Ochnio Ariadna, Blokada rachunku i wstrzymanie transakcji jako środki przymusu w procesie karnym

Blokada rachunku może być stosowana w różnych trybach ustawowych, uregulowanych w: 1) ustawie z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, 2) ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym, 3) ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, 4) ustawie z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych oraz 5) ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Celnej. Wstrzymanie transakcji może być natomiast stosowane w trybie wymienionej wyżej ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu oraz ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi. Wymienione regulacje pozakodeksowe są jednak fragmentaryczne, dlatego w postępowaniu w przedmiocie blokady rachunku i wstrzymania transakcji, na podstawie przepisów odsyłających, szeroko wykorzystywane są przepisy kodeksu postępowania karnego. Pomimo istnienia pewnych różnic pomiędzy poszczególnymi trybami ustawowymi, to w kwestiach zasadniczych (sposobu stosowania tych środków, skutków prawnych, zaskarżania, udziału prokuratora, stosowania bezpośrednio przepisów kodeksu postępowania karnego, przekształcenia w zabezpieczenie majątkowe, przyczyn upadku z mocy prawa) istnieją wyraźne podobieństwa w przebiegu procedury stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji.

Podjęcie się zbadania instytucji prawnych w postaci blokady rachunku i wstrzymania transakcji uzasadnione było tym, że są to instytucje nowe, które nie były jeszcze przedmiotem opracowania monograficznego . Blokada rachunku oraz wstrzymanie transakcji powodują tymczasowe ograniczenie wolności majątkowej i prawa własności na mocy władczej decyzji uprawnionych organów, przez co są instrumentami ingerującymi w prawa i wolności konstytucyjnie chronione. Te ich cechy stały się motywacją do sprawdzenia, czy uregulowanie blokady rachunku i wstrzymania transakcji odpowiada standardom konstytucyjnym ograniczania wolności i praw. Tymczasowe zajęcie mienia przez blokadę rachunku lub wstrzymanie transakcji przebiega w procedurze uregulowanej w kodeksie postępowania karnego w zakresie nieuregulowanym w ustawach szczególnych. Zajęcie mienia następuje na określony czas wbrew woli osoby, wobec której stosowane są takie środki. W pracy zbadano przymusowy charakter blokady rachunku i wstrzymania transakcji.

W ramach wyznaczonych tematem pracy tytułowe zagadnienie jest badane w płaszczyźnie formalno-dogmatycznej jako zespół norm. Nie można jednak pominąć pewnych aspektów funkcjonowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji, dlatego analizę formalną uzupełniono analizą funkcjonowania tych instytucji w praktyce .

Instytucje blokady rachunku i wstrzymania transakcji poddano analizie formalnej przy zastosowaniu metody logiczno-językowej oraz dokonano szeregu czynności w kolejności zaproponowanej przez Z. Ziembińskiego . Najpierw zidentyfikowano konkretne zespoły przepisów prawnych regulujących blokadę rachunku i wstrzymanie transakcji. Odnalezienie i uporządkowanie przepisów normujących te instytucje stanowiło punkt wyjścia do dalszych rozważań . Następnie przepisy te poddano wykładni oraz posłużono się wnioskowaniami prawniczymi w celu wywiedzenia norm prawnych, które stworzyłyby spójny system o najlepszym uzasadnieniu aksjologicznym, składający się na instytucje blokady rachunku i wstrzymania transakcji. Ujawnione przy tym zostały niezgodności norm. W celu dokonania analizy zastosowano dogmatyczne metody egzegezy tekstu prawnego, m.in. reguły interpretacyjne, inferencyjne, kolizyjne .

