Pisarczyk Łukasz, Autonomiczne źródła prawa pracy

Jedną z właściwości prawa pracy jest istnienie kategorii tzw. autonomicznych źródeł prawa – aktów, które nie pochodzą od organów państwa, są tworzone przez partnerów społecznych lub nawet samych pracodawców i regulują różne materie należące do prawa pracy, w tym zwłaszcza prawa i obowiązki stron stosunku pracy . Fenomen autonomicznych źródeł prawa pracy jest niezmiennie przedmiotem zainteresowania doktryny prawniczej tak ze względów teoretycznych, jak i praktycznych . Otwarte pozostaje zwłaszcza fundamentalne pytanie o charakter autonomicznych źródeł prawa pracy, w tym ich kwalifikację z perspektywy Konstytucji i ukształtowanego przez nią systemu źródeł prawa. Na tym tle rysują się dwa podstawowe zagadnienia badawcze. Po pierwsze, trzeba rozważyć, czy autonomiczne źródła prawa pracy są źródłami prawa w ścisłym znaczeniu czy jakąś inną kategorią prawną? Po drugie, kwalifikacja autonomicznych źródeł prawa pracy to jednocześnie punkt wyjścia do usystematyzowania, a w rezultacie też oceny ustawowych rozwiązań dotyczących tworzenia, zakresu stosowania, a wreszcie obowiązywania aktów autonomicznych (spójność systemu rozumiana jako zgodność rozwiązań szczegółowych z założeniami ogólnymi) .

Poszukując odpowiedzi na pytanie o istotę autonomicznych źródeł prawa pracy, powinno się przyjąć określoną koncepcję prawa, które jest zjawiskiem wielowymiarowym i może być analizowane z różnych perspektyw badawczych . Niniejsza monografia przyjmuje perspektywę nauk prawnych. Nie czyni to jednak pojęcia prawa jednoznacznym. Nadal, pomimo swojego fundamentalnego znaczenia, pozostaje ono przedmiotem dyskusji, polemik i wątpliwości – mało jest pojęć, które budziłyby takie zainteresowanie człowieka, a jednocześnie były tak niejednoznaczne .

Refleksja na temat istoty prawa sięga starożytności . Myśl starożytnych Greków i Rzymian znalazła się u podstaw różnych koncepcji prawa natury, których recepcja i rozwój nastąpiły w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych. Przyjmując perspektywę prawno-naturalną , zakłada się w niej istnienie pewnych obiektywnych zasad (norm postępowania) istniejących niezależnie od ich przyjęcia w określonym trybie (np. uchwalenia ustawy). Człowiek i społeczeństwo podlegają prawu natury, lecz go nie tworzą i nie mają wpływu na jego obowiązywanie , mogą je natomiast poznawać . Ze względu na swój charakter prawo natury ma natomiast tworzyć podstawę obowiązywania prawa pozytywnego . W zależności od źródła norm naturalnych koncepcje prawa natury mogą mieć charakter religijny albo świecki. Pierwsze wskazują na transcendentny charakter systemu prawa , drugie źródeł prawa upatrują w naturze człowieka lub charakterze społeczności, której funkcjonowanie prawo ma regulować, czy wreszcie w prawach rozumu lub naturze rzeczy . Rozróżnia się materialne oraz formalne prawo natury (przy czym klasyczne koncepcje prawa natury koncentrowały się głównie na wymiarze materialnym) .

Wraz z kształtowaniem się nowoczesnej koncepcji państwa zmieniało się spojrzenie na prawo i jego rolę . W rezultacie w XIX w. ukształtował się i rozkwitł pozytywizm prawniczy, który stał się najważniejszą koncepcją konkurencyjną wobec idei jusnaturalistycznych i do pewnego stopnia zdominował refleksję na temat prawa do początku (a nawet połowy) XX w. , stając się też teoretyczną podstawą koncepcji prawa stanowionego . W ujęciu pozytywistycznym prawo stanowi zbiór reguł postępowania (norm), które zostały ustanowione przez suwerena (władze polityczne) w określonym trybie i zostały zabezpieczone sankcją . Prawo jest więc tworzone przez człowieka. W tym ujęciu uzasadnienie obowiązywania normy ma charakter tetyczny, znajdując się niejako wewnątrz samego systemu (nonkognitywizm) .

