Wierciński Jacek, Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu

„[…] ludzie zapominają szybciej o śmierci ojca niż o stracie dziedzictwa”

Niccolo Machiavelli, Il Principe (1515), rozdział XVII

1. Problematyka niewydolności umysłowej człowieka i jej wpływu na zdolność do czynności prawnych, skuteczność składanych oświadczeń woli oraz możność ponoszenia odpowiedzialności za swoje zachowanie znajduje się w kręgu zainteresowań różnych gałęzi prawa. Ma ona istotne znaczenie zarówno w prawie karnym, jak i cywilnym .

Można ją analizować w różny sposób. Jedną z metod badawczych jest analiza przekrojowa obejmująca jedną lub kilka gałęzi prawa. W przypadku ograniczenia się tylko do prawa cywilnego nadal byłaby to analiza bardzo szeroka i wielowątkowa. Polegałaby na badaniu kwestii zdolności psychicznych jednostki w wielu powiązanych płaszczyznach, w tym w kontekście zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, bezpodstawnego wzbogacenia, prawa umów, odpowiedzialności deliktowej, prawa rodzinnego i spadkowego etc. Taka metoda mogłaby prowadzić do całościowego opracowania tej problematyki na gruncie prawa cywilnego, sformułowania wniosków ogólnych, wspólnych wszystkim badanym płaszczyznom, oraz do ustalenia i omówienia różnic, jakie mogą występować w poszczególnych fragmentach tak zakreślonej całości.

Ogólną podstawę do przekrojowych rozważań związanych z tym zagadnieniem stanowiłby w prawie cywilnym art. 82 k.c. Zgodnie z tym przepisem nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Regulacja szczególna w stosunku do tego przepisu została przewidziana dla sporządzenia testamentu , co prima facie sygnalizuje możliwość istnienia tu pewnych odrębności. Zgodnie z art. 945 § 1 pkt 1 k.c. testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Możliwość powołania się na brak świadomości lub swobody została ograniczona terminem. Na nieważność testamentu z powyższej przyczyny nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2 k.c.).

Pojęcie „stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli” występuje również w art. 425 k.c. W tym przepisie unormowano nieodpowiedzialność sprawcy szkody, jeżeli w chwili jej wyrządzenia znajdował się on w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ten stan określa się powszechnie niepoczytalnością . Ta problematyka będzie się pojawiać, choć w różnym nasileniu, m.in. w związku z ubezwłasnowolnieniem (art. 13 i 16 k.c.), wyzyskiem (art. 388 k.c.), zawarciem i unieważnieniem małżeństwa (art. 12 i 15¹ k.r.o.).

Już pobieżne spojrzenie na ten zakres materiału normatywnego uzmysławia skalę problematyki i narzuca wstępną metodologię pracy, która musiałaby umożliwić zamknięcie rozważań w jednym, choćby obszernym opracowaniu. Wiele zagadnień szczegółowych musiałoby zostać pominiętych.

Inną metodą badawczą jest analiza jednego wycinka wybranej problematyki. Pozwala ona przede wszystkim na bardziej pogłębione badanie. Taka metoda została przyjęta na potrzeby tej pracy. I z tego powodu temat pracy został ograniczony do kwestii sporządzenia testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Praca, co do zasady, nie dotyczy innych wad oświadczenia woli. Szersze ujęcie tematu przekreśliłoby zamiar szczegółowej, dokładnej i precyzyjnej analizy przedstawionych zagadnień. Bliższe omówienie sporządzenia testamentu pod wpływem błędu i groźby wymagałoby odrębnych, obszernych opracowań.

Choć ta praca jest poświęcona jedynie problematyce niewydolności umysłowej człowieka i jego wpływu na sporządzenie testamentu, to jednak wszelkich odniesień do innych wad oświadczenia woli opisanych w art. 945 § 1 k.c. nie można w niej uniknąć. Ogólne rozważania dotyczące groźby i błędu znajdą się w tej części książki, w której będę analizował treść i zakres pojęcia stanu swobody przy sporządzaniu testamentu. Ta sama przyczyna powoduje, że w części prawnoporównawczej znajdzie się opis stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli na tle innych wad woli w omawianych systemach prawnych.

2. W polskiej literaturze prawniczej nie było do tej pory monograficznego opracowania problematyki sporządzenia testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.

Jedyną, opublikowaną 40 lat temu, pracą na temat wad oświadczeń woli pozostaje fundamentalne dzieło Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej pt. Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym . Jest to opracowanie o charakterze ogólnym - dotyczy wszystkich wad oświadczenia woli. Autorka omawia rozwiązania regulowane w części ogólnej Kodeksu cywilnego oraz regulacje stanowiące odstępstwa od koncepcji podstawowych, unormowane w innych przepisach, z tym że problematyka braku świadomości albo swobody przy testowaniu nie jest tam w zasadzie omawiana. Autorka podjęła ten temat w odrębnym artykule. Nie był on jednak obszerny . To skłania do podjęcia próby analizy w perspektywie określonej tematem tej pracy.

