Lipiec-Warzecha Ludmiła, Ustawa o obligacjach. Komentarz

Historia polskich obligacji sięga XVIII wieku. W 1782 r. król Stanisław August Poniatowski zastawił u znanego bankiera holenderskiego van Hoorna "zamek Belweder we wsi Ujazdów koło Warszawy" za 1 milion guldenów, emitując 1000 sztuk obligacji po 1000 guldenów. Nieznane są warunki wykupu pożyczki, źródła historyczne podają jednak, że została ona spłacona. Walor ten uważany jest za pierwszą polską obligację .

Pierwsza emisja obligacji komunalnych w Polsce miała miejsce w 1896 r. Obligacje wyemitowało miasto Warszawa, a środki pozyskane z emisji przeznaczone były na budowę nowoczesnej sieci kanalizacyjnej. Obligacje zabezpieczone były całym nieruchomym majątkiem miasta i wszystkimi jego dochodami. Wielkość emisji wynosiła 4,6 mln rubli, a oprocentowanie obligacji 4,5% w skali roku, z półroczną wypłatą odsetek. Środki na spłatę zobowiązań były wyodrębnione w budżecie miasta i miały pierwszeństwo przed innymi wydatkami.

W okresie II Rzeczypospolitej w obrocie funkcjonowało około 90 typów obligacji państwowych i municypalnych na łączną kwotę 3,5 miliarda złotych przedwojennych. Wśród różnych emisji były 32 emisje obligacji komunalnych na łączną kwotę 155 milionów złotych. Stanowiły one około 5% wszystkich emisji. Spośród nich 11 emisji przeprowadzono w Warszawie, a pozostałe 21 zorganizował m.in. Lwów, Kraków, Poznań, Łódź, a także mniejsze miasta, jak Płock czy Będzin. Wszystkie obligacje emitowane były w tradycyjnej formie dokumentu, emisje miały charakter publiczny i przeprowadzane były na okres od 10 do 40 lat. Nabywcami obligacji w 70 do nawet 90% wolumenu emisji były osoby fizyczne.

Podstawą emisji obligacji komunalnych w latach 1923-1939 były uchwały rad miejskich, podejmowane najczęściej na podstawie dawnych ustaw państw zaborczych, fragmentami tylko zmieniane przez polskie ustawodawstwo. Celem emisji obligacji komunalnych była przede wszystkim konwersja pożyczek z czasów zaborczych . Środki pochodzące z emisji obligacji przeznaczone były również na budowę obiektów infrastruktury, głównie kanalizacji, zakładanie instalacji elektrycznej, oświetlenia ulic, asfaltowanie ulic, a także budowę teatrów i szkół.

W dwudziestoleciu międzywojennym obligacje emitowane były z powodzeniem na podstawie aktów prawnych niższej rangi.

Pierwszym aktem normatywnym regulującym kompleksowo problematykę obligacji była ustawa z dnia 30 czerwca 1939 r. - Prawo o obligacjach (Dz. U. Nr 58, poz. 379), która weszła w życie "na całym obszarze Państwa" z dniem 1 lipca 1939 r. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił jakąkolwiek emisję obligacji na podstawie tej ustawy. Ostatnia obligacja w II Rzeczpospolitej wyemitowana została w czerwcu 1939 r. Prawo o obligacjach z dnia 30 czerwca 1939 r., uchwalone 2 miesiące przed wybuchem II wojny światowej i niestosowane po jej zakończeniu, nie wywarło wpływu na tradycję emitowania obligacji w Polsce. Akt ten, wzorowany na przepisach rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) normującego zasady emisji akcji przez spółki akcyjne, uważany jest jednak za przykład wybitnej myśli prawniczej II Rzeczypospolitej . Na jego podstawie zdolność emisyjna przysługiwała wyłącznie osobom prawnym, ustawowo do tego upoważnionym. Obligacje emitowane przez podmioty pozbawione zdolności emisyjnej były nieważne (art. 1). Minimalna nominalna wartość obligacji nie mogła być niższa niż 100 zł lub ich równowartość w walucie obcej.

Szczegółowo określono wymaganą treść obligacji. Poza nazwą "obligacja" papier wartościowy powinien określać dane dotyczące emitenta, wartość nominalną, serię i numer danej obligacji, wysokość i sposób oprocentowania, ogólną sumę emisji, w razie konieczności powołanie się na zezwolenie władzy państwowej lub na ustawę szczególną będącą podstawą emisji, oznaczenie szczególnych zabezpieczeń długu obligacyjnego, jeżeli takie zabezpieczenia są przewidziane, oznaczenie sposobu i innych warunków umorzenia oraz wskazanie miejsca i czasu dokonywania wypłat za obligacje i kupony oraz wzmiankę o ograniczeniu prawa zamiany obligacji na okaziciela na imienne lub odwrotnie, jeżeli takie ograniczenie przewidują warunki emisji (art. 2 ust. 1).

Charakterystyczną instytucją przedwojennego prawa o obligacjach, która nie znalazła swojego odpowiednika ani w ustawie z dnia 27 września 1988 r. o obligacjach (Dz. U. Nr 34, poz. 254), ani w obowiązującej ustawie z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 z późn. zm.), było zgromadzenie obligatariuszy (zgromadzenie właścicieli obligacji), stanowiące reprezentację wszystkich właścicieli obligacji danej emisji wobec spółki będącej emitentem obligacji (art. 34 prawa o obligacjach).

Po zakończeniu II wojny światowej podstawę emisji obligacji przez związki samorządowe stanowił dekret o finansach komunalnych, obowiązujący od 1 stycznia 1946 r. Ta forma finansowania nie została wykorzystana.

Pierwszym aktem normatywnym regulującym problematykę obligacji po II wojnie światowej było rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1985 r. w sprawie emisji obligacji przez przedsiębiorstwa państwowe (Dz. U. Nr 55, poz. 280 z późn. zm.). Obligacja była w nim zdefiniowana jako papier wartościowy, w którym przedsiębiorstwo państwowe uprawnione do emisji obligacji (dłużnik) zobowiązuje się wobec każdorazowego właściciela obligacji (wierzyciela) do zapłaty, w sposób i w terminach określonych w obligacji, ustalonego oprocentowania oraz określonej w obligacji kwoty pieniężnej, jak również do spełnienia przyjętych na siebie innych zobowiązań (np. zapewnienia dostaw produkcji i świadczenia usług). Obligacje mogły być tylko imienne, a walory o jednakowej wartości nominalnej, z tej samej emisji, dawały właścicielom jednakowe uprawnienia. Obligacje mogły być nabywane tylko przez jednostki gospodarki uspołecznionej. Łączna wartość emisji obligacji wraz z sumą należnego oprocentowania nie mogła przekroczyć funduszu statutowego przedsiębiorstwa w dniu emisji obligacji. Przedsiębiorstwo emitujące obligacje odpowiadało swoim majątkiem za zobowiązania z nich wynikające. W ówczesnych warunkach ustrojowych największą zaletą dla obligatariuszy nie były odsetki, ale przyznanie w obligacji prawa do nabycia bez przydziałów trudno dostępnych wyrobów lub usług emitenta obligacji . Do 1990 r. jedynie kilka przedsiębiorstw zdecydowało się na emisję obligacji , a po roku 1990 obligacje emitowane na podstawie tego rozporządzenia praktycznie zniknęły z rynku, przede wszystkim ze względu na wysoki poziom realnych stóp procentowych, niekorzystny sposób oprocentowania dochodów uzyskanych z odsetek od obligacji w stosunku do dochodów z innych inwestycji, a także brak tradycji emitowania papierów wartościowych przed podmioty gospodarcze i związany z tym brak wystarczającej wiedzy zarówno po stronie emitentów, jak i potencjalnych obligatariuszy.

