Mostowik Piotr, Bezpodstawne wzbogacenie w prawie prywatnym międzynarodowym

Rozważania na temat bezpodstawnego wzbogacenia warto rozpocząć od następujących słów A. Ohanowicza: „Instytucja niesłusznego wzbogacenia należy do najbardziej niejasnych i zawiłych zagadnień w dziedzinie prawa cywilnego. Poczynając już od samej nazwy zarówno jej podstawa, zakres i systematyka, nie licząc pomniejszych szczegółów, stanowią przedmiot sporów od z górą dwóch tysięcleci”.

Celem niniejszego opracowania jest rozważenie problematyki bezpodstawnego wzbogacenia z punktu widzenia prawa prywatnego międzynarodowego rozumianego jako zbiór norm kolizyjnych - tj. „nie norm bezpośrednio regulujących ludzkie zachowanie, lecz norm pośrednich, stanowiących drogowskaz do norm bezpośrednich” . Ten punt widzenia - w związku z nasilającym się obrotem międzynarodowym - staje się coraz bardziej istotny w praktyce .

Normy kolizyjne określają granice obowiązywania poszczególnych systemów prawnych, a akty prawne, z których normy te wynikają, tradycyjnie są nazywane „prawo prywatne międzynarodowe”. Trzeba mieć jednak świadomość, że akty te mogłyby być nazywane „ustawami dotyczącymi stosowania praw” lub „ustawami o właściwości praw”. Zastosowanie norm prawa prywatnego międzynarodowego danego państwa nie jest de facto zależne od wcześniejszego wykazania „międzynarodowości stosunku” lub stwierdzenia występowania w sprawie „elementu obcego”. O takich okolicznościach świadczy bowiem dopiero zbadanie abstrakcyjnie opisanych w przepisie okoliczności, od których zależy wskazanie prawa i ewentualna właściwość prawa obcego, a po jej określeniu nie ma już potrzeby zastanawiania się czy badaną sytuację możemy określać jako międzynarodową.

Kolizyjna problematyka zobowiązań z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia nie była przedmiotem szczególnego zainteresowania polskiej doktryny, a i w zagranicznej nie poświęcano jej wiele uwagi . Niniejsza praca stanowi próbę odpowiedzi na poczynione przez M. Sośniaka wezwanie do „zajęcia się tymi postaciami zobowiązań nie wynikających z czynności prawnych, które - w przeciwieństwie do stale wysuwanych na czoło deliktów - nie były dotąd opracowane w naszej literaturze”.

Przedstawienie kolizyjnoprawnej problematyki zobowiązań z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia nie jest możliwe bez wcześniejszego zasygnalizowania zagadnień merytorycznych. Można uznać, że współczesne systemy prawne z założenia opierają się na zasadzie, że „nie można się bogacić kosztem drugiego”. Nie ma jednak w nich zgodności co do szczegółowych rozwiązań prawnych realizujących tę ideę, w tym zobowiązań z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (wzbogacenia bez prawnej podstawy, bez przyczyny, nienależngo, nieuzasadnionego, niesprawiedliwego, nieusprawiedliwialnego, niesłusznego). Zrelacjonowanie w pierwszym rozdziale wybranych zagadnień merytorycznych bezpodstawnego wzbogacenia na tle poszczególnych systemów prawnych oraz poczynienie ogólnych uwag prawnoporównawczych pozwala na zauważenie podstawowych różnic między wybranymi systemami prawnymi, które to „kolizje” w praktyce uzasadniają konieczność stosowania norm prawa prywatnego międzynarodowego. Zasygnalizowanie podstawowych merytorycznych cech omawianych zobowiązań jest też konieczne dla zrozumienia kolizyjnoprawnych rozwiązań przedstawionych w dalszej części opracowania. Z tymi rozważaniami związane jest wyjaśnienie pojęcia „zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia” jako oznaczenia zakresu normy kolizyjnej. Do rozważania problematyki najodpowiedniejszego sposobu wskazania prawa właściwego niezbędne są bowiem wcześniejsze prawnoporównawcze uwagi dotyczące merytorycznej funkcji omawianej instytucji.

Przedmiotem uwag zamieszczonych w następnych rozdziałach jest norma kolizyjna wskazująca prawo właściwe dla omawianej instytucji - tj. dalsza część problematyki jej zakresu oraz tematyka łącznika (w szczególności okoliczności faktycznych będących jego podstawą). Najpierw - jako wprowadzenie do polskiego prawa prywatnego miedzynarodowego - przedstawiono rozwiązania przewidziane w ustawach obcych . Oddzielnego zasygnalizowania wymagały postanowienia „nieobcego” projektu rozporządzenia unijnego dotyczącego wskazania prawa właściwego dla tzw. zobowiązań pozaumownych. Zasadniczym przedmiotem dalszych badań jest norma wynikająca - zgodnie z przeważającym stanowiskiem doktryny - z przepisów ustawy z 1965 r. Przy ich okazji poruszono kilka zagadnień ogólnych i wspólnych, które pojawiają się na kolejnych etapach „poszukiwania” prawa właściwego, oraz zasygnalizowano proponowany w doktrynie kierunek zmian polskiego prawa prywatnego międzynarodowego.

W ostatnim rozdziale przedstawiono postulaty de lege lata i de lege ferenda oraz, leżące na marginesie tematyki pracy, uwagi końcowe. Przedstawione postulaty dotyczą zmiany dominującej wykładni przepisów ustawy z 1965 r. lub jej nowelizacji, a ich uzasadnienie w dużej mierze odwołuje się do wniosków z przedstawionych wcześniej rozważań merytorycznych.

Podstawą niniejszego opracowania jest rozprawa doktorska, której promotorem był Prof. Dr hab. Andrzej Mączyński. Za opiekę naukową i okazaną życzliwość autor składa Profesorowi serdeczne podziękowania. Wyrazy wdzięczności za cenne uwagi zawarte w recenzjach, które wpłynęły na treść niniejszego opracowania, autor kieruje do Prof. Dra hab. Kazimierza Zawady oraz do Prof. Dra hab. Tomasza Pajora.