3. Prawdopodobnie żadna z części prawa rzymskiego nie była tak dogłębnie opracowana jak problematyka dziedziczenia . Testament pojawił się zaskakująco wcześnie, wraz z różnorodnością jego dopuszczalnych form. Liczne nowe instytucje, jak fideikomis, substytucja, hereditas iacens, dowodzą wagi prawa spadkowego i genialności prawników, którzy potrafili dostosować je do złożonych i zmieniających się potrzeb społecznych. Nie zaskakuje zatem, że twórcy kontynentalnych systemów prawnych uznawali wzorzec prawa rzymskiego za adekwatny do ich potrzeb. Prawo angielskie, nie bacząc na dorobek prawa rzymskiego, wypracowało swoje własne koncepcje, które doprowadziły do rezultatów wyglądających na inne niż te, które są znane we współczesnym prawie kontynentalnym. Jak to jednak często bywa, różnice są bardziej pozorne niż rzeczywiste . W szczególności widać istotne podobieństwo rozwiązań we współczesnym prawie kontynentalnym i common law w zakresie jednego z najbardziej praktycznych problemów dziedziczenia testamentowego, w istocie jego rdzenia, tj. kwestii umysłowej zdolności do sporządzenia testamentu i swobody testowania . Uzasadnia to korzystanie przy dokonywaniu wykładni art. 945 § 1 pkt 1 k.c. z materiałów porównawczych , w szczególności z niezwykle bogatego w tym zakresie orzecznictwa pochodzącego z krajów systemu common law , które w braku orzecznictwa polskiego pozwala na identyfikację i ilustrację omawianych problemów.

Materiał prawnoporównawczy jest prezentowany dwutorowo. W rozdziale I zostały przedstawione w zarysie regulacje dotyczące wad oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu w wybranych prawodawstwach współczesnych. Główny nacisk został położony na stan wyłączający świadome albo swobodne podjęcie decyzji lub wyrażenie woli. Pozostałe wady, jako że nie są tematem książki, zostały omówione mniej dokładnie. Istnienie odrębnego rozdziału pozwala w znacznym stopniu uniknąć stałego powracania do kwestii ogólnych przy rozważaniu zagadnień szczegółowych. W zasadniczej części pracy odwołuję się do orzecznictwa i doktryny obcej, w szczególności tam, gdzie brak jest stosownych przykładów pozwalających na właściwą ilustrację i rozważenie omawianego zagadnienia w orzecznictwie polskim lub gdy stanowisko to wywołuje wątpliwości. Prezentacja rozwiązań prawodawstw obcych daje możliwość ukazania omawianej problematyki z szerszej perspektywy, a jednocześnie przyczynia się do lepszego zrozumienia podstawowych pojęć i konstrukcji prawnych.

Jeśli chodzi o dobór materiału porównawczego, to bliższego wyjaśnienia wymaga jedynie prezentacja systemu prawnego Luizjany. Ten wybór szczegółowo uzasadnię przy okazji prezentowania tego sytemu. W tym miejscu wystarczy powiedzieć, że jest to system należący do rodziny tzw. mieszanych systemów prawnych, które łączą w sobie element civil law i common law . Prawo cywilne Luizjany w dużym stopniu zostało, podobnie jak prawo polskie, oparte na prawie francuskim. Zawiera w sobie również elementy prawa hiszpańskiego. W dzisiejszych czasach ponadnarodowego przenikania się idei, gdy tendencje europeizacji prawa dotykają również prawa spadkowego, oparcie się na wnioskach wynikających z doświadczeń mieszanych systemów prawnych jest jak najbardziej uzasadnione . Rozwijające się zaś zjawisko europeizacji prawa spadkowego nakazuje uwzględnienie w książce także i tej problematyki.

Rozdział II poświęcono omówieniu pojęcia stanu wyłączającego świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W tym miejscu zostanie przedstawione ratio legis omawianej normy, którego odtworzenie ma znaczenie dla wykładni wielu kwestii szczegółowych. Zasadniczym elementem tej części pracy jest przedstawienie nowej, jak się wydaje, koncepcji oceny stanu świadomości przy sporządzaniu testamentu. Jest ona oparta na kryterium funkcjonalnym, tj. spostrzeżeniu, że różne typy czynności i różne typy decyzji wiążą się z różnymi skutkami prawnymi. Jeśli norma prawna wymaga od podmiotu prawa stanu świadomości pozwalającego na zrozumienie i przewidywanie skutków swoich zachowań, to właściwy standard oceny powinien odnosić się do tych skutków.