Aktualna ustawa o obligacjach weszła w życie z dniem 20 sierpnia 1995 r., po miesięcznym vacatio legis, zastępując ustawę z dnia 27 września 1988 r. o obligacjach. Ustawę z 1988 r., uchwaloną i obowiązującą w okresie nieistnienia w Polsce rynku kapitałowego, oceniono w literaturze jako przestarzałą, niezawierającą nowoczesnych rozwiązań, znanych prawu dwudziestolecia międzywojennego i nieadekwatną do zmieniających się warunków prawnych i ustrojowych. Celem uchwalenia nowej ustawy było w pierwszej kolejności dostosowanie regulacji prawnych do wymogów zmieniającego się rynku kapitałowego, którego podstawy stworzyła obowiązująca od dnia 25 kwietnia 1991 r. ustawa z dnia 22 marca 1991 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (tekst jedn.: Dz. U. z 1994 r. Nr 58, poz. 239 z późn. zm.). Nowy akt normatywny, regulujący całościowo i kompleksowo problematykę obligacji, odpowiadać miał na potrzeby inwestorów i emitentów, zainteresowanych funkcjonowaniem na rynku papierów wartościowych, zbliżając emitowane w Polsce obligacje do podobnych instrumentów funkcjonujących na rynkach zagranicznych . Wśród wielu zmian na uwagę zasługuje sprecyzowanie i dostosowanie do zmienionego stanu prawnego kręgu podmiotów mogących emitować obligacje, ustawowe przyznanie prawa emisji obligacji opiewających na świadczenia niepieniężne (wraz ze sformułowaniem przykładowego katalogu tych świadczeń ), szczegółowa regulacja w zakresie rodzajów zabezpieczeń obligacji, normatywne rozróżnienie publicznej i niepublicznej subskrypcji obligacji oraz wprowadzenie instytucji banku-reprezentanta .

Ważne zmiany przyniosła nowelizacja z dnia 29 czerwca 2000 r. (ustawa z dnia 29 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o obligacjach oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 60, poz. 702). Jej regulacje były odpowiedzią na potrzeby rynku kapitałowego, głównie w zakresie liberalizacji zasad emisji i obrotu. Dotychczasowe przepisy oceniane były jako zbyt restrykcyjne i utrudniające rozwój rynku obligacji . Liberalizacja zasad emisji obligacji polegała w szczególności na wprowadzeniu ułatwień dla podmiotów, których byt prawny nie przekracza trzech lat, rezygnacji z obligatoryjnego określania celu emisji oraz z zamkniętego katalogu zabezpieczeń obligacji. Umożliwiono emisję wszelkiego rodzaju obligacji, w tym również w obrocie niepublicznym, w formie zdematerializowanej (dodany art. 5a) oraz wprowadzono specjalną ewidencję dla obligacji niemających formy materialnej. Zrezygnowano z obligatoryjnej instytucji banku-reprezentanta, wprowadzono precyzyjne zasady emisji i zamiany obligacji zamiennych na akcje.

Poza liberalizacją zasad emisji obligacji nowela rozszerzyła katalog podmiotów uprawnionych do emisji tego rodzaju papierów wartościowych oraz wprowadziła nowy rodzaj obligacji - obligacje przychodowe, ograniczające odpowiedzialność niektórych emitentów obligacji (dodane art. 23a-23c).

Klasyfikację obligacji można oprzeć na rozmaitych kryteriach, mających charakter normatywny (jako wynikający z ustawy o obligacjach) lub umowny, przeprowadzany przez doktrynę. Kryteria te odnoszą się do podstawy prawnej emisji obligacji, osoby emitenta, rodzaju oprocentowania, waluty, w jakiej denominowane są obligacje, praw związanych z ich posiadaniem, zabezpieczeń związanych z emisją obligacji, terminów zapadalności, rentowności i dochodów, stopnia przewidywalności, wartości kapitału, stopnia odwracalności, sposobu opodatkowania, powiązań z innymi papierami wartościowymi czy też uczestnictwa w złożonych papierach wartościowych.

Ze względu na podstawę prawną emisji wyróżnia się obligacje emitowane na podstawie ustawy o obligacjach oraz obligacje emitowane na podstawie innych przepisów. Zasadniczą podstawą prawną emisji większości obligacji jest ustawa o obligacjach, której przepisy stosuje się do papierów wartościowych emitowanych przez osoby prawne prowadzące działalność gospodarczą, jednostki samorządu terytorialnego, inne osoby prawne, upoważnione do emisji na podstawie przepisów szczególnych, oraz ustawowo określone instytucje finansowe (zob. art. 2 u.o.). Ustawy o obligacjach nie stosuje się do obligacji emitowanych przez Skarb Państwa oraz Narodowy Bank Polski (art. 3 u.o.). Podstawą emisji obligacji skarbowych jest ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240), natomiast walory NBP emitowane są na zasadach określonych w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.).

Według kryterium miejsca emisji obligacji i geograficznego przeznaczenia wyróżnia się:

Niektórzy autorzy, na podstawie kryterium emisji obligacji, przeprowadzają rozróżnienie na obligacje krajowe i obligacje międzynarodowe, które dalej dzielone są na euroobligacje i obligacje zagraniczne .

Z powyższym podziałem związana jest podobna klasyfikacja, oparta na rodzaju waluty obligacji, dzieląca je na:

Bardziej złożonym rodzajem obligacji są obligacje dwuwalutowe (dual currency bonds), których wartość nominalna wyrażona jest w jednej walucie, zaś odsetki w innej, najczęściej we frankach szwajcarskich. Spotyka się także obligacje z prawem wyboru waluty (option currency bonds), zwane także obligacjami nieba i piekła (heaven and hell bonds), przyznające możliwość wyboru waluty, w której dokonywany jest wykup obligacji według przyszłego kursu rynkowego albo emitentowi obligacji, albo obligatariuszowi .

W zależności od sposobu legitymacji osoby uprawnionej lub sposobu przenoszenia praw z obligacji wyróżnia się obligacje imienne (rejestrowane) i obligacje na okaziciela, zapewniające anonimowość obligatariatu. Podział ten ma podstawę normatywną w ustawie o obligacjach (art. 14 u.o.) i jest spójny z klasyfikacją papierów wartościowych przyjętą w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Zgodnie z art. 921⁸ k.c. papiery wartościowe legitymują osobę imiennie wskazaną w treści dokumentu, a przeniesienie praw następuje przez przelew połączony z wydaniem dokumentu. Przy papierach wartościowych na okaziciela przeniesienie praw z dokumentu wymaga wydania tego dokumentu (921¹² k.c.), a dłużnik nie ma obowiązku dochodzenia, czy okaziciel jest jego właścicielem (921¹¹ k.c.).