Z czasem zaczęto eksponować złożoność tego systemu, czego wyrazem było ujęcie prawa już nie jako prostego nakazu, lecz związku reguł pierwotnych i wtórnych . Głównym przedmiotem zainteresowania pozytywizmu prawniczego stały się normy obowiązujące w określonym czasie oraz miejscu i tworzące system nakazujący przyjąć określone założenia, oparty na regule uznania czy wywodzony, jak w czystej teorii prawa, z Grundnorm , będącej fundamentem hierarchicznej struktury zależności .

Totalitaryzmy XX w. i wstrząs wywołany II wojną światową zmusiły do nowego spojrzenia na prawo . Nastąpił powrót do myślenia jusnaturalistycznego , którego jednym z przejawów była koncepcja zasad jako norm przestrzeganych ze względu na sprawiedliwość, uczciwość lub inny aspekt moralności . Zaczęły się też kształtować (rozwijać) inne koncepcje niepozytywistyczne, wreszcie sam pozytywizm ewoluował, odchodząc od koncepcji skrajnych – w szczególności przyjęcie założeń pozytywistycznych nie musiało już oznaczać całkowitego zerwania z prawem natury, w którym można było poszukiwać genezy rozwiązań prawnych lub traktować je jako system, z którym prawo pozytywne powinno być w jakiś sposób konfrontowane .

Istota prawa i realizacja celów, którym ma służyć prawo, wymaga zachowania jego swoistej wewnętrznej moralności . Dążenie do szerokiego spojrzenia na prawo jako zjawisko wielowymiarowe zaowocowało już pod koniec XIX w. pojawieniem się i rozwojem różnych koncepcji realistycznych , ujmujących prawo nie tyle jako zespół norm, lecz jako zespół faktów o charakterze np. psychologicznym czy społecznym . W ten sposób odkrywane są pewne elementarne reguły funkcjonowania człowieka jako takiego oraz jako członka społeczności . W rezultacie trudno dziś mówić o jednej koncepcji czy idei prawa. Różnice stanowią konsekwencję różnych ujęć badawczych, lecz także różnic dotyczących otoczenia politycznego, społecznego i gospodarczego. Dużą rolę odgrywają różnice historyczne . Teoria źródeł prawa jest determinowana przede wszystkim przez samą teorię prawa. Jednak nawet w ramach poszczególnych koncepcji, np. pozytywizmu prawniczego, możliwe są różne ujęcia fontes iuris .

Wyrazem określonej koncepcji ładu społecznego, której ważny element stanowią prawo i sposób jego rozumienia, jest konstytucja, będąca odzwierciedleniem konsensu społecznego (umowy społecznej). Jakkolwiek większość konstytucji nie odnosi się wprost do przyjętej koncepcji prawa, zazwyczaj wynika ona pośrednio z całokształtu norm konstytucyjnych. Perspektywa konstytucyjna jest konieczna w przypadku badań prowadzonych na gruncie nauk prawnych, które jakkolwiek nie mogą abstrahować od uwarunkowań gospodarczych, społecznych czy psychologicznych, za punkt wyjścia przyjmują z reguły normatywną koncepcję prawa. Jej fundament tworzy właśnie konstytucja , uzupełniana przez ustawodawstwo, orzecznictwo oraz poglądy nauki . Sama Konstytucja, przez przyjęty sposób regulacji źródeł prawa, niejako narzuca i tworzy fundament normatywnej teorii źródeł prawa (choć tylko w wybranych aspektach) . W teorii tej prawo jest ujmowane w sposób pozytywistyczny, jako system norm ustanowionych przez właściwe podmioty i we właściwym trybie . Konstytucyjne źródła prawa pracy – ustrojodawca posługuje się tym pojęciem, a nawet wyodrębnia rozdział poświęcony tej problematyce – to fakty prawotwórcze czy nawet będące ich rezultatem akty prawotwórcze .

Jednocześnie jednak konstytucyjna pozycja źródeł prawa pracy musi być analizowana w kontekście założeń ustroju państwa oraz wolności i praw człowieka i obywatela, których źródłem jest przyrodzona i niezbywalna godność osoby ludzkiej (art. 30 Konstytucji) , a które system ten zabezpiecza. Nadaje to Konstytucji rys jusnaturalistyczny. Należy doceniać i chronić pozycję jednostki oraz dobrowolnych wspólnot, które powinny uczestniczyć w procesie prawotwórczym. Efektem ich aktywności mogą być akty, które nawet jeśli nie są kwalifikowane jako źródła prawa, wykazują do nich pewne podobieństwa . W szczególności konstytucyjną koncepcję źródeł prawa należy skonfrontować z różnymi odmianami pluralizmu prawnego , które eksponują multicentryczność – jej istotnymi przejawami było m.in. ukształtowanie się międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka, innych standardów międzynarodowych (ang. international legal pluralism ) oraz procesy integracyjne – a w rezultacie też multiźródłowość prawa , w pewien sposób osłabiając paradygmat prawa państwowego i powodując swoiste przejmowanie władzy przez podmioty niepaństwowe . Z punktu widzenia celów niniejszych rozważań interesujący jest nie tylko wymiar zewnętrzny multicentryczności (fundamentalny dla ochrony praw jednostki, ale też mający w dużym stopniu określony status formalny ), lecz także aspekt wewnętrzny – tworzenie norm konkurujących z prawem przez podmioty krajowe, a przynajmniej niemające charakteru publicznego , tym bardziej że właśnie akty charakterystyczne dla prawa pracy (np. porozumienia zbiorowe) stanowią jeden z przejawów zwiększania się aktywności autonomicznej kosztem prawa państwowego . Normy te są efektem dialogu i negocjacji . Różne idee pluralizmu prawnego zyskały w ostatnich dziesięcioleciach dużą popularność , będąc atrakcyjną odpowiedzią na nowe zjawiska i w pewien sposób osłabiając paradygmat prawa państwowego . Cele monografii uzasadniają przyjęcie szerokiego zakresu badań i poszukiwanie nie tylko źródeł prawa sensu stricto, lecz również aktów, które – ze względu na swoje cechy – wykazują podobieństwa do źródeł prawa. Jednak ze względu na charakter prowadzonych analiz punktem wyjścia dla badanych zjawisk pozostaje normatywny teoria źródeł prawa. Jej elementy będą też ostatecznie stanowić kryteria oceny poszczególnych konstrukcji i ich kwalifikacji jako źródeł prawa.

Określając przedmiot badań, należało rozstrzygnąć, czy analiza będzie się ograniczać do źródeł prawa pracy w ścisłym znaczeniu (kształtujących prawa i obowiązki pracowników i pracodawców), czy też należy uwzględnić akty autonomiczne, które kształtują sytuację prawną innych uczestników rynku pracy, w tym osób wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy – zwłaszcza wobec rozszerzenia zakresu gwarancji wolności koalicji, które otworzyło drogę do szerszego wykorzystania układów i niektórych innych porozumień zbiorowych również w sferze zatrudnienia niepracowniczego .

