Gonera Katarzyna, Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, wyd. IV

Komentarze
Opublikowano: LexisNexis 2011
Stan prawny: 7 października 2011 r.
Autor komentarza:

Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, wyd. IV

Autor fragmentu:

Wstęp

Uwagi ogólne

Ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.), która weszła w życie 2 marca 2006 r., zastąpiła obowiązującą przez prawie czterdzieści lat ustawę z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.). Ustawa z 1967 r. była wielokrotnie nowelizowana, przy czym niemal wszystkie nowelizacje nastąpiły po 1990 r., co wiązało się z istotnymi zmianami w prawie cywilnym i prawie postępowania cywilnego, będącymi następstwem transformacji społeczno-gospodarczej i ustrojowej, rozpoczętej na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku.

Ustawa z 28 lipca 2005 r. miała uporządkować materię kosztów sądowych w sprawach cywilnych, grupując w jednym akcie prawnym niemal wszystkie zagadnienia dotyczące kosztów sądowych, zarówno opłat, jak i wydatków. Poprzednio obowiązująca ustawa, wraz z licznymi aktami wykonawczymi do niej, oraz zawarte w innych aktach prawnych przepisy dotyczące kosztów sądowych nie były dostosowane do współczesnych warunków gospodarczych i społecznych oraz porządku prawnego.

Nowa ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zastąpiła:

1)

ustawę z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych,

2)

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 154, poz. 753 ze zm.),

3)

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 30 czerwca 1998 r. w sprawie określenia ulgowych stawek opłat sądowych oraz zwolnień od tych opłat w sprawach o zabezpieczenie należności z tytułu udzielanych przez banki kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń (Dz. U. Nr 87, poz. 554),

4)

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 marca 2002 r. w sprawie kosztów sądowych przy zakładaniu ksiąg wieczystych (Dz. U. Nr 44, poz. 415),

5)

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 listopada 1996 r. w sprawie wysokości opłat kancelaryjnych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 139, poz. 650 ze zm.),

6)

przepisy dekretu z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (Dz. U. Nr 49, poz. 445 ze zm.) w zakresie dotyczącym postępowania cywilnego,

7)

art. 111-116 k.p.c. dotyczące zwolnień od kosztów sądowych z mocy ustawy oraz na podstawie orzeczenia sądu, art. 463 k.p.c. oraz art. 263 k.p. dotyczące zwolnień od kosztów sądowych w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,

8)

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 maja 1965 r. w sprawie częściowego zwalniania od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz. U. Nr 21, poz. 135),

9)

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 lutego 1991 r. w sprawie umarzania, rozkładania na raty i odraczania terminu płatności należności sądowych (Dz. U. Nr 25, poz. 102 ze zm.) w zakresie odnoszącym się do kosztów sądowych w sprawach cywilnych.

Ponadto ustawa dokonała zmian w ponad dwudziestu ustawach, w tym znaczących zmian w Kodeksie postępowania cywilnego.

W celu uporządkowania systemu prawnego pewne kwestie, uregulowane poprzednio w ustawie z 13 czerwca 1967 r., przeniesiono do Kodeksu postępowania cywilnego (np. przepisy dotyczące uzupełniania braków fiskalnych pism procesowych, podejmowanych w związku z tym czynności sądowych, niektórych skutków procesowych nieuiszczenia wymaganych opłat sądowych, zaskarżalności orzeczeń dotyczących kosztów sądowych), inne zaś, uregulowane dotychczas w Kodeksie postępowania cywilnego, przeniesiono do nowej ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (np. przepisy dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych). Z tej przyczyny w ustawie z 28 lipca 2005 r. zawarto stosunkowo obszerną nowelizację Kodeksu postępowania cywilnego (art. 126), konieczną ze względu na przeniesienie regulacji pewnych instytucji z ustawy do Kodeksu i z Kodeksu do ustawy. Niniejszy komentarz pomija szczegółowe omówienie zmian wprowadzonych do Kodeksu postępowania cywilnego, odwołując się do nich niekiedy - gdy jest to konieczne - przy omawianiu poszczególnych regulacji ustawy.

Podstawowe założenia ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych

Uchwaleniu komentowanej ustawy towarzyszyły dwa podstawowe założenia. Pierwszym było usprawnienie, a przez to przyspieszenie postępowania cywilnego przez: a) wyeliminowanie tych regulacji, które dotychczas albo obiektywnie sprzyjały przewlekłości postępowania cywilnego, albo były w tym celu świadomie nadużywane przez strony, b) wprowadzenie nowych regulacji, które mają na celu odciążenie sędziów od niektórych czynności dotyczących kosztów sądowych. Drugim założeniem - istotnym przede wszystkim dla uczestników postępowania cywilnego - było zauważalne obniżenie opłat sądowych w większości spraw, co przejawiło się przede wszystkim zmniejszeniem z 8% do 5% opłat stosunkowych.

Uporządkowanie różnych zagadnień związanych z kosztami sądowymi w sprawach cywilnych - choćby kwestii czynności sądowych podejmowanych przez sąd lub referendarza sądowego, mających za przedmiot ustalanie wysokości i pobieranie od stron opłat sądowych, pobieranie zaliczek na wydatki, zwalnianie od kosztów sądowych, tymczasowe ponoszenie przez Skarb Państwa wydatków z tego tytułu - powinno przyczynić się do usprawnienia i przyspieszenia postępowania cywilnego. Istotną nowością w stosunku do poprzednio obowiązującego stanu prawnego jest odciążenie sędziów od niektórych czynności dotyczących kosztów sądowych przez powierzenie ich referendarzom sądowym, co powinno wpłynąć na usprawnienie postępowania. Stałe poszerzanie kompetencji referendarza sądowego i powierzanie mu nowych czynności związanych z ochroną prawną jest słuszną tendencją, wyraźnie zauważalną w reformowaniu wymiaru sprawiedliwości. Referendarz sądowy, będący wysoko wykwalifikowanym urzędnikiem sądowym, jest w stanie podołać obowiązkom orzeczniczym związanym np. z orzekaniem o przyznaniu stronie zwolnienia od kosztów sądowych.