Ze względu na formę emisji wyróżnia się obligacje emitowane w formie dokumentu oraz obligacje emitowane w postaci zdematerializowanej, w formie komputerowych zapisów elektronicznych (art. 5a ust. 1). Prawa z obligacji niemających formy dokumentu powstają z chwilą dokonania zapisu w ewidencji i przysługują osobie w niej wskazanej jako posiadacz tych obligacji. Ewidencję obligacji zdematerializowanych prowadzi Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, spółka, której KDPW przekazał wykonywanie czynności z zakresu zadań prowadzenia depozytu papierów wartościowych, firma inwestycyjna lub bank. Klasyfikacja ta ma istotne znaczenie dla organizacji wtórnego obrotu obligacjami.

W klasyfikacji papierów wartościowych na przynoszące dochód stały oraz dochód zmienny obligacje zaliczane są do walorów o stałym dochodzie (fixed income), bowiem wielkość i tryb uzyskiwania przez obligatariusza pożytków są z góry określone w warunkach emisji obligacji. Stały dochód mają wszystkie rodzaje obligacji, niezależnie od sposobu ustalania wysokości wynagrodzenia, w tym również obligacje o oprocentowaniu zmiennym .

Ze względu na przedmiot praw inkorporowanych w obligacjach wyróżnia się obligacje ucieleśniające wierzytelności pieniężne, obligacje ucieleśniające wierzytelności niepieniężne oraz obligacje mieszane. Wierzytelności pieniężne zobowiązują emitenta do wykupu obligacji w określonym terminie po cenie nominalnej oraz do zapłaty oprocentowania. Przynoszą one stały dochód w postaci płatności kuponowych lub dyskonta. Spotyka się także obligacje z reinwestowanymi odsetkami (coupound interest bonds), od których odsetki nie są wypłacane aż do wykupu obligacji, ale reinwestowane według stopy procentowej określonej w warunkach emisji.

Obligacje niepieniężne inkorporują świadczenie, do spełnienia którego zobowiązuje się emitent, niemające charakteru pieniężnego. Ustawa o obligacjach wprost reguluje trzy rodzaje świadczeń niepieniężnych, tj. prawo do udziału w przyszłych zyskach emitenta (obligacje partycypacyjne) , prawo do zamiany obligacji na akcje spółki będącej ich emitentem (obligacje zamienne) oraz prawo pierwszeństwa do objęcia emitowanych w przyszłości akcji spółki będącej emitentem tych obligacji (obligacje z prawem pierwszeństwa) , ich katalog ma jednak otwarty charakter i dopuszczalne jest konstruowanie papierów wartościowych inkorporujących prawo do otrzymania różnych świadczeń niepieniężnych, z zastrzeżeniem, by nie sprzeciwiały się one właściwości (naturze) stosunku prawnego, ustawie oraz zasadom współżycia społecznego (art. 353¹ k.c.). Obligacje niepieniężne w większości przypadków przyznają również prawo do świadczeń pieniężnych. Warunki emisji obligacji komunalnych przewidują niekiedy nadanie emitentom dodatkowych uprawnień o charakterze niepieniężnym, obniżających koszt kapitału pozyskanego w drodze emisji, np. zamianę inkorporowanego w obligacji zobowiązania na ulgę podatkową, pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości lub zamianę na prawo własności do lokalu komunalnego .

Według kryterium emitenta wyróżnia się obligacje Skarbu Państwa , obligacje władz samorządowych (obligacje ogólne i obligacje przychodowe), obligacje przedsiębiorstw niefinansowych oraz obligacje banków i innych instytucji finansowych. Podział ten ma charakter umowny, niektórzy autorzy wyróżniają tylko trzy rodzaje obligacji: skarbowe, komunalne i przedsiębiorstw, inni cztery: skarbowe, komunalne, instytucji finansowych oraz przedsiębiorstw. Dalszym rozróżnieniem, przeprowadzanym w obrębie obligacji komunalnych, jest wyróżnienie obligacji gminnych, obligacji powiatowych, emitowanych przez powiaty ziemskie i grodzkie, obligacji wojewódzkich, emitowanych przez województwa samorządowe, obligacji związków jednostek samorządu terytorialnego, emitowanych przez związki gmin, powiatów, województw oraz obligacji emitowanych przez miasto stołeczne Warszawę.

Według kryterium nabywcy wyróżnia się obligacje oferowane wyłącznie osobom fizycznym, obligacje oferowane wyłącznie osobom prawnym (inwestorom instytucjonalnym), obligacje przeznaczone dla nabywców krajowych oraz obligacje przeznaczone dla inwestorów zagranicznych.

Według kryterium przeznaczenia środków pochodzących z obligacji wyróżnia się obligacje o ogólnym przeznaczeniu oraz obligacje emitowane w celach określonych w prospekcie emisyjnym.

Zważywszy na wielkość emisji wyróżnia się małe emisje obligacji (5-10 mln pln), średnie (30-50 mln pln) i duże (ponad 50 mln pln).

Uwzględniwszy termin wykupu obligacji wyróżnia się:

Podane terminy zapadalności obligacji, od których uzależnia się zaklasyfikowanie danej obligacji do średnio- albo długoterminowej, mają charakter umowny. Niektórzy autorzy uznają termin wykupu obligacji średnioterminowych do 10 lat, a obligacji długoterminowych powyżej 10 lat , inni wyróżniają obligacje krótkoterminowe (tzw. instrumenty pieniężne, money market instruments) z terminem wykupu 3 lata, obligacje średnioterminowe (3-10 lat) oraz obligacje długoterminowe, z terminem wykupu powyżej 10 lat.

Pod względem ekonomicznym obligacje krótkoterminowe zapewniają niższe stopy zwrotu zainwestowanych środków, są jednak mniej niż obligacje długoterminowe obciążone ryzykiem zmian stóp procentowych, poziomu inflacji lub sytuacji emitenta. Dłuższy termin wykupu obligacji umożliwia z kolei ominięcie okresowego wahania cen tych walorów . Obligacje krótkoterminowe stanowią instrumenty rynku pieniężnego, wykorzystywane do pozyskiwania środków na kapitał obrotowy, natomiast obligacje średnio- i długoterminowe służą do realizacji celów inwestycyjnych.

Z terminem wykupu obligacji wiąże się podział tych walorów uwzględniający inkorporowane w nich przywileje. Dotyczą one przedłużenia pierwotnego terminu wykupu (extendible bond) lub jego skrócenia (retractable bond), co przysługiwać może zarówno emitentowi obligacji, jak i obligatariuszowi .

Ze względu na sposób oprocentowania obligacje dzieli się na obligacje o oprocentowaniu stałym, obligacje o oprocentowaniu zmiennym, obligacje indeksowane oraz obligacje zerokuponowe.

W obligacjach o stałej stopie procentowej (stable coupon bonds) oprocentowanie jest stałe i znane w momencie zakupu obligacji i nie ulega zmianie przez cały okres ważności obligacji . Obligacje stałoprocentowe przynoszą właścicielom jednakowe, z góry znane odsetki w ciągu całego okresu liczonego od dnia emisji do terminu wykupu. Wartość odsetek (tzw. kuponu) jest iloczynem rocznej stopy oprocentowania i wartości nominalnej obligacji podzielonym przez liczbę okresów odsetkowych w ciągu roku. Z punktu widzenia obligatariusza obligacja stałoprocentowa pozwala na precyzyjne wyliczenie wszystkich płatności przypadających z tytułu posiadania obligacji w chwili jej zakupu. Z punktu widzenia emitenta możliwe jest oszacowanie kosztów obsługi długu wynikającego z tych obligacji w kolejnych okresach odsetkowych.