Jeszcze innym problemem jest funkcjonowanie aktów autonomicznych w zatrudnieniu służbowym, gdzie możliwość regulacji autonomicznej jest ograniczana (jeśli w ogóle możliwa) ze względu na publicznoprawny charakter relacji podstawowej i dominację jednostronnej metody kształtowania warunków zatrudnienia . Sposób działania aktów autonomicznych poza stosunkiem pracy (w sferach, w których ich stosowanie jest możliwe) rodzi wiele pytań i wątpliwości. Ze względu na znaczenie społeczne i prawne kwestii tej nie można pominąć. Jednocześnie trzeba jednak pamiętać, że system aktów autonomicznych o charakterze niepracowniczym znajduje się niejako in statu nascendi. Wiele fundamentalnych kwestii nie zostało jeszcze przesądzonych w wymiarze systemowym. Trudno dziś przewidzieć ostateczny kształt regulacji autonomicznych w odniesieniu do zatrudnienia mającego swoje źródło w prawie prywatnym. Trzeba też pamiętać o odrębności gałęziowej i kształtowaniu innych stosunków zatrudnienia na podstawie przepisów prawa cywilnego lub administracyjnego . Dlatego proste włączenie tych wątków do głównego toku rozważań mogłoby utrudnić analizę i w rezultacie sformułowanie odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Podstawowym przedmiotem opracowania pozostają autonomiczne źródła prawa pracy. Na kanwie tych rozważań zostaną sformułowane pewne refleksje i wnioski dotyczące oddziaływania aktów autonomicznych poza stosunkiem pracy, przede wszystkim w odniesieniu do zatrudnienia budowanego w oparciu o stosunki prawne prawa prywatnego. To właśnie w tej sferze dokonują się najdalej idące zmiany związane z koniecznością adekwatnej i efektywnej ochrony ludzi pracy oraz zagwarantowania ich praw podstawowych.

Analiza dotyczy autonomicznych źródeł prawa pracy na poziomie krajowym. Autonomiczne procesy normotwórcze o charakterze transgranicznym są zjawiskiem niezwykle istotnym. Dotyczy to zarówno inicjatyw spontanicznych (międzynarodowe układy ramowe , kodeksy dobrych praktyk tworzone przez korporacje ), jak też mechanizmów przewidzianych lub uznanych w prawie Unii Europejskiej (np. porozumienia europejskich partnerów społecznych) . Być może te mechanizmy, zwłaszcza wobec kryzysu tradycyjnych form dialogu społecznego, będą decydować o obliczu relacji zbiorowych. Jednocześnie są to jednak zjawiska mające swoją specyfikę, a przy tym w dużym stopniu będące efektem nie tyle regulacji prawnych, które mogłyby stanowić przedmiot badań dogmatycznych, co raczej praktyki partnerów społecznych, wymagającej też badań empirycznych. Dlatego zagadnieniom tym należy poświęcić uwagę w ramach odrębnych analiz, wykraczających poza ramy niniejszego opracowania (w niektórych miejscach stają się one jednak przedmiotem refleksji lub punktem odniesienia dla głównych rozważań).

W pracy będzie wykorzystywana metoda dogmatyczno-prawna. Przedmiotem analizy staną się międzynarodowe standardy z zakresu praw człowieka, które na różnych płaszczyznach oddziałują na system autonomicznych źródeł prawa pracy, Konstytucja RP, która nie tylko tworzy podstawy systemu źródeł prawa pracy, lecz również formułuje gwarancje wolności i praw człowieka i obywatela (gwarantując autonomiczną aktywność jednostek i innych podmiotów), oraz zasady ustrojowe do pewnego stopnia determinujące pozycję aktów autonomicznych. Jest to punkt wyjścia do analizy obowiązujących rozwiązań ustawowych, ich oceny oraz sformułowania ewentualnych wniosków de lege ferenda. W tak złożonym opracowaniu nie było natomiast możliwości powołania całości orzecznictwa sądowego oraz poglądów nauki istotnych dla poszczególnych zagadnień. Stąd, zwłaszcza w wątkach stanowiących punkt odniesienia dla głównych rozważań (pojęcia i koncepcje ogólne), odwołania do opracowań stanowiących syntezę dotychczasowego dorobku.

Jednocześnie warto zaprezentować w ujęciu historycznym procesy, które doprowadziły do pojawienia się autonomicznych źródeł prawa pracy, ich rozwoju oraz nadania im obecnego kształtu (do pewnego stopnia tłumacząc ideę i znaczenie aktów autonomicznych). Przedmiotem analizy będą przede wszystkim te mechanizmy, które można uznać za elementy naturalnej ewolucji aktów autonomicznych (w mniejszym zakresie omówione zostaną natomiast rozwiązania stosowane w okresie realnego socjalizmu, które były oparte na odmiennych założeniach ideologicznych i ustrojowych). Ze względu na ramy opracowania nie ma natomiast możliwości szerszego omówienia różnych doktryn polityczno-prawnych, które obok czynników społeczno-gospodarczych wpływały na kształt regulacji (dlatego też zagadnienie te będą w tekście jedynie sygnalizowane).

