Walińska Ewa (red.), Ustawa o rachunkowości. Komentarz, wyd. II

Rachunkowość i sprawozdawczość finansowa podlega regulacjom prawnym lub/ i środowiskowym, które determinują sposób jej organizacji w praktyce gospodarczej.

W Polsce podstawą regulacji rachunkowości jest ustawa o rachunkowości, której przepisy wyznaczają ramy prawne prowadzenia ksiąg rachunkowych i sporządzania sprawozdań finansowych. Określa ona ponadto zasady rachunkowości, tryb badania sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów oraz warunki świadczenia usług w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych.

Zakres podmiotowy ustawy o rachunkowości jest bardzo szeroki. Obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych dotyczy podmiotów o zróżnicowanym zakresie działalności gospodarczej, zarówno pod względem jej rozmiarów, jak i przedmiotu (branży). W związku z tym zawiera ona szereg odniesień do przepisów wykonawczych (rozporządzeń), dostosowanych do specyfiki działalności poszczególnych typów jednostek gospodarczych (np. banki, instytucje ubezpieczeniowe i inne instytucje finansowe) lub do wybranych obszarów problemowych (np. rachunkowość instrumentów finansowych).

Niniejsza publikacja stanowi kompleksowe omówienie poszczególnych zapisów podstawowego aktu prawnego tworzącego polskie prawo bilansowe, jakim jest ustawa o rachunkowości. Oprócz samego komentarza do przepisów ustawy, objaśniającego ich istotę, znaczenie, miejsce w całym systemie rachunkowości i wzajemne powiązania między nimi, Czytelnik znajdzie także odniesienie do najważniejszych aspektów praktycznych wynikających z określonych regulacji.

Książka obejmuje komentarz do poszczególnych rozdziałów ustawy o rachunkowości oraz do załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości. Dodatkowo przedstawiono w nim strukturę sprawozdania finansowego odpowiednio – dla banków oraz zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji – zgodną z załącznikiem nr 2 i 3 do ustawy o rachunkowości.

Komentarz koncentruje się, podobnie jak ustawa o rachunkowości, na regulacjach dotyczących jednostek innych niż banki, zakłady ubezpieczeń i zakłady reasekuracji. Działalność bankowa, ubezpieczeniowa i reasekuracyjna jest na tyle odmienna, iż wymagała uszczegółowienia w aktach prawnych innych niż ustawa o rachunkowości. Z tego powodu nie podlegają komentarzowi sprawozdania finansowe banków, zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji, gdyż zawartość merytoryczna tych sprawozdań wynika w dużej mierze z innych, niż ustawa o rachunkowości, norm prawnych.

Zapisy ustawy o rachunkowości są prezentowane w książce w kolejności wynikającej z ustawy, a objaśnienie każdego przepisu prawnego ma następującą strukturę:

Na szczególne podkreślenie zasługuje odnoszenie się autorów Komentarza do aspektów praktycznych komentowanych przepisów. Odniesienia te mają potrójne znaczenie, po pierwsze – uświadamiają konieczność podjęcia określonych decyzji odnośnie do systemu rachunkowości w danej jednostce, po drugie – prezentują konkretne rozwiązania już funkcjonujące w polskiej praktyce, i po trzecie – ich celem jest zwrócenie uwagi na skutki podatkowe, głównie w podatku dochodowym – tam, gdzie są one istotne. Przedstawione komentarze należy traktować jako wskazówki, rozwiązania jedne z wielu możliwych, które każda jednostka może zastosować wprost lub je zmodyfikować i dostosować do specyfiki swojej działalności.

Niniejsze wydanie zostało zaktualizowane i rozszerzone. W stosunku do pierwszego wydania obejmuje dodatkowo trzy aneksy, w których autorzy przedstawili istotne i przydatne dla Czytelnika treści. W Aneksie nr 1 zamieszczono informację na temat rachunkowości działalności deweloperów, która stanowić będzie podstawę zmian Krajowych Standardów Rachunkowości. W Aneksie nr 2 prezentowany jest system certyfikacji zawodu księgowego w Polsce, opracowany przez Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, który obok certyfikatu księgowego wydawanego przez Ministerstwo Finansów stanowi ważny element polskiej praktyki rachunkowości. Aneks nr 3 obejmuje przykładowy egzamin sprawdzający kwalifikacje osób ubiegających się o certyfikat księgowy wydawany przez Ministerstwo Finansów.

Niniejsze, drugie wydanie Komentarza w stosunku do wydania pierwszego, uwzględnia kolejne nowelizacje u.o.r. wprowadzone przez następujące akty prawne:

Pierwsza nowelizacja wprowadziła zmiany w art. 2 ust. 1 pkt 4 u.o.r., który określa zakres podmiotowy ustawy. Przyczyną nowelizacji były zmiany w zakresie funkcjonowania i organizacji sektora finansów publicznych, obejmujące likwidację m.in.: państwowych zakładów budżetowych oraz części zakładów budżetowych, wykonujących zadania własne jednostki samorządu terytorialnego, które prowadzą działalność w zakresie innym niż określony w projekcie ustawy o finansach publicznych; gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych.

Druga nowelizacja wprowadziła zmiany w art. 81 ust. 2 pkt 2, wskazując, iż minister właściwy do spraw finansów publicznych określi w drodze rozporządzenia po zasięgnięciu opinii Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego, szczególne zasady rachunkowości domów maklerskich, w tym zakres informacji wykazywanych w sprawozdaniach finansowych oraz odpowiednio w skonsolidowanych sprawozdaniach finansowych grup kapitałowych, a także w sprawozdaniach z działalności.

Trzecia nowelizacja u.o.r. dotyczy zmian w art. 11 dotyczącym prowadzenia ksiąg rachunkowych przez jednostkę, w wyniku których zniesiono obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych w siedzibie jednostki, która to dotychczas traktowana była jako podstawowe miejsce ich prowadzenia. Wskazano, iż jednostka może powierzyć prowadzenie ksiąg rachunkowych przedsiębiorcy prowadzącemu działalność w zakresie usługowego prowadzenia ksiąg z innego państwa członkowskiego. W niniejszym artykule wykreślono ustęp 3 i 4. Dodatkowo ustawę uzupełniono o art. 11a wskazujący na obowiązki kierownika jednostki, w przypadku gdy księgi rachunkowe są prowadzone poza siedzibą jednostki lub miejscem sprawowania zarządu. Kierownik jednostki jest obowiązany do powiadomienia właściwego urzędu skarbowego o miejscu prowadzenia ksiąg rachunkowych w terminie 15 dni od dnia ich wydania; oraz do zapewnienia dostępności ksiąg rachunkowych wraz z dowodami księgowymi uprawnionym organom zewnętrznej kontroli lub nadzoru w siedzibie jednostki lub w miejscu sprawowania zarządu albo w innym miejscu za zgodą organu kontroli lub nadzoru. W wyniku zmian w art. 11 ust. 1 zmianie uległ art. 73 ust. 1 u.o.r. W nowym zapisie art. 73 ust. 1 ustawodawca wskazuje, iż dowody księgowe i dokumenty inwentaryzacyjne przechowuje się w jednostce, z zastrzeżeniem ust. 4, w oryginalnej postaci, w ustalonym porządku dostosowanym do sposobu prowadzenia ksiąg rachunkowych, w podziale na okresy sprawozdawcze, w sposób pozwalający na ich łatwe odszukanie. Natomiast roczne zbiory dowodów księgowych i dokumentów inwentaryzacyjnych oznacza się określeniem nazwy ich rodzaju oraz symbolem końcowych lat i końcowych numerów w zbiorze. Nowy ust. 4 w art. 73 pozwala jednostkom przechowywać zbiory księgowe poza jednostką, w przypadku gdy zostaną przekazane innej jednostce świadczącej usługi w zakresie przechowywania dokumentów. W takiej sytuacji konieczne jest spełnienie wymogów art. 11a ustawy o rachunkowości, który nakłada na kierownika jednostki obowiązek powiadomienia urzędu skarbowego o takim fakcie oraz zapewnienia dostępności ksiąg rachunkowych dla organów kontrolnych.

Czwarta nowelizacja u.o.r. dotyczy zmian w art. 12 oraz 26. Artykuł 12 został rozszerzony o ust. 3b i 3c. Ustęp 3b daje możliwość niezamykania ksiąg rachunkowych za rok obrotowy, w którym działalność jednostki przez cały czas pozostawała zawieszona, to znaczy, iż jednostka nie dokonywała odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych lub nie wystąpiły inne zdarzenia wywołujące skutki o charakterze majątkowym lub finansowym. Natomiast w art. 12 ust. 3c ustawodawca doprecyzował, iż z możliwości, o której mowa w ust. 3b, nie mogą korzystać emitenci papierów wartościowych zamierzający ubiegać się o dopuszczenie lub ubiegający się o dopuszczenie do obrotu na rynku regulowanym w państwie należącym do Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz emitenci papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu na tym rynku. W art. 26 w ust. 5 dodano pkt 3, w którym wskazano, iż jednostka nie ma obowiązku przeprowadzania inwentaryzacji, jeżeli zgodnie z art. 12 ust. 3b, nie zamyka ona ksiąg rachunkowych. Główną przyczyną wskazanych zmian było ograniczenie obowiązków przedsiębiorców w okresie zawieszenia działalności gospodarczej.

Niniejszy Komentarz uwzględnia stan prawny ustawy o rachunkowości na dzień 30 czerwca 2011 r., obejmuje zatem wszystkie nowelizacje ustawy od roku jej pierwotnego opublikowania, do tego dnia.

Niewątpliwie czekają nas kolejne nowelizacje ustawy o rachunkowości, wynikające z konieczności dostosowania polskich rozwiązań do zmieniającego się prawa Unii Europejskiej.

Autorami komentarza są pracownicy naukowo-dydaktyczni Katedry Rachunkowości na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego oraz praktycy.

Publikacja jest wynikiem doświadczeń autorów, którzy od wielu lat łączą działalność akademicką z praktyką i mają w swoim dorobku wiele publikacji, a także doświadczenie zdobyte w procesie realizacji projektów z zakresu rachunkowości w wielu polskich przedsiębiorstwach.

Autorzy