Zastosowano również inne metody badawcze. Metoda porównawczoprawna posłużyła do porównania prawa krajowego z prawem Unii Europejskiej oraz regulacjami i standardami międzynarodowymi . Zbadano genezę oraz kształtowanie się blokady rachunku i wstrzymania transakcji w polskim porządku prawnym. Analizie poddano również dane statystyczne publikowane w corocznych raportach z działalności Generalnego Inspektora Informacji Finansowej. Ponadto na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 782) wystąpiono do Komisji Nadzoru Finansowego z wnioskiem o udostępnienie informacji publicznej na temat blokad rachunków zastosowanych w latach 2005-2011 przez Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego. Metodę badań aktowych wykorzystano w celu sprawdzenia funkcjonowania tych instytucji w praktyce prokuratorskiej. Badania aktowe, przeprowadzone w Prokuraturze Okręgowej w Warszawie w Wydziale V Śledczym oraz Wydziale VI do spraw Przestępczości Gospodarczej, objęły akta prawomocnie zakończonych postępowań przygotowawczych z lat 2005-2011, prowadzonych z zawiadomienia Generalnego Inspektora Informacji Finansowej w sprawach o przestępstwa prania pieniędzy (art. 299 k.k.) oraz finansowania terroryzmu (art. 165a k.k.), a także spraw prowadzonych z zawiadomienia Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego w sprawach o przestępstwa: wykorzystania informacji poufnej, tzw. insider trading (art. 181 u.o.i.f.); udzielania wbrew ustawowemu zakazowi rekomendacji lub nakłaniania do nabycia lub zbycia instrumentów finansowych, których dotyczy informacja poufna (art. 182 u.o.i.f.); manipulacji instrumentem finansowym oraz wejścia w porozumienie w celu manipulacji (art. 183 u.o.i.f.). Próba badawcza ma charakter reprezentatywny tylko w zakresie blokad rachunków zastosowanych w trybie ustawy o nadzorze nad rynkiem kapitałowym, co wynika ze szczególnej właściwości Prokuratury Okręgowej w Warszawie w sprawach o przestępstwa giełdowe, w tym określone w art. 181-183 u.o.i.f., w których prokurator może zastosować blokadę rachunku. Szczególna właściwość rzeczowa tej prokuratury została uregulowana w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 maja 2011 r. w sprawie określenia właściwości Prokuratury Okręgowej w Warszawie w sprawach o poszczególne rodzaje przestępstw niezależnie od miejsca ich popełnienia (Dz. U. Nr 69, poz. 369). W odniesieniu do blokad rachunków oraz wstrzymanych transakcji, dokonywanych w trybie ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, próba badawcza ma charakter jedynie przykładowy, przez to badanie w tym zakresie daje możliwość tylko wstępnego zidentyfikowania części problemów związanych ze stosowaniem takich środków przymusu.

Hipotezą badawczą pracy jest założenie, że blokada rachunku i wstrzymanie transakcji stanowią środki przymusu w procesie karnym ingerujące w konstytucyjnie chronioną wolność majątkową i prawo własności, do których stosuje się konstytucyjne standardy ograniczania wolności i praw, a użycie tych środków w postępowaniu karnym podlega zasadom obowiązującym dla wszystkich środków przymusu. Na tle tej hipotezy zostały postawione pytania badawcze: czy instytucje blokady rachunku i wstrzymania transakcji mają cechy środków przymusu procesowego; czy regulacja blokady rachunku i wstrzymania transakcji spełnia konstytucyjne standardy ograniczania wolności i praw; czy regulacja ta zapewnia należyte gwarancje ochrony praw osób; czy regulacja ta może rodzić problemy podczas stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji w praktyce. Odpowiedzi na powyższe pytania powinny uzupełnić wiedzę na temat nowych instrumentów w procesie karnym w postaci blokady rachunku i wstrzymania transakcji, prawidłowości ich regulacji oraz zasad ich stosowania.

Problemy badawcze rozwijane są przekrojowo w poszczególnych rozdziałach książki i stanowią podstawę do sformułowania wniosków de lege lata i postulatów de lege ferenda.

W rozdziale I omówiono inicjatywy międzynarodowe dotyczące blokady rachunku i wstrzymania transakcji, w tym akty prawa Unii Europejskiej, w których przewidziano szczególne środki skutkujące tymczasowym zajęciem mienia:

Ponadto omówiono konwencje Rady Europy, w których przewidziano tego typu środki, tj.: Konwencję Rady Europy o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa sporządzoną w Strasburgu dnia 8 listopada 1990 r. (tzw. konwencja strasburska) i Konwencję Rady Europy o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu sporządzoną w Warszawie dnia 16 maja 2005 r. (tzw. konwencja warszawska). Omówiono również standardy międzynarodowe zawarte w rekomendacjach wydanych przez Grupę Zadaniową do spraw Prania Pieniędzy oraz Finansowania Terroryzmu (FATF).

W rozdziale II przedstawiono genezę oraz kształtowanie się instytucji blokady rachunku i wstrzymania transakcji w polskim porządku prawnym. Oprócz omówienia motywów wprowadzenia tych instytucji w poszczególnych ustawach, odwołano się także do aktów prawa wewnętrznego, tj.:

W rozdziale III omówiono definicje ustawowe blokady rachunku i wstrzymania transakcji funkcjonujące w poszczególnych ustawach, przedstawiono sposób budowania definicji oraz występujące między nimi różnice. Ujawniono również wady tych definicji powodujące trudności w interpretacji tekstu prawnego.

Tematem rozdziału IV jest charakter prawny blokady rachunku i wstrzymania transakcji. Przedstawiono w nim cechy blokady rachunku i wstrzymania transakcji świadczące o tym, że są to środki przymusu procesowego ingerujące w konstytucyjnie chronioną wolność majątkową i prawo własności. Dla zrozumienia charakteru tych instytucji odwołano się do treści prawa własności, konstytucyjnego pojęcia wolności majątkowej oraz zasad ograniczania wolności i praw wynikających z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Omówiono także charakter wpadkowego postępowania w przedmiocie blokady rachunku i wstrzymania transakcji w nurcie głównym procesu karnego (causa principalis). Ponadto zaprezentowano zasady ogólne stosowania środków przymusu w procesie karnym i sformułowano zasady stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji. Niektóre informacje dotyczące zastosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji stanowią informacje kryminalne, co uzasadniło odniesienia do ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153 z późn. zm.).

W rozdziale V przedstawiono postępowanie w przedmiocie blokady rachunku i wstrzymania transakcji, na które składa się kilka trybów ustawowych. Najpierw omówiono kwestię stosowania przepisów kodeksu postępowania karnego w postępowaniu w przedmiocie zastosowania tych środków przymusu przez omówienie poszczególnych przepisów odsyłających. Następnie przedstawiono tryb stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji przez Generalnego Inspektora Informacji Finansowej, Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego, bank, organ Służby Celnej oraz prokuratora. Uwzględniono przy tym uprawnienia poszczególnych podmiotów do stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji, przesłanki stosowania tych środków przymusu, jak również czynności wykonawcze składające się na zastosowanie blokady rachunku i wstrzymania transakcji w każdym z omówionych trybów. Przeanalizowano również problem zaskarżania czynności oraz postanowień dotyczących blokady rachunku i wstrzymania transakcji. Przedstawiono dwie możliwości zakończenia bytu tych środków: przez ich upadek z mocy prawa albo przekształcenie w zabezpieczenie majątkowe.

Rozdział VI poświęcono zagadnieniom odszkodowania z tytułu zastosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji z naruszeniem prawa. Ze względu na to, że zastosowanie tych środków przymusu jest działaniem ze sfery wykonywania władzy publicznej w konstytucyjnym rozumieniu tego terminu, najpierw omówiono konstytucyjne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za działania władzy publicznej. Następnie omówiono kwestię odpowiedzialności odszkodowawczej organów władzy publicznej oraz podmiotów, którym powierzono wykonywanie funkcji z zakresu władzy publicznej, i porównano zgodność unormowania kwestii odszkodowania w ustawach z zasadami odpowiedzialności odszkodowawczej państwa wynikającymi z Konstytucji RP.

W rozdziale VII omówiono przestępstwo niedopełnienia obowiązku blokady rachunku lub wstrzymania transakcji określone w przepisach karnych ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu i ustawy o nadzorze nad rynkiem kapitałowym. Poddano przy tym analizie takie elementy, jak przedmiot ochrony, stronę przedmiotową, podmiot i stronę podmiotową przestępstwa, jak również kwestię zbiegu przepisów, zbiegu przestępstw oraz zagrożenia karnego. Na koniec przedstawiono, ujawnione w trakcie analizy, niespójności systemowe norm określających odpowiedzialność karną za niedopełnienie obowiązku blokady rachunku i wstrzymania transakcji.

W rozdziale VIII, ostatnim, omówiono praktyczne aspekty stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji. Blokadę rachunku i wstrzymanie transakcji przedstawiono w działalności Generalnego Inspektora Informacji Finansowej oraz Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego. Dane z rocznych raportów z działalności GIIF oraz informacje uzyskane z Komisji Nadzoru Finansowego w trybie ustawy o dostępie do informacji publicznej pozwoliły na stworzenie własnych opracowań dotyczących liczby zastosowanych blokad rachunków oraz wstrzymanych transakcji, jak też wartości zajętych w ten sposób aktywów na przestrzeni czasu. Dane te dają podstawę do pokazania różnych tendencji stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji przez te organy (wzrostowych i malejących). Zaprezentowano też wyniki badań aktowych stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez Prokuraturę Okręgową w Warszawie prawomocnie zakończonych w latach 2005-2011. Omówiono przy tym charakter próby badawczej. Badania aktowe pokazały m.in., w ilu i w jakich sprawach zastosowano te środki przymusu, jaki był zakres i czas ich trwania. Zaprezentowano również ujawnione w trakcie badań aktowych problemy proceduralne, które wystąpiły podczas stosowania blokady rachunku i wstrzymania transakcji.

***

Niniejsza publikacja stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej, którą przygotowano w Zakładzie Prawa Karnego Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk i obroniono przed Radą Naukową Instytutu w dniu 25 października 2013 r. Pisząc pracę na temat, który nie był jeszcze przedmiotem opracowania monograficznego, napotkano wiele trudnych problemów badawczych. Pomocą w ich rozwiązywaniu były konsultacje i inspirujące dyskusje prowadzone z promotorem w przewodzie doktorskim Panem Profesorem Ryszardem A. Stefańskim, któremu dziękuję za dzielenie się swoją wiedzą. Podziękowania kieruję również do Recenzentów rozprawy doktorskiej, Pana Profesora Tomasza Grzegorczyka oraz Pana Profesora Jana Skupińskiego, za wskazanie kierunków dalszych rozważań oraz konstruktywne uwagi.

Niniejsza praca powinna otworzyć dalsze badania nad nowymi środkami przymusu w procesie karnym w postaci blokady rachunku i wstrzymania transakcji.