Mojak Jan, Widło Jacek, Zastaw rejestrowy i rejestr zastawów. Komentarz, wyd. V

Instytucja zastawu rejestrowego jest w prawie cywilnym III RP instytucją stosunkowo nową, jednakże jej tradycje sięgają okresu II RP. Potrzeby obrotu gospodarczego doprowadziły wtedy do wykształcenia się w Polsce nowej postaci zabezpieczenia rzeczowego – zastawu przy pozostawieniu przedmiotu w posiadaniu zastawcy. Dłużnik w drodze umowy ustanawiał ograniczone prawo rzeczowe na swojej ruchomości, ale zamiast wręczenia przedmiotu zastawu zastawnikowi on sam lub zastawnik dokonywali rejestracji zastawu w sądzie bądź innym organie, w specjalnie prowadzonym jawnym rejestrze. Prawo zastawu stawało się przez ową rejestrację prawem skutecznym wobec osób trzecich (erga omnes). Dzięki takiej konstrukcji zastawnik (wierzyciel) uzyskiwał zabezpieczenie, zaś zastawca (dłużnik) ustanawiał zabezpieczenie na rzecz wierzyciela, ale jednocześnie mógł korzystać z przedmiotu tego zabezpieczenia w dotychczasowym zakresie. Konstrukcja zastawu rejestrowego w swej istocie ekonomicznej zbliżała się do konstrukcji hipoteki.

Pierwsze przepisy o zastawie rejestrowym dotyczyły tzw. rejestrowego zastawu rolniczego. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22.03.1928 r. o rejestrowym zastawie rolniczym (Dz.U. Nr 38, poz. 360 ze zm.) dopuszczało ustanawianie tego rodzaju zastawu jedynie przez osoby fizyczne (art. 1) prowadzące gospodarstwo rolne albo przedsiębiorstwo handlowe lub przemysłowe, mające za przedmiot handel produktami rolnymi lub ich przeróbką (art. 2). Zastaw rejestrowy mógł być ustanowiony jedynie na rzecz państwowych instytucji kredytowych, komunalnych kas oszczędnościowych oraz innych instytucji kredytowych oznaczonych przez Ministra Skarbu (art. 3).

Przedmiotem zastawu rolniczego mogły być wyłącznie produkty rolne stanowiące własność zastawcy i przechowywane na jego nieruchomości lub na nieruchomości przez niego dzierżawionej, wynajętej lub użytkowanej albo przechowywane w innym miejscu uzgodnionym przez zastawcę z instytucją udzielającą kredytu (art. 4). Rejestrowy zastaw rolniczy ustanawiało się na podstawie umowy stron zawartej na piśmie z podpisem zastawcy notarialnie uwierzytelnionym. W umowie zastawniczej należało ściśle wymienić przedmiot zastawu, sumę zabezpieczoną oraz miejsce, w którym znajduje się przedmiot zastawu (art. 5).

Wobec osób trzecich rejestrowy zastaw rolniczy uzyskiwał skuteczność przez wpis do rejestru zastawowego (zastawów) w tym celu prowadzonego. Wpis następował na wniosek zastawnika lub zastawcy na podstawie umowy zastawniczej. Rejestr zastawowy prowadził sąd grodzki właściwy dla miejsca przechowywania zastawu. Rejestr był księgą jawną (art. 6 i 7). Przedmiot rejestrowego zastawu rolniczego pozostawał w posiadaniu zastawcy, jego tożsamość (fakt obciążenia zastawem rejestrowym) powinna była jednak zostać stwierdzona (potwierdzona) przez umieszczenie na nim trwałego i widocznego znaku lub w inny sposób (art. 8).

Podobna konstrukcja jak przy zastawie rolniczym występowała w ustawie z 14.03.1932 r. o rejestrowym zastawie drzewnym (Dz.U. Nr 31, poz. 317), z tą jednak różnicą, że przedmiotem zastawu rejestrowego było drewno – ścięte nieobrobione i obrobione.

Przepisy ustawy z 28.04.1938 r. o rejestrowych prawach rzeczowych na pojazdach mechanicznych (Dz.U. Nr 36, poz. 302 ze sprost.) pozwalały na ustanawianie na pojazdach mechanicznych zastawu przez rejestrowanie oraz na zabezpieczanie roszczeń sprzedawcy pojazdu przez to, że zastrzegał on sobie przez zarejestrowanie prawo własności do czasu otrzymania ceny kupna. Rejestry zastrzeżeń prawa własności oraz ustanowionych zastawów na rzecz wierzycieli prowadziły władze administracyjne. Konstrukcja zabezpieczenia w swej istocie zbliżyła się de facto do przewłaszczenia na zabezpieczenie.

Natomiast ustawa z 15.06.1939 r. o zastawie rejestrowym na maszynach i aparatach (Dz.U. Nr 60, poz. 394 ze zm.) pozwalała na ustanawianie na nowych, nieużywanych maszynach i aparatach nabywanych dla zakładów przemysłowych i rzemieślniczych rejestrowego prawa zastawu. Prawo to mogło powstać dla zabezpieczenia ceny kupna na rzecz sprzedawcy, który był kupcem rejestrowym, lub też na rzecz instytucji kredytowych, które udzieliły kupującemu pożyczki na zakup nowych, nieużywanych maszyn i aparatów, do wysokości pożyczonej na ten cel sumy (art. 1 i 2). Maszyny i aparaty będące przedmiotem zastawu nie stawały się przez połączenie z nieruchomością ani jej przynależnościami, ani też częścią składową przez cały czas trwania zastawu (art. 3). Zostawały one w posiadaniu dłużnika (art. 4). Dłużnik miał też obowiązek oznaczyć je w widocznym miejscu napisem stwierdzającym zastaw (art. 5).

Prawo zastawu wpisywane było do rejestru prawa zastawu na maszynach i aparatach zakładów przemysłowych i rzemieślniczych (art. 16). Rejestr taki prowadził sąd grodzki miejsca położenia zakładu (art. 18). Rejestr był jawny (art. 17).

Opisane wyżej przepisy prawa II RP dotyczące zastawu rejestrowego obowiązywały także po II wojnie światowej, chociaż – w odniesieniu do zastawu rejestrowego na maszynach i aparatach – ustawodawca dopuścił ustanawianie zastawu także na używanych maszynach i aparatach, dostosowując tym samym konstrukcję zabezpieczenia do warunków gospodarczych. Przepisy regulujące problematykę zastawu rejestrowego zostały uchylone dopiero przez art. V ustawy z 23.04.1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) i przestały obowiązywać dnia 1.01.1965 r.

Specyficznym rodzajem zastawu w prawie międzywojennym był zastaw handlowy, uregulowany w Kodeksie handlowym, wprowadzony na potrzeby obrotu handlowego. Zastaw handlowy dawał zastawnikowi możliwość zaspokojenia swoich roszczeń przez zbycie przedmiotu zastawu bez potrzeby uzyskiwania tytułu egzekucyjnego.

Na podstawie art. 507 k.h. zastaw był handlowy, jeżeli ustanowienie go było czynnością handlową dla obu stron i jeżeli miał on za przedmiot rzeczy ruchome lub papiery wartościowe. Tym samym dla powstania umownego zastawu handlowego konieczne było, aby obydwie strony biorące udział w umowie były kupcami działającymi w zakresie prowadzonych przez nich przedsiębiorstw. Sama natomiast wierzytelność zabezpieczona zastawem mogła pochodzić z dwustronnej lub jednostronnej czynności prawnej. Umowny zastaw handlowy był odróżniany od zastawu ustawowego, który mógł powstać także na podstawie przepisów Kodeksu handlowego.

Ustanowienie zastawu handlowego wymagało zawarcia umowy pisemnej, z tym że pismo musiało być opatrzone datą urzędowo ustaloną. Przewidziana w art. 507 § 2 k.h. forma umowy zastawniczej była formą dla celów dowodowych, a konieczność urzędowego potwierdzenia daty miała na celu zapobieganie pokrzywdzeniu wierzycieli zastawcy. Stąd też zastaw ustanowiony z naruszeniem przepisów o formie był ważny pomiędzy stronami, jednak bezskuteczny wobec osób trzecich.

Do powstania zastawu w stosunkach handlowych miały zastosowanie przepisy o znaczeniu dobrej wiary przy nabyciu własności rzeczy ruchomej. W związku z tym prawo zastawu mogło powstać również na rzeczy osoby trzeciej, jeżeli zastawnik był w dobrej wierze co do uprawnienia kupca do rozporządzania rzeczą, tj. działał w błędnym, ale uzasadnionym przekonaniu, iż zastawcy przysługuje prawo do rozporządzania przedmiotem zastawu. Konstrukcja zastawu handlowego w Kodeksie handlowym miała na celu przede wszystkim umożliwienie zastawnikowi szybkiego i prostego zaspokojenia się z przedmiotu zastawu rejestrowego w przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika.

Sprzedaż przedmiotu zastawu handlowego z zasady odbywała się przez licytację publiczną prowadzoną przez komornika lub notariusza, a jeżeli przedmiot zastawu był dopuszczony do obrotu giełdowego, to również przez maklera. Przedmioty dopuszczone do obrotu giełdowego mogły być sprzedawane z wolnej ręki po kursie dnia. Tryb przeprowadzania licytacji był dość szczegółowo uregulowany w Kodeksie handlowym i wydanym na podstawie art. 510 § 2 k.h. rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 1.07.1934 r. o trybie dokonywania licytacji publicznej przewidzianej w art. 510, 547 i 670 k.h. (Dz.U. Nr 59, poz. 510).

Z ceny uzyskanej ze sprzedaży pokrywane były koszty sprzedaży, następnie daniny publiczne, a pozostała kwota zaspokajała należności zastawnika. O dokonaniu sprzedaży dłużnik miał zostać powiadomiony przez wierzyciela na piśmie, chyba że zawiadomienie nie było możliwe albo dłużnik był obecny przy licytacji.

W przypadku ustanowienia zastawu handlowego na papierach wartościowych zastawnik miał prawo do zaspokojenia się z zastawionych papierów nawet wtedy, gdy termin ich płatności następował przed terminem płatności wierzytelności. Przysługiwało mu bowiem prawo do podjęcia pieniędzy i przeznaczenia uzyskanej sumy na zaspokojenie wierzytelności bez potrzeby wszczynania postępowania egzekucyjnego, przy czym zastawnik posiadający w swym ręku zastawione papiery wartościowe był zobowiązany do podjęcia i dokonania wszelkich niezbędnych czynności zachowawczych.

Przepisy Kodeksu handlowego dotyczące zastawu handlowego zostały uchylone przez art. VI ustawy z 23.04.1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny.

Zastaw z pozostawieniem rzeczy we władaniu zastawcy obecny był także, chociaż w niewielkim zakresie, w ustawodawstwie PRL. W szczególności w art. 253 dekretu z 11.10.1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319) dopuszczona została możliwość ustanowienia zastawu na rzeczach ruchomych potrzebnych do osobistego wykonywania zawodu, a niebędących przynależnością nieruchomości, przy czym zastaw taki mógłby być ustanowiony na rzecz instytucji kredytowej lub spółdzielczej. Rzecz obciążona zastawem była pozostawiona właścicielowi, jeżeli została ona oznaczona w sposób trwały i widoczny jako przedmiot zastawu. Umowa o ustanowienie takiego zastawu winna była zostać stwierdzona pismem z datą urzędowo ustaloną. Zastaw taki konstrukcyjnie zbliżony był do zastawu rejestrowego, jednakże nie funkcjonowały wówczas publiczne rejestry takich zastawów.

Artykuł 308 k.c. z 1964 r. zawierał wzmiankę o tzw. bankowym zastawie rejestrowym. Przepis ten pozwalał na ustanowienie na rzecz banku zastawu na rzeczach ruchomych zastawcy z pozostawieniem ich w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej. Bankowy zastaw rejestrowy mógł jednak służyć wyłącznie zabezpieczeniu udzielonych przez bank, będący jednostką gospodarki uspołecznionej, kredytów. Umowa zastawnicza była – pod rygorem nieważności – zawierana na piśmie. Musiała ona określać przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom. Zastaw powstawał z chwilą wpisania tej umowy do rejestru zastawów prowadzonego przez sam bank, czyli wierzyciela-zastawnika. Prawo zastawu pozostawało w mocy bez względu na zmiany, którym przedmiot zastawu mógł ulec w toku przetwarzania, a w razie połączenia rzeczy obciążonej z innymi rzeczami zastaw obejmował również te rzeczy.

Konstrukcja zawarta w art. 308 k.c. została stworzona na potrzeby scentralizowanej gospodarki planowej, opartej na państwowym (spółdzielczym) kredytowaniu przedsiębiorstw. Tak ujęty zastaw stanowił w istocie bardziej figurę ewidencyjną aniżeli rzeczywiste zabezpieczenie, które w warunkach społecznej własności środków produkcji nie miało większego znaczenia.

Opisana wyżej iluzoryczna instytucja zastawu pseudorejestrowego przestała istnieć z dniem 1.01.1998 r. Ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 703; obecnie obowiązuje tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r., poz. 2017 ze zm.) uchyliła bowiem przepis art. 308 k.c. i w to miejsce wprowadziła do Kodeksu zapis pozwalający na ustanowienie zabezpieczenia w postaci zastawu rejestrowego na zasadach określonych w odrębnych przepisach.

Oddawane do Państwa rąk V wydanie książki Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz praktyczny nawiązuje do poprzednich edycji tegoż Komentarza, jak również do wielu innych opracowań autorów dotyczących skomplikowanej problematyki tego ograniczonego prawa rzeczowego. Autorzy przedstawiają ewolucję judykatury oraz doktryny, kształtujących się na tle stosowania przepisów materialnoprawnych i procesowych, regulujących zbudowaną od podstaw w okresie III RP instytucję zastawu rejestrowego. Komentarz uwzględnia stan prawa, orzecznictwa SN oraz najważniejsze pozycje doktrynalne na dzień 1.03.2020 r.

Jan Mojak, Jacek Widło

Lublin–Warszawa, marzec 2020