Obligacje zerokuponowe (inaczej obligacje z kuponem zerowym, zero-coupon bonds) są papierami wartościowymi sprzedawanymi po cenie niższej od wartości nominalnej (z dyskontem). Stanowią one szczególny rodzaj obligacji o stałym oprocentowaniu. Obligacje zerokuponowe obligatariusz nabywa po cenie niższej niż cena nominalna. W dniu terminu wykupu otrzymuje on kwotę równą wartości nominalnej, a jego zysk wynika z dyskonta udzielanego przy zakupie. Obligacje te nie uprawniają do otrzymania odsetek. Są one instrumentami o najprostszej konstrukcji, jedynym dochodem bowiem jest zapłata wartości nominalnej przez emitenta w dniu wykupu. W tej formie nie mogą być natomiast emitowane obligacje zamienne, w związku z zakazami sformułowanymi w art. 20 ust. 2 u.o. Obligacje zamienne na akcje nie mogą być emitowane poniżej wartości nominalnej (czyli z dyskontem), nie mogą też być wydawane przez emitenta przed dokonaniem pełnej wpłaty .

Możliwa jest emisja obligacji łączących w swojej konstrukcji oprocentowanie i dyskonto, kiedy sprzedaż papierów wartościowych następuje z dyskontem, a oprocentowanie liczone jest od wartości nominalnej . Dochód z tego rodzaju obligacji obejmuje różnicę pomiędzy ceną zakupu obligacji a ceną nominalną, powiększony o naliczone odsetki.

Obligacje o zmiennej stopie procentowej (floating rate notes) charakteryzuje możliwość zmiany oprocentowania w kolejnych terminach płacenia odsetek. Oprocentowanie obligacji uzależnione jest od stopy odniesienia (stopy referencyjnej). Jako stopę referencyjną najczęściej przyjmuje się przeciętną stopę oprocentowania kredytów na rynku międzybankowym . Zmienna stopa procentowa jest wykorzystywana głównie przy obligacjach o długim terminie wykupu, co zwiększa ich atrakcyjność dla inwestorów.

Obligacje indeksowane (indeksowe, indexed bonds) stanowią szczególny rodzaj obligacji o oprocentowaniu zmiennym. Wysokość oprocentowania uzależniona jest od stopy inflacji (wartości indeksu cen) , a odsetki określane mogą być na podstawie stopy inflacji w okresie poprzedzającym okres odsetkowy albo na podstawie stopy inflacji w okresie odsetkowym (wówczas oprocentowanie staje się znane dopiero po zakończeniu okresu odsetkowego). Innym rodzajem obligacji zmiennoprocentowych są obligacje o oprocentowaniu odwrotnie zmiennym (inverse floaters), zmieniającym się w sposób odwrotny do zmiany indeksu lub innych przyjętych jako punkt odniesienia wielkości. Spotyka się również obligacje hamujące spadek (drop-lock bonds), zmieniające stopę procentową ze stałej na zmienną w ściśle określonych warunkach .

Ze względu na sposób oferowania obligacji ich potencjalnym nabywcom (kryterium podlegania publicznemu proponowaniu nabycia obligacji) wyróżnia się obligacje oferowane w ramach oferty publicznej oraz obligacje oferowane w ofercie prywatnej (niepublicznej). Podział ten związany jest ze zróżnicowaniem trybów emisji obligacji. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 185, poz. 1439) publicznym proponowaniem nabycia papierów wartościowych jest proponowanie odpłatnego nabycia papierów wartościowych w dowolnej formie i w dowolny sposób, jeżeli propozycja jest skierowana do co najmniej 100 osób lub do nieoznaczonego adresata. Jeżeli zatem adresaci emisji obligacji są oznaczeni lub propozycja nabycia skierowana jest do mniej niż 100 osób, walory te nie podlegają regulacjom określonym w powołanej ustawie .

Według kryterium rynku, na którym odbywa się obrót obligacjami, wyróżnia się obligacje uczestniczące na rynku zorganizowanym oraz będące przedmiotem obrotu poza tym rynkiem. Klasyfikacja ta związana jest ze sposobem wprowadzania obligacji na określony rynek oraz rozporządzaniem nimi. Obrotem zorganizowanym jest obrót papierami wartościowymi lub innymi instrumentami finansowymi dokonywany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na rynku regulowanym (giełdowym lub pozagiełdowym) albo w alternatywnym systemie obrotu (art. 3 pkt 9 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U. Nr 183, poz. 1538 z późn. zm.).

Uwzględniając możliwość dokonania przez emitenta zmiany treści obligacji (konwersji) przed terminem ich zapadalności, wyróżnia się obligacje konwersyjne oraz obligacje o niezmiennej treści. Ustawowa konwersja obligacji, uregulowana w art. 24 ust. 4 u.o., polega na przekształceniu świadczenia niepieniężnego, ze spełnieniem którego opóźnia się emitent, w świadczenie pieniężne. Zasady przeliczania wartości takiego świadczenia niepieniężnego określają warunki emisji. Konwersja umowna, wynikająca z warunków emisji obligacji, dotyczyć może w szczególności dopuszczalności wcześniejszego wykupu obligacji przez emitenta, wskazania daty końcowej obowiązywania ograniczeń lub zakazu zbywania obligacji imiennej, przekształcenia obligacji imiennych w obligacje na okaziciela po upływie określonego terminu, uzależnienia wysokości oprocentowania od zaistnienia określonego zdarzenia, obniżenia albo utraty oprocentowania w przypadku wykonania przez obligatariusza prawa pierwszeństwa do wykupu obligacji.

Ze względu na rodzaj wykupu wyróżnia się:

Ze względu na sposób wykupu papieru wartościowego wyróżnić można tzw. obligacje loteryjne (lottery bonds), zwane także premiowymi, w których emitent zobowiązuje się do zwrotu kapitału wpłaconego przez obligatariuszy, których posiadaczowi nie przysługuje natomiast prawo do klasycznego wynagrodzenia w formie dyskonta lub odsetek. Istotą obligacji loteryjnych (wykupywanych w drodze losowania) jest możliwość uzyskania wynagrodzenia z obligacji w drodze losowania przeprowadzonego przez emitenta. Fundusz premiowy tworzony jest z naliczanych odsetek, które nie są wypłacane obligatariuszom. Wylosowane obligacje podlegają wykupowi, co skutkuje częściową spłatą zobowiązania emitenta .

Uwzględniwszy sposób wykupu wyróżnia się obligacje wykupywane na żądanie emitenta (callable bonds), zawierające zastrzeżenie w warunkach emisji o prawie wcześniejszego wykupu obligacji po ustalonej cenie oraz obligacje wykupywane na żądanie obligatariusza (puttable bonds). Uprawnienie to wynika z wpisanej w obligację opcji, umożliwiającej emitentowi bądź obligatariuszowi prawo przedterminowego wykupu obligacji. Na korzyść emitenta zastrzeżona może być opcja call, dająca mu prawo do wykupu obligacji po z góry określonej cenie, zabezpieczająca go tym samym przed niekorzystną zmianą stóp procentowych. Opcja put zabezpiecza interesy obligatariusza, dając mu prawo do sprzedaży posiadanych obligacji po cenie ustalonej w warunkach emisji.