Polską regulację warto wreszcie analizować w szerszym kontekście – zwłaszcza w zestawieniu z rozwiązaniami przyjmowanymi w innych państwach europejskich. Odniesienie to pozwala lepiej zrozumieć obecną sytuację aktów autonomicznych w Polsce, a także podjąć próbę ich oceny. Będzie to analiza pewnych procesów poparta wnioskami formułowanymi w opracowaniach ogólnych oraz wybranymi przykładami krajowymi. Rozważania dogmatyczne będą prowadzone na pewnym poziomie ogólności, stanowiąc próbę uchwycenia tendencji i właściwości istotnych z punktu widzenia celów monografii. Wpływa to zarówno na charakter i szczegółowość wywodów (praca nie stanowi próby rozstrzygania teoretycznych i praktycznych wątpliwości, które pojawiają się w kontekście konkretnych rozwiązań prawnych), jak też dobór i zakres wykorzystania orzecznictwa i literatury (większe znaczenie opracowań teoretycznych i przekrojowych).

Struktura opracowania została dostosowana do założeń i celów badawczych. Rozdział I to próba wstępnego zdefiniowania autonomicznych źródeł prawa pracy (źródła prawa pracy prima facie), a w rezultacie też doprecyzowania przedmiotu rozważań . Przedstawienie głównych etapów ewolucji autonomicznego prawa pracy (rozdział II) ma ułatwić wyjaśnienie istoty oraz kształtu poszczególnych rozwiązań, podczas gdy rozważania systemowe (rozdział III) pełnią też funkcję porządkującą, służąc przedstawieniu najważniejszych postaci aktów autonomicznych, konstrukcji prawnych, na których zostały oparte oraz ram formalnoprawnych, w których funkcjonują (standardy międzynarodowe, prawo Unii Europejskiej). Rozdział IV to próba odpowiedzi na podstawowe pytanie badawcze o miejsce autonomicznych źródeł prawa pracy w systemie (wobec systemu) źródeł prawa. Omówione w nim zostaną konstytucyjna koncepcja źródeł prawa oraz założenia ustrojowe determinujące pozycję jednostek, grup i wspólnot wobec państwa , zwłaszcza w kontekście tworzenia autonomicznych systemów normatywnych. Jest to punkt wyjścia do analizy konstytucyjnej pozycji autonomicznych źródeł prawa pracy i próby odpowiedzi na pytanie, czy akty autonomiczne są źródłami prawa sensu stricto czy też należy poszukiwać innych podstaw konstytucyjnych dla ich tworzenia i funkcjonowania. Kolejne rozdziały będą stanowić analizę ustawowych rozwiązań w zakresie tworzenia (rozdział V) stosowania (rozdział VI oraz mechanizmu działania autonomicznych źródeł prawa pracy (rozdział VII). W ten sposób zostanie zrealizowany drugi z głównych celów badawczych – prezentacja obecnego stanu autonomicznych źródeł prawa pracy w Polsce (przy czym w założeniu ma to być ogólna refleksja, a nie szczegółowa analiza konkretnych rozwiązań prawnych ). Ważnym elementem analizy będzie ocena przyjętych rozwiązań (w tym zwłaszcza tych przepisów, które budują swoistą normatywność aktów autonomicznych) z perspektywy standardów konstytucyjnych.

Tłem dla rozważań na temat charakteru aktów autonomicznych jest ewolucja prawa pracy, które poszukuje swojej tożsamości i roli w zmieniającym się świecie. Wyzwania stojące przed prawem pracy i rozwój nowych form zatrudnienia mają przyczyny społeczne, gospodarcze i technologiczne, lecz również filozoficzne i aksjologiczne. Prawo pracy musi się mierzyć ze zjawiskami globalizacji i pojawianiem się nowych metod organizacji pracy. Jednak czynnikiem, który może zachwiać fundamentami świata pracy, są zmiany technologiczne . Ich efektem jest pojawienie się i dynamiczny rozwój nowych form wykonywania pracy (np. gig economy), które trudno objąć nie tylko tradycyjnymi stosunkami zatrudnienia (nawet niepracowniczego), lecz również mechanizmami, na których opierał się system relacji zbiorowych .

