Oleszko Aleksander, Akt notarialny jako podstawa odpowiedzialności prawnej notariusza - dyscyplinarnej, cywilnej, karnej

"Oskarżycieli nigdy nie zabraknie,

lecz obrońców jest mało"

Adam Zagajewski, Asymetria,

Kraków 2014

Prawne niedookreślenie statusu ustrojowego notariusza wywołuje podstawowe wątpliwości w kwalifikacji odpowiedzialności notariusza za wadliwe sporządzenie czynności notarialnych, wśród których dominującą funkcję spełniają akty notarialne stwierdzające określoną czynność prawną inter vivos, jak i mortis causa.

Ilekroć piśmiennictwo podejmowało tematykę odpowiedzialności notariusza, to czyniło przedmiotem rozważań poszczególne rodzaje tej odpowiedzialności (dyscyplinarną , cywilną oraz karną ).

Pojawiające się na tym tle wątpliwości wynikają przede wszystkim z różnej kwalifikacji prawnej statusu notariusza jako "powołanego do dokonywania czynności notarialnych" (art. 1 § 1in princ). Delikt dyscyplinarny określa się jako przewinienie dyscyplinarne, którym to pojęciem obejmuje się m.in. zarówno "przewinienie zawodowe", jak i "uchybienie powadze lub godności zawodu" (art. 50). Odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 49) wyprowadza się ze statusu notariusza jako osoby zaufania publicznego, nadając temu określeniu odpowiednią treść jako organowi ochrony prawnej, a w szczególności quasi-sądu najściślej powiązanego z wymiarem sprawiedliwości działającym według zasad legalizmu i sprawowanej jurysdykcji prewencyjnej. Istotnym elementem ustrojowym statusu notariusza na gruncie prawa karnego jest zaliczenie notariusza do kategorii funkcjonariuszy publicznych (art. 115 § 13 pkt 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.), a na podstawie art. 2 § 1in fine uznanie go za osobę "korzystającą z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym".

Już sama wielość podstaw prawnych omawianych odpowiedzialności notariusza wymaga stosowania odmiennych ocen zachowań, które mogą uzasadniać przypisanie notariuszowi danego zarzutu. Nie można również pominąć faktu, że jeden czyn notariusza kwalifikowany będzie w kategoriach wszystkich wspominanych rodzajów odpowiedzialności lub niektórych z nich.

Przedkładane opracowanie jest pierwszą próbą piśmiennictwa jednoczesnego ujęcia wszystkich wspomnianych rodzajów odpowiedzialności prawnej notariusza ze szczególnym uwzględnieniem sporządzonych wadliwie aktów notarialnych stwierdzających dokonanie czynności prawnej.

Nie trzeba przekonywać, że obrót prawny determinowany określonym rodzajem czynności prawnych (zwłaszcza umów) w formie aktu notarialnego wywiera istotny wpływ na stabilność stosunków cywilnoprawnych w ujęciu ochrony interesu stron, a nawet osób trzecich. Nadto instytucja notariatu jest gwarantem praworządnego funkcjonowania państwa, które w ramach decentralizacji zadań publicznych przekazało kompetencje w tym zakresie notariuszom.

Nie może dziwić, że im więcej kompetencji, tym większa jest odpowiedzialność notariusza za wadliwie dokonaną czynność notarialną.

Praktyka orzecznicza wskazuje, że najdotkliwszą odpowiedzialnością są skazania w postępowaniach karnych notariuszy, a zwłaszcza orzeczenie środka karnego pozbawienia prawa wykonywania zawodu. Doświadczenia sądowe wskazują nie tylko na wyroki uniewinniające notariuszy, lecz także na to, że uniewinnienia te oparte są na oczywistej bezprawności oskarżenia, skutkiem czego jest udzielenie pokrzywdzonemu notariuszowi ochrony dóbr osobistych .

Można zauważyć pewną akcyjność "hurtowego" oskarżania notariuszy w podwójnym tego słowa znaczeniu: pierwszym - oskarżenie kierowane do sądu dotyczy prawnokarnej oceny sporządzonych aktów notarialnych sprzed kilku lat, np. w jednej ze spraw zarzut dotyczył roku 2001, akt oskarżenia wpłynął do sądu w 2006 r., a prawomocne uniewinnienie notariusza zapadło w 2012 r.; drugim aspektem jest kumulowanie zarzutów w jednym akcie oskarżenia, np. 42 zarzutów w odniesieniu do aktów notarialnych sporządzonych w latach 2007-2008 w akcie oskarżenia, który wpłynął do sądu w 2015 r.

Opracowanie uwzględnia w pierwszym rzędzie praktykę orzeczniczą sądów w zakresie odpowiedzialności prawnej notariusza w trzech wskazanych obszarach funkcjonowania instytucji notariatu odpowiedzialnej za bezpieczeństwo obrotu cywilnoprawnego w ujęciu prywatnoprawnym oraz publicznoprawnym, w którym biorą udział trzy instytucje: notariat, prokurator oraz sąd. Odpowiedź na pytanie, jakie są praktyczne rezultaty tej działalności dla bezpieczeństwa obrotu prawnego i ochrony słusznych praw jednostki i społeczeństwa, oraz wskazanie na konieczność dokonania oczekiwanych zmian ustawowych i praktyki funkcjonowania prawa - oto cel przedkładanego opracowania.

Kolejna ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 218) nie tylko poszerza kompetencje notariusza, lecz także nakłada nań wiele nowych obowiązków dotyczących elektronicznego sposobu przesyłania wniosków wieczystoksięgowych, co wiąże się z dalszą odpowiedzialnością notariusza. Utrzymanie tzw. papierowego aktu notarialnego w istotny sposób zmienia obowiązki notariusza w odniesieniu do bardziej ścisłego zachowania iunctim między sporządzeniem aktu a złożeniem wniosku za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie wieczystoksięgowe.

Lublin, styczeń 2015 r.