Rynkun-Werner Robert, Adwokat z urzędu. Podstawowe zagadnienia prawne

Pojęcie adwokata z urzędu jako synonim tzw. prawa ubogich, oznaczającego zapewnienie biedniejszej części społeczeństwa profesjonalnej pomocy prawnej w realizacji dzisiejszego konstytucyjnego prawa do sądu, znane jest w Polsce od wieków.

Już Bolesław Chrobry w 1016 r. wydał polecenie zapewnienia wdowom i małoletnim sierotom oraz ludziom ubogiego stanu prawa do obrońców z urzędu, opłacanych przez kasę królewską, której funkcję pełni obecnie Skarb Państwa.

W nowoczesnej demokracji, chociaż obywatel ma zdecydowanie większe możliwości w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, niż bywało to dawniej, wciąż istnieje znaczna grupa obywateli, która z powodu swojego statusu majątkowego czy ułomności ma ograniczone możliwości pełnej realizacji swoich uprawnień przed sądem.

Stąd też istnieje, jak podkreślono na wstępie, znana od dawna zarówno w międzynarodowym, jak i w polskim prawie instytucja pomocy prawnej udzielanej ze strony państwa z urzędu. Pomoc ta przejawia się przede wszystkim w możliwości ustanowienia dla strony profesjonalnie przygotowanego obrońcy czy pełnomocnika w procesie karnym, jak też pełnomocników w sprawach administracyjnych i cywilnych, spośród ogółu adwokatów i radców prawnych wykonujących zawód w okręgu działania właściwego sądu.

Zarówno Konstytucja, jak i międzynarodowe konwencje, których Polska jest stroną, wprost nakazują takie działanie organów państwa, aby podstawowe prawa i wolności człowieka były w pełni respektowane. Do tych podstawowych praw należą m.in. prawo do obrony, prawo do sądu i prawo do rzetelnego procesu sądowego.

Obywatel na różnych etapach postępowania sądowego, a także w trakcie początkowych czynności postępowania karnego może zwrócić się ze stosownym wnioskiem do sądu o ustanowienie dla siebie adwokata z urzędu, jeżeli należycie wykaże, iż samodzielnie nie jest w stanie ponieść kosztów jego pomocy. Brak środków finansowych czy też różnego rodzaju ułomności nie mogą same w sobie stanowić granicy, która oddzielałaby obywatela od prawa do rzetelnego procesu sądowego.

Intencją niniejszej pracy jest wskazanie podstawowych regulacji w zakresie ustanowienia adwokata z urzędu w postępowaniach sądowych. Publikacja nie ma na celu oceny tych regulacji i ewentualnego wskazania nowych, być może lepszych rozwiązań. Ideą naczelną jest natomiast pokazanie obywatelowi aktualnego stanu prawnego w tym zakresie, ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień i obowiązków pełnomocnika z urzędu.

Chociaż samo wyznaczenie adwokata z urzędu, co trzeba jasno podkreślić, nie gwarantuje skuteczności podejmowanych czynności procesowych, zapewnia obywatelowi przynajmniej minimum gwarancji, że działania, które podejmuje, będą profesjonalne, a w rezultacie mogą przynieść oczekiwany efekt. Dlatego też tak ważne jest, aby obywatel miał pełną możliwość zapoznania się ze swoimi prawami, mógł skutecznie domagać się ich od państwa, a w konsekwencji mógł z nich realnie korzystać. Niestety, często niewiedza lub brak chęci poznania stosownych uregulowań w tym zakresie powodują, że wiele osób traci realną możliwość dochodzenia swoich racji czy też obrony swoich interesów przed sądami i innymi organami państwa. Z pomocą w tym zakresie może przyjść lektura niniejszej publikacji, której intencją była próba stworzenia pewnego rodzaju kompendium podstawowej wiedzy o instytucji adwokata działającego z urzędu w polskim systemie prawnym jako pełnomocnik i obrońca. Zasadniczo uwaga autora skupiła się na uprawnieniach adwokata, a nie również radcy prawnego, co przede wszystkim wynika z nadal szerszych uprawnień procesowych adwokata z urzędu jako przedstawiciela strony w porównaniu z uprawnieniami radcy prawnego. Chociaż, co trzeba podkreślić, znaczna część uprawnień radcy prawnego pokrywa się z uprawnieniami adwokata.

Publikacja rozpoczyna się od omówienia w sposób ogólny systemu zasad demokratycznego państwa prawnego ze szczególnym uwzględnieniem zasady prawa do sądu i prawa do obrony. Z uwagi na fakt, że Polska jest stroną wielu konwencji i umów międzynarodowych, które są obowiązującą częścią polskiego systemu prawnego, omówiono podstawowe regulacje związane z prawami człowieka i obywatela. Trudno bowiem nie zauważyć, iż mimo stosunkowo długiego okresu funkcjonowania prawa europejskiego w polskiej przestrzeni prawnej adwokaci nie zawsze powołują się w swoich wystąpieniach na to właśnie źródło oraz opierające się na nim orzecznictwo. Następnie przedstawiono ramy prawne działania instytucji adwokata i korporacji adwokackiej, ze szczególnym uwzględnieniem praw i obowiązków adwokata, oraz samorządu adwokackiego w kontekście sprawowania pomocy prawnej z urzędu, w tym kontroli nad jej prawidłowym wykonywaniem przez organy samorządu adwokackiego. W dalszej kolejności przedstawione zostały najważniejsze polskie procedury sądowe, a więc administracyjna, cywilna oraz karna, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania instytucji adwokata z urzędu. Procedury te opisano jednak w sposób ogólny, podstawowy, tak aby tylko zasygnalizować czytelnikowi specyfikę danego postępowania, gdyż w innym wypadku praca niniejsza musiałaby liczyć przynajmniej kilka tomów, a nie takie było założenie autora. Szczegółowo natomiast opisano funkcjonowanie adwokata z urzędu w tych postępowaniach, podkreślając sposób i tryb ustanowienia adwokata z urzędu, jego prawa i obowiązki czy też zasady wynagradzania na różnych etapach danego postępowania. Publikacja zawiera również powołania wielu orzeczeń sądowych przybliżających istotę działania oraz specyfikę roli obrońcy lub pełnomocnika z urzędu.

Na końcu pracy załączono wybrane wzory urzędowych formularzy i wniosków, których przedłożenie w sądzie inicjuje procedurę ustanowienia adwokata z urzędu dla strony.

Publikacja uwzględnia stan prawny na dzień 1 listopada 2011 r.

Robert Rynkun-Werner