Ze względu na sposób zabezpieczenia wyróżnia się :

Ze względu na zabezpieczenie roszczeń obligatariuszy wynikających z obligacji, całkowite lub częściowe, przeprowadzić można - na podstawie sposobu zabezpieczenia - dalsze rozróżnienie na obligacje hipoteczne, obligacje zabezpieczone innymi papierami wartościowymi posiadanymi przez emitenta, obligacje podporządkowane swoim zabezpieczeniem innym instrumentom oraz noty korporacyjne, inkorporujące prawo do masy upadłościowej, realizowane po zaspokojeniu wszystkich roszczeń z tytułu innych papierów wartościowych danego emitenta .

Według kryterium zabezpieczenia obligacji można ponadto przeprowadzić podział na :

W przypadku obligacji zabezpieczonych hipotecznie, w razie niedotrzymania warunków przez emitenta, obligatariuszowi przysługuje prawo zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką. Obligacje zabezpieczone hipotecznie cechuje niski poziom ryzyka niedotrzymania warunków. Znajdują zastosowanie m.in. w systemie finansowania nieruchomości .

Z kwestią zabezpieczenia obligacji związana jest klasyfikacja tych walorów na obligacje pozbawione ryzyka oraz obligacje, z którymi wiąże się określony stopień ryzyka. Inwestowanie w obligacje zagrożone jest dwoma podstawowymi rodzajami ryzyka. Zabezpieczenia roszczeń wynikających z obligacji minimalizować mają ryzyko niedotrzymania przez emitenta warunków (tzw. ryzyko kredytowe), dotyczące zwrotu przez emitenta wartości nominalnej obligacji, zapłaty odsetek lub obu tych świadczeń. Innym rodzajem ryzyka związanego z obligacjami jest ryzyko stopy procentowej obligacji, polegające na możliwości zmiany dochodu z obligacji w wyniku zmian stóp procentowych na rynku. Podstawowe rodzaje ryzyka stopy procentowej obligacji obejmują ryzyko ceny, pojawiające się wtedy, gdy obligatariusz zamierza sprzedać akcję przed terminem wykupu, oraz ryzyko reinwestowania .

Za walory pozbawione ryzyka uważa się papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski albo przez nie poręczane. O szczególnym traktowaniu papierów wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa świadczy uprzywilejowanie ich jako przedmiotu lokat niektórych profesjonalnych instytucji finansowych, funduszy celowych lub zakładów ubezpieczeń, których inwestycje podporządkowane są zasadzie zachowania bezpieczeństwa powierzonych środków, a bezpieczeństwo lokat i brak ryzyka dla inwestorów ma znaczenie nie tylko gospodarcze, ale i społeczne .

Ze względu na pochodzenie środków, z których pokrywa się inkorporowane w obligacji zobowiązania, wyróżnić można obligacje ogólne, finansowane z ogólnych dochodów emitenta (general obligations), zabezpieczone "pełną wiarą i zaufaniem" do instytucji emitenta, obligacje przychodowe oraz obligacje sekurytyzacyjne. Wykup obligacji ogólnych nastąpić może z każdego źródła dochodów emitenta, a w przypadku papierów wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego wykup obligacji nastąpić może również ze środków transferowych pochodzących z budżetu państwa (dotacji lub subwencji).

Obligacje przychodowe (revenue bonds) przyznają obligatariuszowi prawo do zaspokojenia swoich roszczeń z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami emitenta z całości albo z części przychodów, z całości albo części majątku przedsięwzięć, które zostały sfinansowane ze środków uzyskanych z emisji obligacji, lub z całości albo z części przychodów z innych przedsięwzięć określonych przez emitenta (art. 23a ust. 1 u.o.). W treści obligacji emitent może ograniczyć swoją odpowiedzialność za zobowiązania wynikające z tych obligacji do kwoty przychodów lub wartości majątku przedsięwzięcia, do których obligatariuszowi służy prawo pierwszeństwa (art. 8 ust. 2 u.o.). Dalszym podziałem obligacji przychodowych jest więc wyróżnienie obligacji przychodowych z ograniczoną odpowiedzialnością emitenta oraz bez takiego ograniczenia . W razie niepowodzenia przedsięwzięcia finansowanego z emisji obligacji i braku wystarczających zysków, odsetki od obligacji przychodowych nie są wypłacane, a sam wykup papierów wartościowych staje się zagrożony.

Obligacje sekurytyzacyjne. Sekurytyzacja stanowi technikę finansową, polegającą na przekształceniu wierzytelności pieniężnych, wynikających np. z umowy pożyczki lub kredytu, w papiery wartościowe, których wykup zabezpieczony jest przez te wierzytelności i które mogą stać się przedmiotem obrotu . Obligacje sekurytyzacyjne emitowane są przez spółki specjalnego przeznaczenia (SPV - Special Purpose Vehicle), utworzone z wyodrębnionych aktywów, stanowiących przychody pochodzące z rozmaitych źródeł, np. z czynszów mieszkaniowych, kredytów hipotecznych, kredytów konsumpcyjnych, wierzytelności z kart kredytowych, wierzytelności z umów leasingowych i najmu . Mechanizm obligacji sekurytyzacyjnych może być wykorzystywany np. w odniesieniu do zadłużonych publicznych placówek służby zdrowia, dla których jednostka samorządu terytorialnego jest organem założycielskim .

Wymieniając rodzaje obligacji wspomnieć można o występujących na rynku japońskim obligacjach samurajskich, emitowanych przez zagranicznych pożyczkobiorców na japońskim rynku finansowym, denominowanych w jenach, będących przedmiotem obrotu przez podmioty gospodarcze mające stałą siedzibę poza granicami Japonii, obligacjach shoguna, emitowanych na japońskim rynku finansowym przez emitentów zagranicznych, niedenominowanych w jenach, oraz obligacjach sushi (zwykle euroobligacjach), emitowanych przez japońskich emitentów, denominowanych w walucie innej niż jeny.

Euroobligacje. Kilku słów odrębnego komentarza wymaga instytucja tzw. euroobligacji, cieszących się zainteresowaniem zwłaszcza w warunkach gospodarczej recesji i trudności z pozyskaniem kapitału na rynku krajowym (wewnętrznym) przez rząd, jednostki samorządu terytorialnego lub duże przedsiębiorstwa.

"Euroobligacja" nie jest terminem normatywnym, ale wypracowanym i stosowanym przez przedstawicieli nauk prawnych i ekonomicznych . Określa się tak obligacje emitowane poza krajem emitenta, na rynku europejskim. Euroobligacje emitowane są głównie przez rządy oraz duże przedsiębiorstwa o charakterze międzynarodowym. Stanowią instrumenty zróżnicowane konstrukcyjnie, obejmując obligacje o stałym dochodzie i określonej dacie wykupu, a także o oprocentowaniu zmiennym lub zerokuponowe.

W Polsce pierwsza emisja euroobligacji Skarbu Państwa miała miejsce w 1995 r. Następne euroobligacje państwowe denominowane były w dolarach amerykańskich, markach niemieckich, funtach brytyjskich oraz w euro. Według stanu na koniec 2006 r. aktywnych było 12 emisji euroobligacji banków oraz 5 przedsiębiorstw. W 1998 r. euroobligacje wyemitował Kraków (dwuletnie obligacje o jednostkowym nominale 250 tys. DEM i łącznej wartości nominalnej 66 mln DEM) .

Rozbudowaną charakterystykę euroobligacji przedstawił P. Ziemba , wskazując następujące cechy tych walorów:

Natomiast G. Kozuń-Cieślak akcentuje następujące cechy euroobligacji:

Mianem euroobligacji określa się wszelkie obligacje sprzedawane poza krajem emitenta, denominowane w innej walucie. Przedrostek "euro" nie ma zatem żadnego związku z walutą euro . Podkreśla się niekiedy, że nazwa euroobligacje może być myląca, skoro swoim zasięgiem walory te obejmują również rynki pozaeuropejskie . Niektórzy autorzy jednak przez euroobligacje rozumieją obligacje emitowane na rynkach kapitałowych krajów Unii Europejskiej .

Problematykę obligacji regulują akty normatywne różnej rangi, które - w zależności od zakresu obowiązywania - zaklasyfikować można do jednej z dwóch kategorii: znajdujących zastosowanie do wszystkich dopuszczalnych przez prawo rodzajów obligacji lub stosowanych tylko do niektórych rodzajów obligacji. Wśród przepisów znajdujących zastosowanie do wszystkich rodzajów obligacji należy wymienić:

Publiczny obrót instrumentami finansowymi, do których zalicza się również obligacje, regulowany jest przez trzy ustawy, które weszły w życie w dniu 24 października 2005 r., zastępując ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 111, poz. 937 z późn. zm.). Chodzi o ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym (Dz. U. Nr 183, poz. 1537 z późn. zm.), określającą organizację oraz tryb wykonywania nadzoru nad rynkiem kapitałowym, ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, regulującą zasady, tryb i warunki podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie obrotu papierami wartościowymi i innymi instrumentami finansowymi, prawa i obowiązki podmiotów uczestniczących w tym obrocie oraz wykonywanie nadzoru w tym zakresie oraz ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych w zakresie:

Do wybranych rodzajów obligacji stosuje się ponadto:

Poza powyższymi klasyfikacjami wśród aktów normatywnych związanych z emisją lub obrotem obligacjami wymienić należy prawo bankowe, zaliczające zaciąganie zobowiązań związanych z emisją papierów wartościowych do czynności, które mogą być wykonywane przez banki (art. 6 ust. 1 pr. bank.), ustawę z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.), ustawę z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667 z późn. zm.), ustawę z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 z późn. zm.).

Oprócz aktów powszechnie obowiązujących w obrocie obligacjami znaczenie odgrywają regulaminy i inne akty wewnętrzne, w szczególności regulamin Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie S.A., regulamin Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych S.A., uchwały Rady i Zarządu Giełdy oraz uchwały KDPW S.A.

Obrót obligacjami, jak również innymi typami papierów wartościowych, spełnia funkcje pochodne względem obrotu pieniężnego. Pieniądz definiowany jest jako podstawowy miernik wartości oraz środek płatniczy, a także środek oszczędności i akumulacji. Subsydiarność papierów wartościowych względem pieniądza przejawia się w traktowaniu go jako surogatu pieniądza w znaczeniu ekonomicznym . Pojęcie funkcji obligacji jest nierozerwalnie związane z funkcjami papieru wartościowego w ogólności, a także z takimi zagadnieniami, jak funkcje rynku kapitałowego .

Zgodnie ze słownikowym rozumieniem termin "funkcja" oznacza "działanie, funkcjonowanie, rolę, zadanie czegoś" . Funkcja jest kategorią o charakterze obiektywnym, funkcja obligacji wskazuje bowiem na rolę gospodarczą tego papieru wartościowego. Na gruncie ustawy o obligacjach, oprócz funkcji tego rodzaju papieru wartościowego, wspomnieć należy o celu emisji oraz przedsięwzięciu. Cel emisji ma charakter subiektywny, jako określany przez emitenta obligacji w warunkach emisji.

Konstrukcja obligacji pozwala na dużą swobodę w ustalaniu warunków spłaty długu, w tym tempa i formy spłaty. W praktyce spotyka się obligacje o różnej częstotliwości wypłaty odsetek, różnych okresach wymagalności, rodzajach inkorporowanych w nich świadczeń itd. Z tego względu mówi się niekiedy o "plastycznym" charakterze tego instrumentu finansowego .

Funkcje obligacji podlegają różnorodnym klasyfikacjom, w zależności od przyjętych kryteriów podziału. Wyróżnia się:

Funkcje obligacji rozpatrywać należy odrębnie z punktu widzenia emitenta obligacji oraz z punktu widzenia ich nabywcy. Dla emitentów podstawowe znaczenie ma funkcja kredytowa (zwana funkcją pożyczkową lub pożyczkowo-rozwojową) obligacji. Poprzez emisję obligacji emitent pozyskuje środki pieniężne ze źródeł pozabankowych. Dla emitenta o atrakcyjności obligacji przesądza korzystniejsza niż w przypadku kredytu bankowego możliwość pozyskania środków na cele inwestycyjne, przy braku kontroli ze strony kredytodawcy w zakresie ich wykorzystania oraz braku ryzyka zmiany struktury własnościowej osoby emitenta . Chodzi w szczególności o szybszy czas uruchomienia emisji, możliwość uplasowania emisji, możliwość tzw. rolowania, elastyczność i możliwość dostosowania wielkości emisji do aktualnych potrzeb emitenta, a także względy marketingowe, związane z zaistnieniem firmy emitenta na rynku kapitałowym. Ta forma zewnętrznego finansowania działalności jest dla emitenta atrakcyjna ekonomicznie, jeżeli koszty pozyskania środków finansowych są niższe niż koszty innych dostępnych form pozyskania kapitału (koszty oprocentowania lub dyskonta oraz koszty emisji ), nie ma konieczności ustanawiania zabezpieczeń, a spłata zobowiązań rozłożona jest na wiele lat. W porównaniu z emisją akcji obligacje uważa się za tańsze źródło finansowania działalności przedsiębiorstwa, jako że odsetki z tytułu oprocentowania obligacji wypłacane obligatariuszom stanowią dla emitenta koszt uzyskania przychodu, pomniejszając podstawę jego opodatkowania. Tymczasem dywidenda stanowiąca wynagrodzenie akcjonariuszy wypłacana jest z zysku przedsiębiorstwa po jego opodatkowaniu . Do wad obligacji zalicza się natomiast niepewność powodzenia ich emisji, a zatem brak gwarancji pozyskania przez emitenta obligacji zakładanego kapitału , oraz ryzyko związane z ceną, gdy cena sprzedaży jest niższa od ceny emisyjnej.

Wśród zalet obligacji z punktu widzenia obligatariszy wymienia się przede wszystkim pewność lokaty, związaną z ustawowymi gwarancjami minimalizującymi ryzyko niewypłacalności emitenta, możliwość wycofania się z inwestycji, co do zasady, w każdym momencie, możliwość ustanowienia zastawu na obligacjach w celu pozyskania kredytu bankowego.

Tradycyjnie w literaturze przedmiotu wyróżnia się pięć zasadniczych funkcji obligacji, tj. funkcję pożyczkową, lokacyjną, płatniczą, obiegową, gwarancyjną i zabezpieczającą.

Dla emitenta obligacji najważniejsza jest funkcja kredytowo-pożyczkowa, sprowadzająca się do wykorzystywania obligacji jako instrumentu pozyskiwania środków finansowych, alternatywnego wobec innych źródeł finansowania działalności. Emisja obligacji służyć może pozyskaniu kapitału obrotowego (obligacje krótkoterminowe o terminie wykupu krótszym niż jeden rok) lub kapitału inwestycyjnego. Klasyfikacja ta ma charakter umowny, obligacje krótkoterminowe mogą służyć finansowaniu inwestycji realizowanych w krótkim cyklu inwestycyjnym lub dostarczać środków finansowych na dokończenie procesu inwestycyjnego .

Z punktu widzenia inwestora najważniejszą rolą obligacji jest przynoszony przez nią zysk (funkcja lokacyjna). Dlatego też mówić należy o pożyczkowo-lokacyjnej funkcji obligacji , polegającej na lokowaniu w nich oszczędności przez osoby fizyczne lub czasowo wolnych środków przez przedsiębiorców . O randze funkcji lokacyjnej obligacji dla obligatariusza świadczy również nazywanie obligacji inkorporujących świadczenie pieniężne w postaci odsetek "rentowymi" papierami wartościowymi, jako przynoszącymi stały dochód. Obligacje uważane są za metodę inwestowania alternatywną względem innych form lokowania środków pieniężnych. Atrakcyjność nabywania obligacji oceniana jest według trzech czynników: efektywności, ryzyka i płynności.

Podstawowym kryterium efektywności inwestycji w obligacje jest dochód uzyskiwany przez obligatariusza. Nawet obligacje oprocentowane w sposób zmienny zalicza się do papierów wartościowych o stałym dochodzie, jako przynoszące przyrzeczony dochód . Efektywność obligacji oceniana jest przede wszystkim poprzez porównanie z oprocentowaniem depozytów bankowych. Spadek oprocentowania depozytów bankowych zwiększa atrakcyjność obligacji jako konkurencyjnej formy inwestycji, zaś wzrost tego oprocentowania może przynieść spadek zainteresowania lokowaniem w obligacje .

Funkcja lokacyjna obligacji pełni szczególną rolę przy obligacjach komunalnych, które przynoszą nie tylko dochód gwarantujący ekonomiczną efektywność inwestycji, ale także gwarantują bezpieczeństwo ze względu na szczególną osobę emitenta. Dopuszczalność lokowania wolnych środków finansowych w obligacje komunalne wykorzystywana jest m.in. przez niektóre kategorie inwestorów instytucjonalnych, w szczególności zakładów ubezpieczeniowych, funduszy emerytalnych lub funduszy inwestycyjnych.

Zgodnie z art. 154 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 z późn. zm.) zakład ubezpieczeń jest obowiązany posiadać aktywa spełniające warunki określone w ustawie w wysokości nie niższej niż wartość rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, przy czym aktywami stanowiącymi pokrycie wskazanych rezerw mogą być wyłącznie aktywa znajdujące się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymienione w ust. 5 powołanego artykułu, w tym m.in. obligacje komunalne oraz inne instrumenty finansowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego i ich związki. Do obligacji komunalnych lub obligacji gwarantowanych przez jednostki samorządu terytorialnego nie znajdują ponadto zastosowania ograniczenia limitów zaangażowania poszczególnych kategorii aktywów, co związane jest z brakiem ryzyka inwestycji w te walory.

Fundusze emerytalne mogą lokować aktywa wyłącznie w lokatach wymienionych w art. 141 u.o.f.f.e., w tym w obligacjach i innych dłużnych papierach wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawę, zdematerializowanych zgodnie z przepisami u.o.i.f. lub innych niż zdematerializowane obligacjach i innych dłużnych papierach wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawę .

Uprzywilejowanie inwestycji w obligacje komunalne przewiduje również u.f.i.

Funkcja płatnicza obligacji wynika ze zdolności tych papierów wartościowych do umarzania długów, czyli możliwości zapłaty obligacjami i wykonania tym samym zobowiązań (funkcja obligacji jako środka płatniczego). Spełnienie świadczenia wynikającego z określonego stosunku zobowiązaniowego przez dłużnika w drodze przeniesienia własności obligacji na wierzyciela, możliwe jest w granicach określonych przepisami prawa lub praktyki gospodarczej .

Funkcja obiegowa obligacji, mająca charakter wtórny i uzupełniający względem funkcji lokacyjnej i płatniczej, polega na możliwości dokonywania obrotu wtórnego tymi papierami wartościowymi, rozumianego jako przeniesienie praw inkorporowanych w obligacji przez jej posiadacza na inną osobę . Sposób przeniesienia praw zależny jest od rodzaju obligacji (imienna lub na okaziciela) oraz postaci (forma dokumentowa lub zdematerializowana) . Pełna realizacja funkcji obiegowej następuje na rynku regulowanym, zorganizowanym w sposób bezpieczny i przejrzysty oraz odznaczającym się odpowiednią płynnością. Współcześnie obligacje uważa się nie tylko za papier wartościowy, ale także za jednostkę transakcyjną w obrocie giełdowym, gdzie walory te notowane są w systemie ciągłym . Z funkcją obiegową obligacji związana jest ich funkcja płatnicza, wyrażająca się w zdolności regulowania zobowiązań w drodze przeniesienia obligacji przez aktualnego właściciela na jego wierzyciela, przez co zastępuje ona środki pieniężne . W tym znaczeniu obligacje traktowane są jako faktyczny surogat pieniądza. Funkcję płatniczą w szczególny sposób zaakcentować należy przy obligacjach emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, bowiem warunki emisji obligacji komunalnych mogą przewidywać możliwość regulowania określonych zobowiązań obligatariusza wobec budżetu emitenta .

Gwarancyjna funkcja obligacji, rozpatrywana w aspekcie formalnym i materialnym, sprowadza się do zapewnienia obligatariuszom stałego dochodu z odsetek, z jednoczesnym zagwarantowaniem otrzymania nominalnej wartości obligacji po upływie terminu wykupu. Formalne gwarancje realizacji zobowiązań wynikających z obligacji polegają na szybkim dochodzeniu przez obligatariusza przysługujących mu świadczeń w drodze postępowania nakazowego (art. 484¹-497 k.p.c.). Wprawdzie przepisy nie wskazują wprost ani obligacji, ani dokumentów prywatnych jako dowodów potwierdzających dochodzone żądania, należy jednak uznać, że podstawę postępowania nakazowego w odniesieniu do obligacji stanowi art. 485 § 1 pkt 3 k.p.c. wskazujący na pisemne oświadczenie dłużnika o uznaniu długu. Zgodnie natomiast z ustawową definicją obligacji, w jej treści emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji i zobowiązuje się do spełnienia wobec niego świadczenia obligacyjnego .

W ujęciu materialnym stopień realizowania gwarancyjnej funkcji obligacji uzależniony jest od stopnia ryzyka związanego z realizacją wyemitowanych papierów wartościowych. Ze względu na brak zdolności upadłościowej Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego ryzyko to jest najniższe w odniesieniu do obligacji skarbowych i obligacji komunalnych. Na bezpieczeństwo i pewność obligacji komunalnych wskazuje ponadto ekonomiczna niezależność jednostek samorządu terytorialnego, związana z rozbudowaną i zdywersyfikowaną bazą dochodową, odporną na skutki gospodarczej dekoniunktury oraz znaczny majątek trwały, stanowiący zabezpieczenie dla wierzycieli . Gwarancyjną funkcję obligacji komunalnych wzmacniają ponadto ograniczenia w ich emisji wynikające z ustawy o finansach publicznych, limitujące ilościowo i jakościowo zakres zobowiązań zaciąganych przez jednostki samorządu terytorialnego .

Funkcja zabezpieczająca obligacji, związana z niskim poziomem ryzyka oraz płynnością, polega na dopuszczalności wykorzystania obligacji jako instrumentu zabezpieczającego inne wierzytelności, np. w formie zastawu.

Innym możliwym podziałem funkcji obligacji jest wyróżnienie funkcji podstawowych i funkcji ubocznych. Funkcje podstawowe to przede wszystkim inwestycyjna i pożyczkowa (pożyczkowo-kredytowa). Wśród funkcji ubocznych wskazać należy funkcję, którą można nazwać kolekcjonerską. Wprawdzie współcześnie obligacje, przeznaczone na rynek zarówno publiczny, jak i prywatny, emitowane są przede wszystkim w formie zdematerializowanej, występując wyłącznie w postaci zapisów na stosownych rachunkach, w przeszłości jednak tradycyjne papierowe obligacje nierzadko stanowiły dzieła sztuki. Piękną formę graficzną miały już obligacje 5% Krótkoterminowej Wewnętrznej Pożyczki Państwowej z 1920 r. Płaszcz obligacji odznaczał się starannie wykonanym giloszem z motywami roślinnymi. Do "wojennego" charakteru pożyczki z 1920 r. nawiązywały świadectwa tymczasowe, na których umieszczono wizerunek żołnierza w pozie bojowej pomiędzy dwoma armatami. Z kolei na świadectwach udziałowych 5% Długoterminowej Wewnętrznej Pożyczki Państwowej z 1920 r. pomiędzy snopem zboża stoją chłop z kosą i robotnik z młotem, natomiast winieta 10% Pożyczki Krajowej Serii I z 1924 r. zawiera wizerunek lokomotywy parowej. Dla kolekcjonerów cenne są również tzw. obligacje dwujęzyczne lub trzyjęzyczne. Przykładowo, warunki emisji 8% Państwowej Pożyczki Złotej z 1922 r. przedstawione zostały w języku polskim i francuskim .

Dokumenty obligacji uważane były za rodzinny majątek przekazywany z pokolenia na pokolenie. W okresie II Rzeczpospolitej obligacje drukowane były na wysokiej jakości papierze, a każdy dokument zabezpieczano ukrytymi w strukturze papieru znakami wodnymi (filigranami). Do projektowania obligacji angażowano wybitnych plastyków, jak Zofia Stryjeńska czy Józef Mehoffer. Przygotowywanie papierów wartościowych było sztuką. Troska o nadanie papierom wartościowym pięknej formy graficznej spowodowała, że w 1926 r., z chwilą powstania Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, polskie obligacje zaliczane były do najpiękniejszych na świecie . Praca nad stroną artystyczną papierów wartościowych często pomagała artystom utrzymać rodzinę. Tak było w przypadku Józefa Mehoffera, który zaprojektował jedną z najpiękniejszych polskich obligacji, nadając jej secesyjny wzór. Obligacja podpisana jest nazwiskiem artysty, tak jak jego obrazy .

O rozbudowanych funkcjach ubocznych obligacji mówić można w odniesieniu do obligacji emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, związki tych jednostek lub m.st. Warszawę (obligacje komunalne). Wymienić tu należy w szczególności:

Dodatkowym przywilejem związanym z lokowaniem środków finansowych w obligacje komunalne, obecnie mającym już walor jedynie historyczny, było zwolnienie przychodów z tytułu odsetek i dyskonta od papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego nabytych przez podatnika przed dniem 1 grudnia 2001 r. od podatku dochodowego (art. 52a ust. 1 pkt 1 u.p.d.o.f.). W literaturze zgłaszane są postulaty de lege ferenda zwolnienia przychodów z obligacji komunalnych z opodatkowania zryczałtowanym podatkiem dochodowym, co zwiększyłoby atrakcyjność tych walorów dla osób fizycznych. Ulgi lub zwolnienia podatkowe w zakresie podatków lokalnych, przysługujące nabywcom obligacji, mogą być ustalane w warunkach emisji obligacji .

Wśród funkcji szczególnych wymienić należy funkcję budżetową, realizowaną przez obligacje emitowane przez Skarb Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego w celu pokrycia deficytu budżetowego, funkcję prywatyzacyjną, gdy emisja obligacji komunalnych związana jest z prywatyzacją składników mienia komunalnego lub przedsiębiorstw komunalnych, oraz funkcję spekulacyjną, pozwalającą obligatariuszom na osiąganie dodatkowych zysków z obligacji notowanych na rynku kapitałowym, w wyniku zmian ich cen. Emisji obligacji towarzyszyły w historii również szczególne akcje propagandowe, zachęcające społeczeństwo do inwestowania w papiery wartościowe wypuszczane na określony, ważny społecznie cel . Emisji 8% Państwowej Pożyczki Złotej z 1992 r. towarzyszyła ulotka z wierszykiem:

"Staś mi z jarmarku przywiózł pierścionek,

Kazio prześliczny róż wianek.

Jaś ofiarował Pożyczkę Złotą

Więc, Jasiu, tyś mój kochanek".

Szczególna kampania towarzyszyła subskrypcji bonów Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej z 1939 r. Apele do społeczeństwa o nabywanie bonów nadawane były w radiu i gazetach, aby dodatkowo zachęcić obywateli do udziału w Pożyczce emitowano bony o niskim nominale i krótkim terminie wykupu. Obok pieniędzy ofiarowano również kosztowności (obrączki, pierścionki, łyżeczki, łańcuszki, papierośnice, kolczyki, metale kolorowe) . Ostatnia obligacja II RP została wydana w czerwcu 1939 r. Posiadanie pięciu sztuk bonów uprawniało do otrzymania jednej obligacji o wartości 100 złotych, a środki z emisji obligacji miały być przeznaczone na stworzenie polskiego lotnictwa .

Kilku słów komentarza wymaga tytuł ustawy - "Ustawa o obligacjach". Współczesny ustawodawca zrezygnował z nazewnictwa stosowanego w okresie międzywojennym "Prawo o obligacjach" . Ustawa o obligacjach nie jest aktem regulującym zasady emisji, zbywania i nabywania obligacji na tyle, aby można ją było uznać za akt regulujący te kwestie w sposób wyczerpujący. Poza zakresem przedmiotowym ustawy o obligacjach znajdują się bowiem zasady, tryb i warunki podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie obrotu papierami wartościowymi i innymi instrumentami finansowymi, prawa i obowiązki podmiotów uczestniczących w tym obrocie oraz wykonywanie nadzoru w tym zakresie (unormowane w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi), zasady i warunki dokonywania oferty publicznej papierów wartościowych oraz ubiegania się o dopuszczanie papierów wartościowych lub innych instrumentów finansowych do obrotu na rynku regulowanym oraz obowiązki emitentów papierów wartościowych i innych podmiotów uczestniczących w obrocie tymi papierami wartościowymi lub innymi instrumentami finansowymi (określone w ustawie o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych).