Kiziukiewicz Teresa (red.), Ustawa o rachunkowości. Komentarz, wyd. VIII

Komentarze
Opublikowano: WKP 2021
Stan prawny: 15 września 2020 r.
Autorzy komentarza:

Ustawa o rachunkowości. Komentarz, wyd. VIII

Autor fragmentu:

UWAGI WSTĘPNE

Przemianom gospodarczym w Polsce od początku towarzyszyła ewolucja przepisów związanych z rachunkowością. Pierwszy etap procesu jej reformowania stanowiło wydanie w 1991 r. rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości. Kolejny etap łączył się z uchwaleniem 29.09.1994 r. ustawy o rachunkowości , która od 1.01.1995 r. stała się podstawowym aktem prawnym regulującym zasady prowadzenia rachunkowości oraz tryb sporządzania i badania sprawozdań finansowych. Akt prawny o randze ustawy stanowił upoważnienie do wprowadzenia określenia „polskie prawo bilansowe”.

Zmiany ekonomiczne, rosnąca konkurencja oraz przystąpienie Polski do Unii Europejskiej przyczyniły się do wielokrotnych uzupełnień i modyfikacji wydanej w 1994 r. ustawy o rachunkowości. Taki tryb okazał się jednak niewystarczający. W 1999 r. zostały więc podjęte prace nad kompleksową nowelizacją polskiego prawa bilansowego. Zakończyły się one uchwaleniem 9.11.2000 r. ustawy o zmianie ustawy o rachunkowości i 23.08.2001 r. ustawy o zmianie ustawy o rachunkowości oraz niektórych innych ustaw . Opublikowany w 2002 r. jednolity tekst ustawy ulegał w następnych latach dalszym zmianom i proces ten wciąż trwa.

Do podstawowych celów modyfikacji dokonanych w początkowym okresie można zaliczyć w szczególności:

1)

korektę wcześniejszych oraz wprowadzenie nowych definicji i regulacji, takich jak pojęcie inwestycji, leasingu, połączonych spółek, udziałów mniejszości, różnic podatkowych, zasad prowadzenia rachunkowości z użyciem komputera;

2)

eliminację luk w ustawie przez objęcie nią nowych zagadnień, np.: pochodnych instrumentów finansowych, leasingu finansowego, wyników długoterminowych umów o budowę, łączenia się spółek, wprowadzenia nowych elementów sprawozdawczości finansowej, w tym rachunku przepływów pieniężnych, zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym;

3)

dążenie do ograniczenia kosztów prowadzenia rachunkowości i badania sprawozdań finansowych;

4)

nawiązanie do innych polskich regulacji istotnych dla prowadzenia działalności gospodarczej, takich jak: Kodeks spółek handlowych, ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym, ustawy podatkowe;

5)

dążenie do uregulowania zasad i zakresu korzystania z Międzynarodowych Standardów Rachunkowości po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, a także w następstwie zmian w dyrektywach UE wywierających wpływ na polskie rozwiązania.

Kolejna istotna nowelizacja ustawy o rachunkowości nastąpiła na mocy ustawy z 18.03.2008 r. o zmianie ustawy o rachunkowości . Jej celem była – z jednej strony – transpozycja do polskiego prawa bilansowego postanowień dyrektywy 2006/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.06.2006 r. zmieniającej dyrektywy Rady 78/660/EWG w sprawie rocznych sprawozdań finansowych niektórych rodzajów spółek, 83/349/EWG w sprawie skonsolidowanych sprawozdań finansowych, 86/635/EWG w sprawie rocznych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych banków i innych instytucji finansowych oraz 91/674/EWG w sprawie rocznych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych zakładów ubezpieczeń, a z drugiej – konieczność dostosowania określonych przepisów ustawy o rachunkowości do realiów życia gospodarczego oraz innych aktów prawnych. Wprowadzane zmiany miały różny charakter, zakres i znaczenie. Oprócz modyfikacji, polegających na doprecyzowaniu i ujednoliceniu pojęć, wystąpiły istotne zmiany dotyczące przepisów aż 43 artykułów ustawy, 2 artykuły zostały uchylone, natomiast wprowadzono nowy rozdział 8a „Usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych”, przy czym jego unormowania już w 2008 r. zostały częściowo zmodyfikowane przez ustawę z 21.11.2008 r. zmieniającą ustawę o zmianie ustawy o rachunkowości . W związku z dokonanymi zmianami kolejny raz został opublikowany ujednolicony tekst ustawy (Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 ze zm.), na którego modyfikację wpłynęły dokonywane nowelizacje, polegające na dalszym dostosowywaniu i aktualizowaniu przepisów ustawy o rachunkowości w związku z innymi regulacjami krajowymi i dyrektywami UE. Znalazło to odzwierciedlenie w następnym jednolitym jej tekście opublikowanym w 2013 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 330 ze zm.), który wobec wprowadzanych modyfikacji wymagał dalszej aktualizacji.

W 2014 r. znacząco na zawartość ustawy o rachunkowości wpłynęły:

1)

ustawa z 9.05.2014 r. o ułatwieniu dostępu do wykonywania niektórych zawodów regulowanych , której przepisy istotnie ograniczyły zawartość rozdziału 8a „Usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych”, modyfikując i uchylając znaczne jego fragmenty, w związku z czym od 10.08.2014 r. zaprzestano wydawania certyfikatu księgowego,

2)

ustawa z 11.07.2014 r. o zmianie ustawy o rachunkowości , wdrażająca częściowo dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/34/UE z 26.06.2013 r. w sprawie rocznych sprawozdań finansowych, skonsolidowanych sprawozdań finansowych i powiązanych sprawozdań niektórych rodzajów jednostek, zmieniającą dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/43/WE oraz uchylającą dyrektywy Rady 78/660/EWG i 83/349/EWG w zakresie odnoszącym się do obowiązków sprawozdawczych nowej – w ustawie o rachunkowości – kategorii podmiotów gospodarczych, jaką są jednostki mikro prowadzące księgi rachunkowe.

Już w 2014 r., w związku z zapisami zawartymi we wspomnianej dyrektywie 2013/34/UE, można było się spodziewać następnych modyfikacji ustawy o rachunkowości, jako konsekwencji procedur dostosowawczych polskiego prawa do regulacji unijnych. Ustawą z 23.07.2015 r. o zmianie ustawy o rachunkowości oraz niektórych innych ustaw zostały wdrożone pozostałe zapisy dyrektywy 2013/34/UE. Na mocy ustawy z 23.07.2015 r. (art. 7) zmiany ustawy o rachunkowości, które weszły w życie z dniem 1.01.2016 r., można podzielić na dwie grupy. Do jednej należą zmiany wynikające z dostosowania przepisów ustawy do wspomnianej dyrektywy, polegające na:

a)

modyfikacji definicji zawartych w art. 3 u.r., w szczególności niektórych jednostek związanych z konsolidacją, wprowadzeniu pojęcia jednostek małych i doprecyzowaniu określenia jednostek mikro, nowym ujęciu wyniku z działalności operacyjnej,

b)

wprowadzeniu zmian w zakresie skonsolidowanego sprawozdania finansowego,

c)

dodaniu nowego rozdziału 6a „Sprawozdanie z płatności na rzecz administracji publicznej”,

d)

wprowadzeniu uproszczeń w sprawozdaniu finansowym dla jednostek mikro i małych,

e)

zmianach w załączniku nr 1 do u.r., dotyczących niektórych pozycji bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym, zakresu informacji dodatkowej,

f)

wprowadzeniu załącznika nr 5 poświęconego zakresowi informacji wykazywanych w sprawozdaniu finansowym małych jednostek gospodarczych.

Zmiany należące do drugiej grupy nie wynikały z dyrektywy 2013/34/UE, lecz miały sprzyjać poprawie warunków prowadzenia działalności gospodarczej przez:

a)

objęcie większej liczby jednostek uproszczeniami w zakresie leasingu, odroczonego podatku dochodowego (zwolnienia z obowiązku tworzenia rezerw, ustalania aktywów), instrumentów finansowych (uznawanie, wycena, ujawnianie, prezentacja),

b)

wprowadzenie możliwości zwolnień z niektórych obowiązków sprawozdawczych,

c)

ujednolicenie przepisów ustawy o rachunkowości (art. 3 ust. 3) i ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (art. 24a ust. 6) co do terminu przeliczenia kwot wyrażonych w euro na walutę polską (pierwszy roboczy dzień października poprzedniego roku obrotowego),

d)

zmianę zasad amortyzowania wartości firmy,

e)

dopuszczenie możliwości prowadzenia przez organizacje pożytku publicznego uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów, w sposób określony przez ministra finansów na mocy art. 10a ust. 6 u.d.p.p.w.

Nowelizacja ustawy o rachunkowości z 23.07.2015 r. związana z wdrożeniem dyrektywy 2013/34/UE wpłynęła na rozszerzenie zakresu rachunkowości o obowiązek ujawniania informacji niefinansowych przez emitentów giełdowych i instytucje finansowe spełniające określone kryteria co do wielkości zatrudnienia, sumy bilansowej i rocznego przychodu netto ze sprzedaży towarów i produktów, zobowiązując te podmioty do wykazywania w sprawozdaniu z działalności szeregu informacji niefinansowych, w szczególności dotyczących spraw środowiska naturalnego, społecznych, pracowniczych, przeciwdziałania korupcji na wzór tendencji europejskich i światowych. W ramach omawianej nowelizacji pojawił się załącznik nr 6 do ustawy określający zakres informacji wykazywanych w sprawozdaniu finansowym jednostek pozarządowych. Zważywszy na zakres i wagę zmian, ustawodawca wydał w 2016 r. kolejny tekst jednolity .

Proces nowelizacji i zmian ustawy o rachunkowości ma charakter ciągły często w związku ze zmianami przepisów w innych dziedzinach. Przykładowo, zmiana ustawy z 26.01.2018 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym i innych ustaw spowodowała wprowadzenie obowiązku sporządzania przez jednostki wpisane do KRS sprawozdań finansowych w postaci elektronicznej o strukturze logicznej w formacie zamieszczonym w Biuletynie Informacji Publicznej. Z kolei ustawa z 9.11.2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu wprowadzenia uproszczeń dla przedsiębiorstw w prawie podatkowym i gospodarczym przyczyniła się do zmian w ustawie o rachunkowości. Nowe regulacje weszły w życie z dniem 1.01.2019 r. i od tego dnia podatnik – spełniający określone kryteria – może w zeznaniu podatkowym za miniony rok podatkowy informować o dobrowolnym prowadzeniu ksiąg rachunkowych mimo braku takiego obowiązku. Poszerzył się też katalog podmiotów mikro sporządzających bardzo uproszczone sprawozdanie finansowe oraz zwiększono progi kwotowe dla tych podmiotów . Ponadto został skrócony do 5 lat okres przechowywania zatwierdzonych sprawozdań finansowych. Obowiązujący tekst jednolity ustawy o rachunkowości jest zawarty w Dz.U. z 2019 r. poz. 351 (po jego ogłoszeniu wprowadzono zmiany w 2019 r.: poz. 1495, 1571, 1655 , 1680 oraz w 2020 r. poz. 568).

W obecnym kształcie ustawa o rachunkowości składa się z 14 rozdziałów i 6 załączników. Zawarte w niej regulacje odnoszą się do wszystkich jednostek objętych ustawą, przy czym warto podkreślić, że część rozwiązań dotyczy jedynie niektórych podmiotów gospodarczych, np. opracowujących skonsolidowane sprawozdania finansowe, wykorzystujących pochodne instrumenty finansowe, świadczących długoterminowe usługi, podlegających fuzji, objętych obowiązkiem badania sprawozdań finansowych bądź sporządzania sprawozdania z płatności na rzecz administracji publicznej czy też jednostek mikro i małych. Zakres podmiotowy niniejszego komentarza obejmuje głównie jednostki inne niż banki, zakłady ubezpieczeń i zakłady reasekuracji.

W związku z dużym zakresem zmian, i często o nowatorskim charakterze, zamiarem autorów niniejszego komentarza jest przybliżenie ich Czytelnikom. W celu zapewnienia kompleksowego ujęcia zagadnień przedmiotem rozważań są także wcześniejsze unormowania ustawy, a występujące niekiedy powtórzenia służą wyczerpującemu ujęciu omawianego problemu. Układ komentarza jest dostosowany do rozdziałów ustawy, a w ich ramach do kolejności zawartych w nich artykułów. Zagadnienia są komentowane w tezach autorskich zamieszczonych pod odpowiednimi artykułami ustawy. Dokonywane interpretacje nie ograniczają się tylko do ustawy o rachunkowości, ale uwzględniają także rozstrzygnięcia Krajowych Standardów Rachunkowości, Międzynarodowych Standardów Rachunkowości/Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej, a także dyrektyw UE, jeżeli dotyczą one omawianego zagadnienia. Ponadto w uzasadnionych wypadkach komentarz odwołuje się do przepisów podatkowych i innych regulacji polskiego prawa. W celu lepszego zobrazowania i wyjaśnienia omawianych zagadnień autorzy posługują się schematami, tabelami i przykładami liczbowymi.

W opracowaniu uwzględniono też wpływ pandemii wirusa SARS-CoV-2 na rachunkowość. Zagrożenie epidemiologiczne, które pojawiło się w marcu 2020 r., spowodowało podjęcie przez rząd i parlament Rzeczypospolitej Polskiej wielu działań mających na celu zapobieganie, przeciwdziałanie i zwalczanie COVID-19, jak też innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych. Mocą ustawy z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych wprowadzono wiele zmian w obowiązującym prawie. Zmiany odnoszą się także do ustawy o rachunkowości, a dotyczą w szczególności harmonogramu prac związanych z zamknięciem roku obrotowego i ustalaniem wyniku finansowego. Rozporządzeniem Ministra Finansów z 31.03.2020 r. w sprawie określenia innych terminów wypełniania obowiązków w zakresie ewidencji oraz w zakresie sporządzania, zatwierdzania, udostępniania i przekazywania do właściwego rejestru, jednostki lub organu sprawozdań i informacji został wydłużony czas wykonania czynności związanych z zamykaniem roku obrotowego. Należy podkreślić, że wydłużenie okresu sporządzania, zatwierdzania i składania sprawozdań nie ma charakteru stałego. Zmiany w tym zakresie miały zastosowanie do obowiązków dotyczących roku obrotowego kończącego się po dniu 29.09.2019 r., jednak nie później niż w dniu 30.04.2020 r., jeżeli termin ich wykonania nie upłynął przed dniem 31.03.2020 r.

Zakres przejściowych zmian spowodowanych COVID-19 jest przedstawiony w odrębnym punkcie zamykającym rozdziały, których dotyczą zmiany spowodowane zaistniałą sytuacją, w szczególności są one omówione na końcu rozdziałów: 1, 2, 3, 5, 6, 6a, 7.

Autorzy, wśród których są pracownicy naukowi zajmujący się rachunkowością, a także biegły rewident i prawnik, mają nadzieję, że niniejszy komentarz – dzięki szerokiemu i wyczerpującemu omówieniu poszczególnych przepisów ustawy o rachunkowości – ułatwi Czytelnikom zrozumienie zawiłości współczesnej rachunkowości.

Jako redaktor naukowy opracowania serdecznie dziękuję za współpracę przy siedmiu dotychczasowych wydaniach komentarza panu profesorowi Zbigniewowi Lutemu – autorowi rozdziału 4a. „Łączenie się spółek”, oraz panu profesorowi Kazimierzowi Sawickiemu – autorowi rozdziału 9. „Odpowiedzialność karna”. Chcę też podziękować panu mgr. Markowi Rublewskiemu, że przy wszystkich wydaniach komentarza zajął się wstępnym opracowaniem redakcyjnym całości.

Niniejsze opracowanie zostało przygotowane według stanu prawnego na dzień 15.09.2020 r.

Autor fragmentu:
Art. 1art(1)Zakres regulacji

1.

Pojęcie rachunkowości. Rachunkowość jest systemem odzwierciedlania w mierniku pieniężnym sytuacji majątkowej i finansowej jednostek gospodarczych oraz kompletnego ujmowania zachodzących w nich zjawisk i procesów gospodarczych w uporządkowany sposób za pomocą specyficznych metod, form, rozwiązań organizacyjnych i technicznych. Dzięki temu uzyskuje się sformalizowany, wewnętrznie spójny i zbilansowany obraz działalności gospodarczej o uniwersalnym charakterze . Umożliwia to zaspokojenie potrzeb informacyjnych odbiorców zewnętrznych i wewnętrznych. Główne aspekty postrzegania rachunkowości zawiera tabela 1.

Tabela 1. Wieloaspektowe ujęcie rachunkowości

Aspekt rachunkowości

Charakterystyka

Rachunkowość jako dyscyplina naukowa

Jako nauka stosowana rachunkowość jest nastawiona na pomiar przepływu wartości składników majątku podmiotów gospodarczych w celu ułatwienia dokonywania wyborów (decyzji) oraz rozliczania z ekonomicznej i społecznej efektywności i podziału...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX