Mozgawa Marek (red.), Poniatowski Piotr (red.), Wala Krzysztof (red.), Aktualne problemy i perspektywy prawa karnego

Prawo karne jako ten dział prawa, który operuje najsilniejszą formą represji, jaką państwo może zastosować względem człowieka, jest swego rodzaju probierzem stopnia demokratyzacji systemu prawnego. Jego prawidłowy kształt, stabilność oraz przejrzystość mają nieocenione znaczenie w kontekście realizacji funkcji, jakie winno ono pełnić. Adekwatność rozwiązań karnoprawnych oznacza w tym kontekście konieczność uwzględniania zmian zachodzących w otaczającej nas rzeczywistości, w tym między innymi tych o charakterze społecznym, gospodarczym czy geopolitycznym. Istotną kwestią jest także rozwój technologiczny i związane z tym niekiedy przejawy nowych form społecznie szkodliwych zachowań człowieka wymagających niekiedy ingerencji represyjnej. Na przeciwległym biegunie leży stabilność systemu karnego, rozumiana jako względna stałość unormowań karnoprawnych oraz ich przewidywalność. Połączenie tych sfer (adekwatności i stabilności) bez wątpienia nie jest rzeczą łatwą, stąd też proces legislacyjny dotyczący unormowań karnoprawnych powinien być prowadzony w sposób roztropny, z uwzględnieniem przede wszystkim kwestii merytorycznych. To zaś związane powinno być z prowadzeniem szeroko zakrojonych konsultacji społecznych, w tym w głównej mierze z wsłuchiwaniem się w głos opinii wyrażanych przez specjalistów zajmujących się materią, której dotyczyć ma proponowane rozwiązanie karnoprawne. Mowa w tym miejscu nie tylko o praktykach czy przedstawicielach doktryny prawa karnego, ale też o specjalistach z innych dziedzin (m.in. medycyny, psychologii czy też socjologii). Wspomniane wsłuchiwanie się to nie tylko formalne zasięgnięcie opinii, ale także faktyczne wzięcie pod uwagę argumentów przedstawianych przez poszczególnych opiniodawców. Dopiero tak szeroka perspektywa daje pełen obraz rzeczywistości, na którą nakłada się ramy prawnokarne, z których przekroczeniem wiązać się może stosowalność represji kryminalnej. Skoro bowiem, jak wspomniano, prawo karne dysponuje najbardziej dotkliwymi formami reakcji państwa względem obywatela, to proces jego tworzenia wymaga szczególnej analizy, tak zjawiska, któremu chcemy przeciwdziałać, jak i potrzeb w tym zakresie oraz form, jakie byłyby adekwatne w danym przypadku. Na to wszystko należy nałożyć dodatkowo potrzebę przejrzystości karnoprawnych konstrukcji normatywnych. Kwestia ta ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia wymogów konstytucyjnych, choć należy zdawać sobie sprawę z tego, że nie zawsze udaje się ją zrealizować w stopniu, w jakim oczekiwaliby tego znawcy prawa karnego. Niemniej dążyć należy do maksymalizacji określoności rozwiązań karnoprawnych, czemu sprzyjać winien prawidłowo prowadzony proces legislacyjny.

Niestety rzeczywistość okazuje się często daleko odbiegająca od ideału. Wprowadzone dotychczas zmiany legislacyjne sprawiły, że aktualna treść Kodeksu karnego w znacznej mierze różni się od jej pierwotnego kształtu. Nie chodzi jednak tylko o samą ich liczbę czy zakres, choć i to prowadzi do swoistego zaburzenia struktury tego aktu prawnego. Wiele zmian okazuje się być po prostu nietrafionych lub niekiedy wprost błędnych. Niektóre korekty ustawowe zostają wdrożone z pominięciem spojrzenia systemowego, co prowadzi do występowania nielogicznych konstrukcji prawnych (np. brak możliwości obostrzenia górnej granicy kary pozbawienia wolności w przypadku zbrodni w sytuacji, gdy kara ta przy nadzwyczajnym obostrzeniu może być obecnie wymierzona do 20 lat). Zmiany często niestety zdają się być także pokłosiem populizmu penalnego, czego doskonałym przykładem jest tendencja do zwiększania zagrożenia karnego w przypadku poszczególnych typów przestępstw, jak i do zaostrzania zakresu odpowiedzialności karnej poprzez modyfikację przepisów części ogólnej Kodeksu karnego. Wszystko to sprawia, że wiele dotychczasowych (a także na ten moment planowanych) nowelizacji Kodeksu karnego spotkało się ze słowami krytyki ze strony doktryny. Powyższa refleksja nie oznacza oczywiście, że wszystkie dotychczasowe korekty legislacyjne były wadliwe, są bowiem też takie, które uznać należy za trafne. Niemniej zdają się przeważać, szczególnie w ostatnim czasie, te, które prowadzą do zdeformowania Kodeksu karnego.

Obowiązujący Kodeks karny wszedł w życie niemalże 25 lat temu. Tak długi czas, biorąc pod uwagę dynamikę życia społecznego, nakazuje postawić pytanie: na ile jest on adekwatny do rzeczywistości, w której funkcjonuje? Jest oczywiste, na co zwrócono już wcześniej uwagę, że podlegał on wielu nowelizacjom, a tym samym jego pierwotny kształt zdecydowanie różnił się od obecnego. Naturalne jest więc, że pojawia się pytanie o jego przyszłość oraz o to, na ile jest on w stanie podołać stawianym mu oczekiwaniom. Należy wręcz sprawę ująć szerzej i zastanowić się nad tym, jaka jest w ogóle przyszłość samego prawa karnego. Wspominana niejednokrotnie wcześniej dynamika życia społecznego, nowe technologie, nieprzewidywalne zdarzenia (w tym m.in. pandemia czy wojna w Ukrainie) czy ewoluujące formy zachowań człowieka (w tym tych o charakterze społecznie szkodliwym) sprawiają, że prawo karne musi reagować, aby wciąż należycie wypełniać swoje podstawowe funkcje. Na to oczywiście nakłada się rozwój nauki, w tym kryminologii, penologii, wiktymologii czy też innych nauk pokrewnych prawu karnemu, dążących do uadekwatniania sposobów przeciwdziałania nowym zjawiskom, czy też nowym formom zjawisk występujących wcześniej w innej postaci. Właściwa współpraca, uwzględnianie zdobyczy rozwoju nauki, prawidłowy proces legislacyjny są nieodzownymi elementami skuteczności systemu prawnokarnego względem ewolucji, jaka dotyka społeczeństwo. Oczywiście immanentną cechą tej skuteczności, swoistym warunkiem sine qua non, jest także prawidłowe działanie wymiaru sprawiedliwości. Jest to „system naczyń połączonych”, które tworząc jeden organizm, stojący na straży porządku prawnego w Polsce, muszą się wzajemnie uzupełniać, aby należycie funkcjonować.

Biorąc pod uwagę powyższe, jest to właściwy czas, aby zadać sobie fundamentalne pytanie: Dokąd zmierza prawo karne? Próba odpowiedzi na to pytanie czy choćby naszkicowanie pewnych tendencji, czy kierunków w tym zakresie, wymaga spojrzenia wieloaspektowego. Stąd też na całość opracowania składają się spojrzenia zarówno dogmatyczne, kryminologiczne, jak i praktyczne, których konglomerat ma na celu próbę odnalezienia odpowiedniej dla prawa karnego ścieżki rozwoju.

Prof. dr hab. Marek Mozgawa

Dr Krzysztof Wala

Dr Piotr Poniatowski