie sprawy dotyczącej naruszenia statutu w związku z realizowaniem stosunków wewnątrzzwiązkowych (zachodzących między związkiem a członkiem lub pomiędzy organami związku). Druga część z kolei jest poświęcona problematyce skutków, jakie wywołuje postępowanie związku niezgodne z własnym statutem, które jest skierowane wobec jego otoczenia (np. pracodawcy).

Ostatni rozdział stanowi podsumowanie prowadzonych wcześniej rozważań, a także zawiera ostateczne wnioski co do charakteru prawnego statutu związku zawodowego. Zaprezentowano w nim koncepcję wyjaśnienia tego zagadnienia, a także skutki przyjętego rozwiązania. W pracy przedstawiony jest stan prawny na dzień 31 sierpnia 2013 r.

Niniejsza publikacja stanowi zmodyfikowaną wersję pracy doktorskiej. Chciałbym w tym miejscu złożyć serdeczne podziękowania mojemu promotorowi Profesorowi Jakubowi Stelinie, którego wskazówki, pomoc i wsparcie były bardzo cenne w przygotowaniu pracy doktorskiej. Pragnę również podziękować recenzentom – Profesor Monice Tomaszewskiej oraz Profesorowi Mirosławowi Włodarczykowi – za ich trafne uwagi, które pomogły poprawić i podnieść poziom tejże publikacji. W tym miejscu chciałbym też złożyć odrębne podziękowania Pani Profesor Urszuli Jackowiak za całą okazaną mi serdeczność i życzliwość.

Pracę dedykuję moim najbliższym – Żonie, Mamie i Siostrze.