W takim ujęciu testament będzie sporządzony w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, gdy w chwili jego sporządzenia spadkodawca nie był w stanie zrozumieć natury tej czynności, objąć pamięcią i rozumieniem tego, czym rozporządza, nie potrafił zapamiętać i zrozumieć, kto należy do jego żyjących potomków i innych osób bliskich, na których interesy ma wpływ jego testament, lub cierpi na urojenia i omamy mające wpływ na jego rozrządzenia testamentowe. Wymienione tu elementy będą w tej części pracy przedmiotem szczegółowych rozważań.

W rozdziale III zawarto obszerne omówienie przyczyn stanu braku świadomości. Przyczyny mogące wywołać stan wyłączający świadome testowanie zostały podzielone na dwie podstawowe grupy. Są to zaburzenia organiczne lub funkcjonalne. Ten podział jest przeprowadzany na podstawie kryterium istnienia lub nieistnienia rozpoznawalnej fizycznej przyczyny jego pojawienia się.

W zależności od rodzaju zaburzeń psychicznych należy stosować inną metodę oceny, czy istnienie zakłócenia umysłowego powoduje wyłączenie możliwości sporządzenia testamentu. Ten praktyczny walor proponowanego ujęcia stanowi uzasadnienie dla odejścia od podziału, którym posługuje się Kodeks cywilny. Zaburzenia organiczne należy oceniać przy użyciu kryteriów funkcjonalnych, natomiast zaburzenia psychiczne funkcjonalne - przez pryzmat koncepcji urojeń i omamów mających wpływ na sporządzenie testamentu.

Przyczyną pojawienia się wewnętrznego, umysłowego stanu braku świadomości spadkodawcy potrzebnej do podjęcia decyzji i wyrażenia woli o sporządzeniu testamentu jest istnienie zaburzenia psychicznego. Z kolei o zaburzeniach psychicznych można wnioskować tylko na podstawie pewnych symptomów, tj. zewnętrznych przejawów istnienia wewnętrznych zakłóceń - poddających się obserwacji i ocenie zachowań lub właściwości fizycznych testatora (postępowania, sposobu wyrażania się, gestów, nastawienia do osób i zjawisk etc.). Ostatnia część rozdziału III została poświęcona właśnie omówieniu tych symptomów.

W rozdziale IV omówiono pojęcie stanu wyłączającego swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W tej części pracy została zawarta krytyka wiodącej wykładni tego pojęcia, a w szczególności założeń, że wpływy pozapersonalne ograniczające swobodę powzięcia postanowienia nie mogą być badane oraz że brak swobody to stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona.

Jednocześnie przedstawiono propozycję innego podejścia do problemu ochrony słabych i bezbronnych spadkodawców. Jego podstawowym założeniem jest przyjęcie, że stan braku swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli jest skutkiem wpływu wywartego przez osobę, która uzyskała korzyść z testamentu, lub inną osobę, który tak osłabił wolę darczyńcy, że wola beneficjenta lub innej osoby zastąpiła wolę spadkodawcy. Wniosek, że cudza wola zastąpiła wolę testatora, można wyprowadzić, jeżeli zostanie ustalone, że spadkodawca był osobą podatną na wpływy osoby, której zarzuca się zawładnięcie jego wolą, osoba, której jest zarzucane zawładnięcie wolą testatora, miała dogodną sposobność wywarcia na niego wpływu i doprowadzenia go do dokonania upragnionego przez nią rozrządzenia oraz odgrywała aktywną rolę przy sporządzaniu przez niego testamentu, a ponadto doszło do rozrządzenia testamentowego, będącego, jak się wydaje, wynikiem zabiegów osoby, której zarzuca się pozbawienie swobody testującego, tj. przynosi nieuzasadnioną korzyść beneficjentowi i powoduje pokrzywdzenie jego naturalnych spadkobierców. Wymienione elementy będą w tej części pracy przedmiotem szczegółowych rozważań.

Spadkodawca jest podatny na wpływ osób trzecich zwykle wtedy, gdy z jakichkolwiek powodów cierpi na funkcjonale lub organiczne zaburzenia umysłowe w natężeniu, które wprawdzie nie wyłącza jego świadomości w stopniu uniemożliwiającym sporządzenie testamentu, lecz czyni go nieodpornym w relacjach z otoczeniem. To spostrzeżenie pozwala na odesłanie do rozważań na temat przyczyn zaburzeń umysłowych, które zostały zawarte w rozdziale III, będącym klamrą spinającą pojęcie braku świadomości i braku swobody.

Zważywszy na brak publikowanych polskich orzeczeń, w celu ilustracji omawianych problemów jestem zmuszony do posługiwania się przykładami stanów faktycznych przedstawianych w orzecznictwie sądów zagranicznych. Uważam, że rozważania na temat sporządzenia testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli byłyby jałowe, gdyby obracały się jedynie w sferze abstrakcyjnych sformułowań. Nie wszystkie orzeczenia zostaną omówione. Byłoby to zbędne, zważywszy, że w wielu z nich powtarzają się te same problemy.