Jednocześnie pojawiają się postulaty odejścia od paradygmatu ochrony opartej na założeniu słabszej pozycji negocjacyjnej pracownika . Postuluje się budowę prawa pracy koncentrującego się na osobie pracownika – gwarantującego jego wolności i prawa podstawowe, a w rezultacie zabezpieczającego godność człowieka pracy i umożliwiającego wszechstronny rozwój. Efektem tych przemian ma być przede wszystkim zmieniająca się aksjologia prawa pracy, które z prawa ochrony słabszego staje się prawem człowieka pracującego. Istoty tego prawa ma nie tłumaczyć podporządkowanie pracownika (tradycyjnie wykorzystywane jako cecha wyróżniająca ), lecz dążenie do rzeczywistej realizacji podstawowych wolności i praw ludzi pracy . Takie ujęcie musi również prowadzić do zmian w zakresie podmiotowym ochrony. O realizacji podstawowych wolności i praw człowieka nie może decydować charakter stosunku prawnego, w ramach którego praca jest wykonywana . Budowanie prawa pracy (prawa zatrudnienia) na fundamencie praw podstawowych zapewnia spójność aksjologiczną i konstrukcyjną. Paradoksalnie, nie musi to jednak oznaczać kolizji z tradycyjnym ujęciem prawa pracy, a raczej swoistą syntezę. Urzeczywistnienie wolności i praw podstawowych zależy od sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka, a w rezultacie może wymagać podejmowania różnego rodzaju działań, w tym różnych form wsparcia ze strony państwa – tak w wymiarze faktycznym, jak i prawnym .

Dotyczy to również wolności i praw związanych z pracą. Kształtując prawne ramy ustroju pracy, ustawodawca nie może abstrahować od rzeczywistej sytuacji osoby pracującej: 1) w stosunku zewnętrznych zjawisk gospodarczych i społecznych (na „rynku pracy”) oraz 2) w ramach wewnętrznej relacji z podmiotem zatrudniającym. Kryteriami, które wpływają na sytuację jednostki w wymiarze ogólnym, są m.in. zdolności adaptacyjne (ang. adaptability), w tym zdolność do przekwalifikowania czy też zdolność do podjęcia zatrudnienia – znalezienia innej pracy (ang. employability). Z kolei w perspektywie konkretnego stosunku zatrudnienia są to zwłaszcza zależność od podmiotu zatrudniającego (ang. dependancy), ograniczająca swobodę negocjacyjną zatrudnionego, oraz podporządkowanie (ang. subordination) – mające zasadniczy wpływ na organizację i sposób wykonywania pracy. W innym stopniu ze swoich wolności i praw może korzystać prawdziwy samozatrudniony, który decyduje o sposobie prowadzenia działalności i organizacji pracy, w innym pracujący pozostający w stosunku zależności ekonomicznej i podporządkowania organizacyjnego wobec podmiotu, na rzecz którego praca jest wykonywana. Uwzględnienie pozycji zatrudnionego w ramach konkretnego stosunku prawnego oraz w perspektywie funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki stanowi warunek efektywnej realizacji jego wolności i praw podstawowych. Dlatego różne wymiary ochrony (na czele z tą najważniejszą – prawnopodstawową) nie wykluczają się, lecz uzupełniają i w pewien sposób wzajemnie wspierają. Dzięki uwzględnieniu rzeczywistej sytuacji człowieka w różnych obszarach, w tym w związku z wykonywaną pracą, można realizować wartości, na których opiera się system prawny, w tym zapewnić rzeczywiste korzystanie z wolności i praw podstawowych . Jednocześnie należy oczekiwać, że w przyszłości będzie następować (obserwowane już dzisiaj) ujednolicanie statusów prawnych zatrudnionych, będące efektem zmian w warunkach wykonywania pracy (choć całkowite ujednolicenie, przynajmniej w najbliższej przyszłości, prawdopodobnie jeszcze nie nastąpi).

Innym fundamentalnym zagadnieniem jest charakter prawa pracy (jego umiejscowienie w ramach tradycyjnego podziału na prawo publiczne oraz prywatne). Pytanie to należy postawić nie tyle w wymiarze teoretycznym, lecz przede wszystkim praktycznym – przesądzając charakter relacji między pracodawcą a pracownikiem. Uznanie pracy za dobro znajdujące się w domenie publicznej i w rezultacie pracodawcy za organ administracji publicznej lub organ administrujący, a zakładu pracy za zakład administracyjny prowadzi do zasadniczej zmiany w postrzeganiu stosunku pracy, który nie jest stosunkiem zobowiązaniowym między dwoma równorzędnymi, lecz relacją publicznoprawną . Musi również wpłynąć na ocenę, w tym uzasadnienie normatywności, aktów autonomicznych . To fundamentalne zagadnienie, które w przyszłości będzie decydować o postrzeganiu prawa pracy oraz sposobie kształtowania relacji między pracownikiem a pracodawcą, wymaga oczywiście odrębnej, szczegółowej analizy, wykraczającej poza ramy niniejszej książki. Konieczne będzie jednak przyjęcie pewnych założeń co do ustrojowej pozycji pracy oraz stosunku pracy. Kwestia ta zostanie poruszona w rozdziale 4, dotyczącym konstytucyjnych uwarunkowań autonomicznych źródeł prawa pracy, choć jedynie w niezbędnym i ograniczonym zakresie (podstawowe uzasadnienie przyjętych założeń). Odwołują się one do specyfiki pracy człowieka (która wyklucza stosowanie mechanizmów właściwych prawu cywilnemu), a jednocześnie do autonomii pracowników i pracodawców, przemawiającej przeciwko uznaniu stosunków zatrudnienia za stosunki stricte publicznoprawne. Nawet przyjmując, że prawo pracy nie jest częścią prawa prywatnego, można stwierdzić, że jest trzecia droga – uznanie jego autonomii prowadzącej do stworzenia jedynego w swoim rodzaju zespołu rozwiązań prawnych, które wykorzystują mechanizmy właściwe różnym dziedzinom prawa, ostatecznie tworząc spójny system służący realizacji określonych celów, którego centralnym elementem jest ochrona godności człowieka pracującego i zagwarantowanie realizacji praw podstawowych.

***

Książka stanowi efekt badań przeprowadzonych w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki Autonomiczne źródła prawa pracy 2018/29/B/HS5/02600. Koncentruje się w niej na teoretycznych i dogmatycznych aspektach badań, podczas gdy w innych publikacjach zostaną w szerszym zakresie przedstawione efekty badań empirycznych, w tym analiza rejestrów układów zbiorowych pracy przeprowadzona przez Panią Katarzynę Wieczorek i Pana Jakuba Rumiana – doktorantów Uniwersytetu Warszawskiego i wykonawców w grancie. W pracy wykorzystałem też efekty badań innych projektów, w które byłem zaangażowany, w tym zwłaszcza projektu badawczego INLACRIS Collective Bargaining Developments in Time of Crisis VS/2014/0532 . Wnioski płynące z przeprowadzonej wówczas analizy szeroko omówiłem w książce Reforma zbiorowego prawa pracy. Próba kodyfikacji a nowelizacja przepisów zbiorowego prawa pracy (Warszawa 2019), dlatego w niniejszym opracowaniu możliwe było zaprezentowanie samych tez (ewentualnie skróconych rozważań) nawiązujących do wcześniejszej publikacji. W pracy korzystam również ze (wstępnych na razie) efektów prac w projekcie COGENS Collective Bargaining and the Gig Economy: New Perspectives (VS/2019/0084). Jego istotą jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania o rolę oraz kształt rokowań zbiorowych dla tych zatrudnionych, których praca w sposób szczególny jest determinowana przez nowe technologie, co utrudnia, a nawet stawia pod znakiem zapytania, stosowanie tradycyjnych instytucji prawa pracy.