Radykalna zmiana - w porównaniu ze stanem prawnym obowiązującym przed 2 marca 2006 r. - dotyczyła wprowadzenia obowiązku obliczania przez niektóre strony we własnym zakresie (samoobliczania) i uiszczania bez wzywania o uiszczenie opłat stosunkowych obliczonych od wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia (w związku z łatwością ustalenia ich wysokości przez samą stronę bezpośrednio na podstawie przepisów ustawy). Obowiązek ten początkowo dotyczył nie tylko pism wszczynających postępowanie (art. 1302§ 1 k.p.c.), ale także pism obejmujących środki odwoławcze i środki zaskarżenia (uchylony art. 1302 § 3 k.p.c.). Po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzonej ustawą z 5 grudnia 2008 r. (Dz. U. Nr 234, poz. 1571), która weszła w życie 1 lipca 2009 r., obowiązek ten został ograniczony tylko do pism wszczynających postępowanie (np. pozwu, pozwu wzajemnego, wniosku w postępowaniu nieprocesowym) oraz niektórych innych pism podlegających zwrotowi, a nie odrzuceniu (np. interwencji głównej i ubocznej). Powinno to przyspieszyć obrót sprawami na wstępnym etapie ich przyjmowania do rozpoznania. Szczegółowe uregulowanie kwestii uzyskiwania zwolnień od kosztów sądowych powinno ułatwić sędziemu lub referendarzowi sądowemu podjęcie decyzji jurysdykcyjnej w przedmiocie wniosku strony o zwolnienie od kosztów sądowych.

Szczegółowe cele ustawy

A. Rozwiązania mające na celu usprawnienie postępowania dotyczą ogólnie przebiegu postępowania sądowego (np. wyeliminowania możliwości wniesienia zażalenia na prawie każdą decyzję jurysdykcyjną w sprawie kosztów sądowych - zarówno zarządzenie przewodniczącego, jak i postanowienie sądu - co w poprzednio obowiązującym stanie prawnym w istotny sposób przedłużało postępowanie w sprawach cywilnych) oraz kwestii szczegółowych (np. sposobu uiszczania opłat sądowych, zwłaszcza opłat stałych i stosunkowych, a także orzekania przez sąd lub referendarza sądowego w przedmiocie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych).

Konieczność odciążenia sędziego od wykonywania czynności, które nie stanowią wymierzania sprawiedliwości, lecz mogą być zakwalifikowane jako administrowanie środkami budżetowymi, była przyczyną powierzenia ich referendarzowi sądowemu. Ustawa przewiduje powierzenie referendarzowi sądowemu czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych (art. 118), co obejmuje w szczególności rozpoznawanie wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych - łącznie z możliwością zwrotu (art. 102 ust. 2 i 4), oddalenia lub odrzucenia (art. 107) takiego wniosku i skazania na grzywnę strony, która - chcąc uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych - świadomie podała nieprawdziwe dane o swojej sytuacji (art. 111), a ponadto orzekanie o ustaleniu i przyznaniu należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron (art. 93) i o zwrocie opłat sądowych lub niewykorzystanych zaliczek na wydatki (art. 82 i 84). Dotyczy to również szczegółowego wyliczenia przez referendarza sądowego kosztów obciążających strony, z uwzględnieniem rozstrzygnięcia o zasadzie obciążenia stron kosztami procesu, zawartego w orzeczeniu sądu kończącym postępowanie (art. 108 § 1 k.p.c.).

B. Ustawa wprowadziła znaczące obniżenie kosztów sądowych ponoszonych przez strony w związku z prowadzeniem postępowania cywilnego. Praktyczny wymiar - doniosły społecznie - miało istotne zmniejszenie opłaty stosunkowej (poprzednio wpisu stosunkowego), pobieranej w sprawach o prawa majątkowe, z 8% do 5% wartości przedmiotu sporu (zaskarżenia). Wprowadzenie w wielu kategoriach spraw opłat stałych w miejsce poprzednio obowiązujących opłat (wpisów) stosunkowych oznacza, że zwłaszcza w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia jest znacząca, nowe opłaty stałe są w istotny sposób niższe od wpisów stosunkowych, jakie byłyby pobrane w tych samych sprawach według poprzednio obowiązujących przepisów (według rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych). Dotychczasowa regulacja wysokości opłat (przede wszystkim wpisów), wynikająca z rozporządzenia wykonawczego w sprawie wysokości wpisów w sprawach cywilnych, była nie tylko przedmiotem krytyki w doktrynie (por. J. Brol, M. Safjan, Koszty sądowe w sprawach cywilnych, Warszawa 1994), ale także niezadowolenia społecznego związanego z nadmiernym fiskalizmem w obszarze wymiaru sprawiedliwości. Podnoszono zarzuty, że opłaty sądowe w Polsce są bardzo wysokie (znacznie wyższe od opłat w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej), co nie tylko stanowiło barierę dostępu do sądu, ale także generowało ogromną liczbę wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych. Z kolei, ponawiane wielokrotnie w tym samym postępowaniu wnioski o zwolnienie od kosztów nie sprzyjały sprawności postępowania, zwłaszcza gdy spotykały się z odmową przyznania zwolnienia, co prowokowało stronę, której wniosek oddalono, do wniesienia zażalenia. W celu zapobieżenia wielokrotnie ponawianym wnioskom o zwolnienie od kosztów sądowych, ustawa wprowadziła mechanizm ograniczający wykorzystywanie przez stronę tej instytucji do przedłużania postępowania w sprawie. Ograniczenie nadużywania instytucji sądowego zwolnienia od kosztów sądowych polega na wyeliminowaniu możliwości wielokrotnego zgłaszania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych przez tę samą stronę na podstawie tych samych okoliczności dotyczących jej sytuacji majątkowej, mimo wcześniejszego oddalenia wniosku o zwolnienie (art. 107).

C. Wprowadzenie nowego, uproszczonego i czytelnego systemu opłat sądowych powinno sprzyjać sprawności postępowania. Regulacja wysokości opłat sądowych powinna mieć miejsce w ustawie, są to bowiem w istocie należności publiczne zasilające budżet państwa. Bezpośrednio w ustawie wysokość opłat sądowych była regulowana przed wejściem w życie ustawy z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych [por. dekret z 6 grudnia 1946 r. - Przepisy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 70, poz. 382 ze zm.) oraz ustawę z 30 grudnia 1950 r. - Przepisy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 1961 r. Nr 10, poz. 57 ze zm.)].

Uproszczenie sposobu określenia wysokości opłat (jednoznaczny w swojej treści „taryfikator” czy „cennik” ustawowy, preferujący opłaty stałe) umożliwiało wprowadzenie obowiązku samoobliczania tych opłat przez adwokatów, radców prawnych lub rzeczników patentowych (art. 1302§ 1 i 3 k.p.c.) i uiszczania ich bez wzywania do opłacenia pisma procesowego, co miało usprawniać postępowanie na etapie pobierania opłat. Obowiązek samoobliczania opłat obejmował pierwotnie także przedsiębiorców we wszystkich sprawach gospodarczych rozpoznawanych w postępowaniu odrębnym (art. 1302§ 4 k.p.c.). Przepis ten został jednak uznany częściowo za niezgodny z Konstytucją (wyroki TK z 20 grudnia 2007 r., P 39/06, LexPolonica nr 1782001, OTK-A 2007, nr 11, poz. 161 i z 26 czerwca 2008 r., SK 20/07, LexPolonica nr 1919804, OTK-A 2008, nr 5, poz. 86). Od 1 lipca 2009 r. przestał również obowiązywać art. 1302 § 3 k.p.c., przewidujący możliwość odrzucenia przez sąd - bez wcześniejszego wezwania o uiszczenie opłaty - pisma wniesionego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, obejmującego wymieniony w nim środek odwoławczy lub środek zaskarżenia, jeżeli pismo podlegało opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia. Przepis ten został uchylony przez ustawę z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571), chociaż Trybunał Konstytucyjny potwierdził jego zgodność z Konstytucją (wyroki TK: z 14 września 2009 r., SK 47/07, LexPolonica nr 2074830, OTK-A 2009, nr 8, poz. 122; z 28 maja 2009 r., P 87/08, LexPolonica nr 2036490, OTK-A 2009, nr 5, poz. 72, oraz z 17 listopada 2008 r., SK 33/07, LexPolonica nr 1964647, OTK-A 2008, nr 9, poz. 154).

Uproszczenie sposobu ponoszenia kosztów sądowych przez strony polega przede wszystkim na wprowadzeniu w szerokim zakresie opłat stałych, niewymagających obliczeń arytmetycznych, które mogą być uiszczane w najprostszy sposób - w postaci znaków opłaty sądowej naklejanych bezpośrednio na wnoszonym do sądu piśmie. Możliwość uiszczania opłaty sądowej w postaci znaków opłaty sądowej zostanie zniesiona w 2012 r.

D. Ustawa preferuje i wspiera wszelkie formy ugodowego zakończenia sporu - zawarcie ugody przed sądem lub ugody pozasądowej (np. przed mediatorem), pogodzenie się małżonków w sprawach o rozwód i separację, przedstawienie zgodnego planu podziału majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, planu zniesienia współwłasności lub działu spadku są premiowane bądź zwrotem wniesionej opłaty (w całości lub w znaczącej części), bądź ustaleniem już na wstępie wszczynanego postępowania opłaty od wnoszonego pisma w niższej, preferencyjnej wysokości (art. 38 ust. 2, art. 41 ust. 2, art. 51, art. 79).

E. Ustawa wprowadziła istotne ograniczenie zwolnień ustawowych - zarówno przedmiotowych (zwolnienie całkowite od kosztów sądowych może dotyczyć tylko niektórych kategorii spraw o największej doniosłości społecznej, np. spraw o alimenty, o ustalenie ojcostwa, spraw z zakresu opieki i kurateli, ale już nie spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, w których strony mają obowiązek ponosić pewne koszty w postaci opłat w podstawowej, minimalnej wysokości od niektórych pism procesowych), jak i podmiotowych (ustawowe zwolnienie nie musi przysługiwać gminom i innym samorządowym osobom prawnym, państwowym osobom prawnym oraz organizacjom społecznym; osoby te mogą jednak ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd na ogólnych zasadach). Ograniczenie poprzednio obowiązujących ustawowych zwolnień od kosztów sądowych (podmiotowych - w odniesieniu do wielu kategorii podmiotów oraz przedmiotowych - w wielu kategoriach spraw) było podyktowane przede wszystkim koniecznością równego traktowania przez prawo osób, które znalazły się w podobnej sytuacji prawnej - stanęły wobec konieczności prowadzenia postępowania sądowego w sprawie cywilnej i obowiązku poniesienia związanych z tym opłat i innych kosztów. Nałożenie także na państwowe i samorządowe osoby prawne, w poprzednim stanie prawnym ustawowo zwolnione od opłat sądowych, obowiązku ponoszenia tych opłat (z możliwością ubiegania się o zwolnienie od nich przez sąd) pozwoli na lepsze monitorowanie i kontrolowanie sposobu wydatkowania przez te osoby funduszy publicznych. Zachowano natomiast ustawowe zwolnienie podmiotowe odnoszące się do Skarbu Państwa (państwowych jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej), dotyczące opłat sądowych (art. 94).

Zmiany w stosunku do poprzednio obowiązującego stanu prawnego

Istotne zmiany objęły:

A.

Wprowadzenie kategorii opłaty sądowej (nazwanej w ustawie krótko opłatą), która zastąpiła dotychczasowy „wpis” (art. 3, art. 10-21), a także ustawowych definicji poszczególnych rodzajów opłat (art. 11-15), w tym zwłaszcza nowego jej rodzaju - opłaty podstawowej (art. 14). Ze względu na to, że w wielu przepisach poza ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nawiązuje się do pojęcia opłaty kancelaryjnej, pozostawiono to pojęcie (art. 3 ust. 3) w odniesieniu do opłaty pobieranej w przypadku wydania na podstawie akt dokumentu w postaci odpisu, wypisu, wyciągu lub zaświadczenia albo kopii dokumentu znajdującego się w aktach (art. 77-78). Zmiana ta nie była jedynie terminologiczna - chodziło o to, aby wyeliminować użycie tego samego pojęcia („wpis”) zarówno w odniesieniu do opłaty pobieranej od pisma wnoszonego do sądu, jak i w odniesieniu do czynności sądu polegającej na dokonaniu wpisu w rejestrze sądowym (np. w Krajowym Rejestrze Sądowym, rejestrze zastawów lub księdze wieczystej).

B.

Ustawowe uregulowanie wysokości opłat (poprzednio wysokość ta była regulowana rozporządzeniami wykonawczymi Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych oraz w sprawie wysokości opłat kancelaryjnych w sprawach cywilnych).

C.

Wprowadzenie w odniesieniu do wielu kategorii spraw cywilnych ustawowo określonych opłat stałych (art. 12, art. 22-76), co dotyczy zarówno spraw o prawa niemajątkowe, jak i spraw o prawa majątkowe (w tym ostatnim wypadku wysokość opłat jest określona w oderwaniu od wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia), a także obniżenie opłaty stosunkowej w sprawach o prawa majątkowe z 8% do 5% wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia (art. 13).

D.

Ograniczenie ustawowych zwolnień od kosztów sądowych - zarówno podmiotowych, jak i przedmiotowych (art. 94-99 ustawy, a także liczne zmiany w przepisach obowiązujących - zamieszczone w tytule VI ustawy).

E.

Rozbudowanie przepisów dotyczących zasad, przesłanek i trybu przyznawania sądowego zwolnienia od kosztów sądowych, co obejmuje: wprowadzenie obowiązku złożenia przez osoby fizyczne sformalizowanego, rozbudowanego w treści oświadczenia o stanie majątkowym, którego niezłożenie powoduje zwrot wniosku o zwolnienie od kosztów (art. 102), regulację dotyczącą ubiegania się o zwolnienie od kosztów przez osoby prawne i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, także te, które w poprzednio obowiązującym stanie prawnym były zwolnione ustawowo od obowiązku ponoszenia tych kosztów (art. 103-104), wyeliminowanie możliwości wielokrotnego składania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych opartego na tych samych podstawach faktycznych (art. 107).

F.

Powierzenie referendarzom sądowym czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych (art. 118), a także niektórych innych - dotyczących kosztów sądowych (art. 82, 84, 93, 125). Wymagało to znowelizowania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących czynności referendarzy sądowych, w tym dopuszczalności, sposobu oraz skutków zaskarżania ich orzeczeń (art. 39822 - 39823 k.p.c.).

G.

Wprowadzenie obowiązku uiszczenia opłaty w wysokości stałej (w tym opłaty podstawowej - art. 14, która też ma wysokość stałą), a także opłaty stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę, w piśmie podlegającym opłacie, wartości przedmiotu sporu - bez wzywania o uiszczenie tej opłaty - od pisma wniesionego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego w każdej sprawie cywilnej, pod rygorem zwrotu pisma (art. 1302 § 1 k.p.c.). Do 30 czerwca 2009 r. obowiązek uiszczenia bez wzywania opłaty w wysokości stałej lub opłaty stosunkowej obliczonej od wartości przedmiotu zaskarżenia obejmował również wnoszone przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego pisma zawierające środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (art. art. 1302 § 3 k.p.c.). Obowiązek ten został jednak zniesiony w wyniku uchylenia art. 1302 § 3 k.p.c. z mocą obowiązującą od 1 lipca 2009 r. Pierwotnie podobny obowiązek obejmował także przedsiębiorcę w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, choćby nie był reprezentowany przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego (art. 1302 § 4 k.p.c.), jednak rozwiązanie to - w odniesieniu do możliwości odrzucenia środków odwoławczych i środków zaskarżenia - zostało zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny (wyroki TK z 20 grudnia 2007 r., P 39/06, LexPolonica nr 1782001, OTK-A 2007, nr 11, poz. 161 oraz z 28 czerwca 2008 r., SK 20/07, LexPolonica nr 1919804, OTK-A 2008, nr 5, poz. 86).

H.

Ograniczenie katalogu zaskarżalnych zarządzeń przewodniczącego oraz postanowień sądu lub orzeczeń referendarza w przedmiocie kosztów sądowych (art. 394 § 1 pkt 2 i 9, art. 39822 i 39823 k.p.c.). Kwestia zaskarżania zarządzeń przewodniczącego i orzeczeń sądu (zażaleniem do sądu drugiej instancji) oraz orzeczeń referendarza sądowego (skargą do sądu) dotyczących kosztów sądowych została całościowo uregulowana w Kodeksie postępowania cywilnego. Pewne wnioski co do zaskarżalności postanowień i zarządzeń w przedmiocie kosztów wynikają jednak bezpośrednio z przepisów ustawy (por. np. art. 95 ust. 2, art. 99, art. 107 ust. 2).

Możliwość wniesienia zażalenia na zarządzenie przewodniczącego dotyczące kosztów sądowych przewidziano w art. 394 § 1 k.p.c. Zażalenie przysługuje na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie, z powodu nieuiszczenia należnej opłaty, pisma wszczynającego postępowanie, przede wszystkim pozwu (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.), a także na zarządzenia przewodniczącego dotyczące kwestii wymienionych w art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. W poprzednio obowiązującym stanie prawnym (art. 22 ust. 1 ustawy z 13 czerwca 1967 r.) zażalenie przysługiwało także na inne zarządzenia przewodniczącego w przedmiocie obowiązku uiszczenia kosztów sądowych.

Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na dwa rodzaje postanowień sądu pierwszej instancji:

po pierwsze: a) w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcia takiego zwolnienia (obecny art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.), co obejmuje również nałożenie na stronę obowiązku uiszczenia kosztów sądowych w wyniku cofnięcia zwolnienia; nie podlega natomiast zaskarżeniu postanowienie sądu lub orzeczenie referendarza sądowego o odrzuceniu ponownego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych (art. 107 ust. 2 ustawy); b) w przedmiocie skazania strony na grzywnę (art. 394 § 1 pkt 5 k.p.c.) w związku ze świadomym podaniem nieprawdziwych okoliczności dotyczących sytuacji majątkowej, na podstawie których przyznano zwolnienie od kosztów sądowych (art. 111 ustawy); c) w przedmiocie wymiaru opłaty, zwrotu opłaty lub zaliczki, obciążenia kosztami sądowymi, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, oraz wynagrodzenia biegłego, a także zwrotu wydatków i utraconych zarobków świadka (art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.); są to postanowienia niekończące postępowania w sprawie;

po drugie: a) w przedmiocie odrzucenia - z powodu nieuiszczenia należnej opłaty - środków odwoławczych i środków zaskarżenia (art. 394 § 1 in principio k.p.c. - jako na orzeczenia kończące postępowanie w sprawie), a także b) na zawarte w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie rozstrzygnięcia w przedmiocie wymiaru opłaty lub obciążenia kosztami sądowymi (np. na podstawie art. 113 ustawy), jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy (art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c.).

Postanowienia sądu drugiej instancji w wymienionych kwestiach (np. odmowy zwolnienia od kosztów sądowych, cofnięcia takiego zwolnienia) nie podlegają zaskarżeniu do Sądu Najwyższego, ponieważ nie kończą postępowania w sprawie (art. 3941§ 2 k.p.c.). Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, zgłoszony po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym lub kasacyjnym (a także w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia), powinien zostać przekazany do rozpoznania sądowi pierwszej instancji (art. 117 § 6 k.p.c.), co umożliwia zaskarżenie odmowy ustanowienia pełnomocnika z urzędu (zażaleniem do sądu drugiej instancji - art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. lub skargą na orzeczenie referendarza sądowego - art. 39822 § 1 w zw. z art. 123 § 2 k.p.c.). Brak podobnej regulacji w odniesieniu do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, zgłoszonego po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym lub kasacyjnym, uniemożliwia przekazanie tego wniosku do rozpoznania sadowi pierwszej instancji. Jednocześnie ani w art. 3941 k.p.c., ani w art. 3942 k.p.c. (także po zmianie ich treści wprowadzonej ustawą z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 233, poz. 1381; wejdzie w życie 3 maja 2012 r.) nie przewidziano możliwości zaskarżenia zażaleniem postanowienia sądu drugiej instancji odmawiającego zwolnienia od kosztów sądowych, co stawia pod znakiem zapytania zgodność z Konstytucją RP obowiązującej regulacji (por. uzasadnienie wyroków TK: z 2 czerwca 2010 r., SK 38/09, LexPolonica nr 2264946, OTK-A 2010, nr 5, poz. 46 oraz z 9 lutego 2010 r., SK 10/09, LexPolonica nr 2134307, OTK-A 2010, nr 2, poz. 10). Zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje natomiast na kończące postępowanie w sprawie postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu środka zaskarżenia z powodu nieuiszczenia należnej opłaty (art. 3941 § 2 k.p.c.).

Systematyka ustawy

Systematyka ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przedstawia się następująco:

Tytuł I. Przepisy ogólne

Tytuł II. Opłaty

Dział 1. Przepisy ogólne

Dział 2. Wysokość opłat we wszystkich rodzajach spraw

Dział 3. Wysokość opłat w procesie

Dział 4. Wysokość opłat w postępowaniu nieprocesowym

Dział 5. Wysokość opłat w postępowaniu zabezpieczającym

Dział 6. Wysokość opłat w postępowaniu egzekucyjnym

Dział 7. Wysokość opłat w postępowaniu upadłościowym, układowym i naprawczym

Dział 8. Opłaty kancelaryjne

Dział 9. Zwrot opłaty

Tytuł III. Wydatki

Dział 1. Przepisy ogólne

Dział 2. Należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron w postępowaniu cywilnym

Tytuł IV. Zwolnienie od kosztów sądowych

Tytuł V. Umarzanie, rozkładanie na raty i odraczanie terminu zapłaty należności sądowych

Tytuł V.) Wykonanie orzeczeń w zakresie należności sądowych

Tytuł VI. Zmiany w przepisach obowiązujących

Tytuł VII. Przepisy przejściowe i końcowe.

Po przepisach ogólnych (tytuł I) następują zatem przepisy o opłatach (tytuł II) i wydatkach (tytuł III) jako dwóch rodzajach kosztów sądowych, następnie o zwalnianiu od kosztów sądowych (tytuł IV), a w dalszej kolejności o egzekucji kosztów sądowych (tytuł V). Najobszerniejszy jest tytuł II, który obejmuje m.in. ustawową regulację wysokości opłat (stałych) w różnych kategoriach spraw cywilnych, a następnie tytuł IV dotyczący zwolnień od kosztów sądowych, zarówno wynikających z ustawy, jak i przyznawanych na podstawie orzeczenia sądu (sędziego) lub referendarza sądowego. Obszerny tytuł VI obejmuje przede wszystkim zmiany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, komplementarnych w stosunku do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Przepisy ogólne (art. 1-9)

Zmiany w stosunku do poprzednio obowiązującego stanu prawnego nie są znaczące. W ustawie zrezygnowano z wyraźnego wyodrębnienia opłat kancelaryjnych z opłat sądowych, ujmując dotychczasowy wpis i opłatę kancelaryjną w jednej kategorii opłat. Zrezygnowano również z określenia „wpis” na oznaczenie opłaty uiszczanej przez stronę przy wnoszeniu pisma podlegającego opłacie, ponieważ pojęcie „wpis” funkcjonuje w postępowaniu wieczystoksięgowym (na oznaczenie wpisu do księgi wieczystej) oraz w postępowaniu rejestrowym (na oznaczenie wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego oraz wpisu do rejestru zastawów), a to samo określenie nie powinno dotyczyć różnych znaczeniowo instytucji prawnych. Wyraźnie uregulowano w ustawie, jakie kategorie pism podlegają opłacie (art. 3) oraz jakie wydatki związane z prowadzeniem postępowania sądowego w sprawie cywilnej obciążają stronę (art. 5).

Opłaty (art. 3, 10-82)

A. Ustawa definiuje pojęcie opłaty stałej, stosunkowej, podstawowej, tymczasowej i ostatecznej (art. 12-15 ustawy). Zasadniczym rodzajem opłaty jest opłata stała (art. 12 ustawy), pobierana zarówno we wszystkich sprawach o prawa niemajątkowe, jak i w niektórych sprawach o prawa majątkowe - jej wysokość jest wówczas niezależna od wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia. Wysokość opłat stałych w poszczególnych kategoriach spraw została dostosowana do rodzaju sprawy (jej doniosłości społecznej, stopnia skomplikowania, ciężaru gatunkowego, przedmiotu), odrywając się od wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia, które jedynie niekiedy - i to w sposób przypadkowy - są powiązane ze stopniem zawiłości i doniosłością sporu. Ustawa o kosztach sądowych przewiduje pobranie opłaty stałej w zdecydowanie szerszym niż poprzednio zakresie w sprawach o prawa majątkowe, w tym we wszystkich sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym oraz w wielu rodzajach spraw rozpoznawanych w procesie. W sprawach tych możliwe jest ustalenie wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia; oznaczenie tej wartości jest obowiązkowe dla strony wnoszącej pismo (art. 1261 k.p.c.), ma bowiem znaczenie zarówno dla celów określenia właściwości rzeczowej sądu (art. 17 pkt 4 k.p.c.), jak i dla oceny, czy w sprawie dopuszczalna jest skarga kasacyjna ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia (art. 3982 § 1 k.p.c., art. 5191 § 2 i 4 k.p.c.), a także dla ustalenia wysokości opłat za czynności adwokatów i radców prawnych, jednak wartość ta nie ma znaczenia dla określenia wysokości opłat sądowych.

Ustawa przewiduje opłaty stałe np.: 1) w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym (art. 28), w których poprzednio pobierany był wpis stosunkowy jak w większości spraw o świadczenie pieniężne; 2) w sprawach o rozwód, separację, ochronę dóbr osobistych i ochronę innych praw niemajątkowych (art. 26), w których poprzednio były pobierane przy wniesieniu pozwu wpisy tymczasowe, a po zakończeniu postępowania w pierwszej instancji - wpisy ostateczne; 3) w sprawach o podział majątku wspólnego (art. 38), o zniesienie współwłasności (art. 41), o dział spadku (art. 51), a także w wielu innych sprawach o prawa majątkowe rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, w których poprzednio pobierany był wpis stosunkowy, ustalany jako pochodna wartości przedmiotu sporu, a obecnie pobierana jest opłata stała. Przejście z wpisów stosunkowych na opłaty stałe w tej kategorii spraw zaakceptował Trybunał Konstytucyjny (wyrok TK z 21 lipca 2008 r., P 49/07, LexPolonica nr 1928617, OTK-A 2008, nr 6, poz. 108).

Wysokość opłat stałych określono w ustawie, przyjmując założenie, że sprawy podobne powinny być podobnie opłacane. Sytuacja majątkowa stron w sprawach o prawa niemajątkowe nie powinna stanowić kryterium wyznaczającego wysokość opłat. W sprawie o rozwód najważniejsze jest żądanie orzeczenia rozwodu i ono powinno decydować o wysokości opłaty, w mniejszym stopniu na wysokość tę powinno mieć wpływ to, czy rozwód jest orzekany z ustaleniem winy, czy bez orzekania o winie, oraz to, czy sąd rozpoznający sprawę o rozwód powinien orzec o sytuacji opiekuńczej małoletnich dzieci rozwodzących się małżonków.

B. Szerokie zastosowanie opłaty stałej (art. 26-76 ustawy) oznacza, że wyjątkiem od zasady stała się opłata stosunkowa, pobierana w sprawach o prawa majątkowe, stanowiąca pochodną wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia. Opłata stosunkowa (art. 13 ustawy) jest pobierana przede wszystkim w sprawach o świadczenia pieniężne. Jednak także w pozostałych sprawach o prawa majątkowe, w których pobierana jest opłata stosunkowa, strona nie powinna mieć trudności z oznaczeniem wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia ze względu na rozbudowane przepisy regulujące sposób obliczenia wartości przedmiotu sporu (art. 19-24 k.p.c.). W sprawach, w których od wnoszonych pism pobierane są opłaty stosunkowe, a w każdym wypadku są to sprawy o prawa majątkowe, strona zobowiązana do uiszczenia opłaty ma obowiązek wskazać wartość przedmiotu sporu lub zaskarżenia (art. 1261 k.p.c.), co przy zastosowaniu prostego do dokonania obliczeń arytmetycznych ułamka dziesiętnego (5%) umożliwia samoobliczenie wysokości wymaganej opłaty stosunkowej w tych sytuacjach, gdy uiszczenie tej opłaty powinno nastąpić bez wezwania o jej uiszczenie (art. 1302 k.p.c.).

C. Pozostawiono konstrukcję opłaty tymczasowej i ostatecznej (art. 15 ustawy), jednak wyłącznie w sprawach o prawa majątkowe, w których nie jest pobierana opłata stała. Ustawowo określono górną granicę opłaty ostatecznej w sprawach, w których nie jest ona opłatą stosunkową - czyli pochodną od ustalonej w toku sprawy wartości przedmiotu sporu (5000 zł), a także kryteria ustalenia jej wysokości w konkretnym przypadku; kryteriami tymi są stopień zawiłości sprawy i społeczna doniosłość rozstrzygnięcia (art. 15 ust. 3). Wysokość opłaty ostatecznej nie zależy zatem w żadnym wypadku od zamożności strony zobowiązanej do jej uiszczenia.

D. Wprowadzeniu opłat stałych i łatwych do obliczenia opłat stosunkowych, pobieranych przede wszystkim w sprawach o zasądzenie świadczenia pieniężnego, towarzyszyły zmiany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Pierwotnie art. 1302 k.p.c. wprowadził obowiązek uiszczenia przez zawodowego pełnomocnika (adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego) - bez oddzielnego wzywania - nie tylko opłaty stałej, lecz również opłaty stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę w piśmie wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia, z zastrzeżeniem odpowiednich sankcji (zwrotu - § 1 lub odrzucenia pisma - § 3). Przejście na opłaty stałe pozwoliło na szersze zastosowanie mechanizmu przewidzianego już w poprzednio obowiązującym stanie prawnym (w art. 17 ustawy z 13 czerwca 1967 r.), polegającego na zwrocie lub odrzuceniu pisma wniesionego przez adwokata lub radcę prawnego bez wzywania o uiszczenie opłaty (wpisu) w stałej wysokości. Mechanizm ten w art. 1302 k.p.c. rozszerzono o opłaty stosunkowe i objęto nim rzecznika patentowego, który jest również profesjonalnym pełnomocnikiem procesowym, zrównanym w obowiązkach z adwokatem i radcą prawnym.

Rygoryzm formalny art. 1302 k.p.c. był krytykowany przez zawodowych pełnomocników oraz budził wątpliwości sądów. Do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęły liczne skargi konstytucyjne stron oraz pytania prawne sądów kwestionujące zgodność z Konstytucją art. 1302§ 3 i 4 k.p.c. W odniesieniu do art. 1302§ 4 k.p.c. Trybunał Konstytucyjny stosunkowo szybko stwierdził jego niekonstytucyjność (por. wyroki TK z 20 grudnia 2007 r., P 39/06, LexPolonica nr 1782001, OTK-A 2007, nr 11, poz. 161 oraz z 26 czerwca 2008 r., SK 20/07, LexPolonica nr 1919804, OTK-A 2008, nr 5, poz. 86). Od chwili wydania pierwszego z tych wyroków było wiadomo, że przedsiębiorcę występującego w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych bez profesjonalnego pełnomocnika należy wezwać o uiszczenie opłaty od każdego wniesionego przez niego pisma. W odniesieniu do art. 1302§ 3 k.p.c. stanowisko Trybunału Konstytucyjnego było bardziej przychylne (wyroki TK z 14 września 2009 r., SK 47/07, LexPolonica nr 2074830, OTK-A 2009, nr 8, poz. 122, z 28 maja 2009 r., P 87/08, LexPolonica nr 2036490, OTK-A 2009, nr 5, poz. 72, oraz z 17 listopada 2008 r., SK 33/07, LexPolonica nr 1964647, OTK-A 2008, nr 9, poz. 154). Jednak mimo stwierdzenia jego zgodności z Konstytucją, art. 1302 § 3 k.p.c. został uchylony ustawą z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, z mocą obowiązującą od 1 lipca 2009 r.

E. Ustawa w istotny sposób ograniczyła (w stosunku do poprzednio obowiązującego art. 38 ustawy z 13 czerwca 1967 r.) sytuacje, w których pobierana jest opłata kancelaryjna (art. 3 ust. 3 oraz art. 77 i 78 ustawy). Zrezygnowano z opłaty od wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia orzeczenia, zgłoszonego w terminie przewidzianym w art. 328 § 1 k.p.c. i art. 387 § 3 k.p.c. (art. 4 ust. 3 ustawy). Opłaty te - w stosunkowo niewielkiej wysokości - nigdy nie stanowiły dla stron bariery finansowej w ubieganiu się o sporządzenie uzasadnienia i doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem. Sąd miał obowiązek sporządzenia uzasadnienia orzeczenia na wniosek strony złożony w terminie nawet wtedy, gdy strona nie uiściła wymaganej opłaty kancelaryjnej od tego wniosku. Nieuiszczenie tej opłaty powodowało natomiast konieczność jej egzekwowania w trybie egzekucji należności Skarbu Państwa. Za wydanie odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem prawomocności lub wykonalności nadal pobiera się opłaty (kancelaryjne), podobnie jak za odpisy, wypisy, wyciągi, kopie (w tym kserokopie sporządzane na wniosek strony przez sąd, ale bez poświadczenia ich za zgodność z oryginałem - por. art. 9 k.p.c.), zaświadczenia i inne dokumenty wydawane z akt sprawy (art. 77 i 78 ustawy). Nie pobiera się osobno opłaty od samego stwierdzenia prawomocności oraz od nadania klauzuli wykonalności sądowemu tytułowi egzekucyjnemu, gdy w tytule wykonawczym nie mają nastąpić jakiekolwiek zmiany w stosunku do treści tytułu egzekucyjnego (art. 77 w zw. z art. 71 ustawy).

Wydatki (art. 5, 83-93)

Katalog różnych rodzajów wydatków (art. 5 ustawy) nie został zamknięty (przez użycie określenia „w szczególności”), lecz wyłączono z niego wprost wydatki związane z doręczaniem pism sądowych, co dotyczy przede wszystkim opłat pocztowych przy doręczaniu pism sądowych przez pocztę (art. 5 ust. 2 ustawy, art. 131 § 1 i 2 k.p.c.), oraz wydatki związane ze zwrotem opłat (art. 5 ust. 3, art. 79-82 ustawy). Nie stanowią wydatków koszty mediacji (art. 6 ustawy). W ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie ma odpowiednika poprzednio obowiązującego art. 41 ustawy z 13 czerwca 1967 r. Treść normatywną tego przepisu przeniesiono częściowo do art. 1304 k.p.c., częściowo pozostawiono w art. 83 ustawy.

Art. 1304 k.p.c. wyraźnie i jednoznacznie reguluje kwestię zasad ponoszenia przez strony postępowania cywilnego wydatków (art. 1304 § 1 k.p.c.), zwłaszcza tych związanych z prowadzeniem postępowania dowodowego (przede wszystkim kosztów przeprowadzania dowodów z opinii biegłych oraz z zeznań świadków), a także skutków uiszczenia (art. 1304 § 4 k.p.c.) i nieuiszczenia (art. 1304 § 5 k.p.c.) wymaganej zaliczki na wydatki. Nieuiszczenie przez stronę zaliczki powoduje pominięcie przez sąd czynności połączonej z wydatkami ze skutkami przewidzianymi w art. 6 k.c. oraz np. art. 3, 217, 232 zd. pierwsze i art. 233 § 2 k.p.c. Z art. 1304 k.p.c. wynika, że nieuiszczenie przez stronę zaliczki na wydatki nie daje podstaw do zawieszenia postępowania z tej przyczyny i nie powinno stanowić przeszkody do jego dalszego sprawnego przebiegu. Jednocześnie, jeżeli przepisy przewidują obowiązek działania sądu z urzędu - w tym dokonania czynności połączonej z wydatkami - sąd zarządzi wykonanie tej czynności, a kwotę potrzebną na ich pokrycie wyłoży tymczasowo Skarb Państwa, natomiast w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd orzeknie o tym, która strona i w jakim zakresie ma je zwrócić Skarbowi Państwa (art. 83 ustawy). Dotyczy to także dopuszczenia i przeprowadzenia przez sąd z urzędu dowodu niewskazanego przez stronę (art. 232 zd. drugie k.p.c.).

Przepisy dotyczące należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron w postępowaniu cywilnym (art. 85-93 ustawy) zastąpiły w sprawach cywilnych poprzednio obowiązujące przepisy dekretu z 26 października 1950 r. o należnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym (Dz. U. Nr 49, poz. 445 ze zm.). Przepisy przejściowe i końcowe (tytuł VII) nie przewidują jednak jego uchylenia, ponieważ dekret ten reguluje również należności wymienionych osób w postępowaniu karnym i zachował moc obowiązującą w sprawach karnych.

Zmiany w stosunku do poprzednio obowiązującego stanu prawnego (wynikającego z dekretu z 26 października 1950 r.) dotyczą przede wszystkim uregulowania zwrotu kosztów podróży i utraconych zarobków świadków (art. 85-88 ustawy). Skoro art. 262 k.p.c. przewiduje, że świadkowi należy się zwrot wydatków koniecznych związanych ze stawiennictwem w sądzie oraz wynagrodzenie za utratę zarobku, to zarówno zwrot kosztów podróży, jak i wynagrodzenie z tytułu utraconych zarobków (utraconego dochodu) powinny być realne, a nie symboliczne, stąd odwołanie do przepisów regulujących należności przysługujące pracownikowi z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (art. 86 ust. 1 ustawy) oraz z tytułu ekwiwalentu pieniężnego za urlop (art. 85 ust. 2 ustawy).

Zwolnienie od kosztów sądowych (art. 94-118)

Obszerny tytuł IV dotyczący zwolnienia od kosztów sądowych przejął częściowo dotychczasową regulację ustawy z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (np. ustawowe zwolnienia podmiotowe i przedmiotowe - art. 8-10 tej ustawy, „rozliczenie” nieuiszczonych dotąd kosztów sądowych w orzeczeniu kończącym postępowanie - art. 11 tej ustawy), częściowo zaś przepisy o zwolnieniu od kosztów sądowych, które do tej pory znajdowały się w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 111-116 k.p.c.). Dzięki temu materia zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach cywilnych została kompleksowo uregulowana w jednym miejscu - w nowej ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Jednocześnie uchylono dotychczas obowiązujące art. 111-116 k.p.c.

Przepisy dotyczące podmiotowych, przedmiotowych lub podmiotowo-przedmiotowych zwolnień od kosztów sądowych można znaleźć w różnych aktach prawnych poza ustawą o kosztach sądowych. Ustawa uchyliła część przepisów dotyczących zwolnień ustawowych znajdujących się w innych ustawach (tytuł VI dotyczący zmian w przepisach obowiązujących), część tych zwolnień nadal jednak pozostała w mocy.

Orzekanie o zwolnieniu od kosztów sądowych (podobnie jak o przyznaniu stronie pomocy prawnej świadczonej przez ustanowionego przez sąd pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego - art. 117-124 k.p.c.) pozostawiono w sądzie, rezygnując z powierzenia decydowania o tym innym organom państwowym lub samorządowym, np. instytucjom pomocy (opieki) społecznej. Być może w przyszłości ustawa o pomocy prawnej powierzy wydawanie decyzji w tych sprawach innym organom, ulokowanym poza wymiarem sprawiedliwości. „Prawo ubogich” (obejmujące zwolnienie strony od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych oraz pokrywania kosztów pomocy prawnej udzielonej przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym) jest bowiem rodzajem pomocy społecznej świadczonej przez państwo (budżet państwa) osobom ubogim, które takiej pomocy wymagają. Ponieważ jednak przyznanie stronie zwolnienia od kosztów sądowych nie należy w dosłownym sensie do wymierzania sprawiedliwości, lecz jest czynnością raczej z dziedziny administrowania środkami budżetowymi, może być powierzone referendarzom sądowym (art. 118 ustawy), z zapewnieniem możliwości wniesienia przez stronę skargi na orzeczenie referendarza do sądu (co przewidziano w art. 39822 - 39823 k.p.c.). Opracowanie sformalizowanego wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (art. 102 ust. 2 ustawy, rozporządzenie wykonawcze Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. - Dz. U. Nr 27, poz. 200 ze zm.) powinno ułatwić referendarzom sądowym rozpoznanie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, a także uchronić ich od zarzutów co do dowolności i arbitralności decyzji, ponadto ograniczy wnoszone do sądu skargi na orzeczenia referendarzy odmawiające zwolnienia od kosztów (art. 39823 k.p.c.) oraz umożliwi ujednolicenie ocen, czy osoba ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych spełnia ustawowe kryteria do uzyskania takiego zwolnienia. Nie wprowadzono podobnych rozbudowanych formularzy w odniesieniu do wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych składanych przez osoby prawne, ponieważ różnorodność tych osób (np. spółki handlowe, samorządowe i państwowe osoby prawne, stowarzyszenia i fundacje, przedsiębiorcy i organizacje społeczne nieprowadzące działalności gospodarczej) uniemożliwia w istocie opracowanie jednolitych kryteriów oceny spełnienia przez nie przesłanek zwolnienia od kosztów (art. 103 i 104 ustawy).

Tradycyjnie ustawowo zwolniony od opłat sądowych jest Skarb Państwa (art. 94 ustawy). Samorządowe osoby prawne (gmina, związek międzygminny, powiat, związek powiatów oraz samorząd województwa) nie są już ustawowo zwolnione od opłat sądowych, jak to miało miejsce w poprzednio obowiązującym stanie prawnym (na podstawie art. 8 ust. 2 ustawy z 13 czerwca 1967 r.), mogą natomiast ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych na zasadach ogólnych (art. 103 ustawy). W istotny sposób w porównaniu z poprzednio obowiązującym stanem prawnym ograniczono krąg podmiotów, którym przysługuje ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych w pełnym zakresie (art. 96 ustawy). Ograniczone ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych przysługuje obecnie stronom postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 96 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 35 i 36 oraz art. 97 i 98 ustawy, z jednoczesnym uchyleniem art. 463 k.p.c. i art. 263 k.p.). Organizacjom społecznym (pozarządowym) wymienionym w art. 61 k.p.c., w sprawach wymienionych w tym przepisie, ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych przysługuje na zasadach takich jak prokuratorowi (art. 62 k.p.c. w zw. z art. 96 ust. 1 pkt 6 ustawy). Organizacjom pożytku publicznego przysługuje ograniczone ustawowe zwolnienie od opłat (art. 104 ust. 1 ustawy). Pozostałym organizacjom społecznym, a także organizacjom (pozarządowym) wymienionym w art. 61 k.p.c., lecz w sprawach nieobjętych tym przepisem, zwolnienie od kosztów może być przyznane jedynie z mocy postanowienia sądu lub orzeczenia referendarza sądowego (na zasadach określonych w art. 103 i 104 ust. 2 ustawy).

O zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd lub referendarza sądowego mogą się ubiegać zarówno osoby fizyczne (art. 102 ustawy), jak i osoby prawne (art. 103 ustawy, z przychylniejszym potraktowaniem organizacji społecznych - art. 104 ustawy), w tym również przedsiębiorcy.

Istotne znaczenie ma wyeliminowanie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu lub orzeczenia referendarza sądowego o odrzuceniu ponownego wniosku strony o zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli wniosek ten został oparty na tych samych okolicznościach, które stanowiły uzasadnienie wcześniej oddalonego wniosku (art. 107 ustawy). Wiąże się to z niedopuszczalnością ponowienia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, chyba że nastąpiła zmiana okoliczności dotyczących sytuacji majątkowej strony ubiegającej się o zwolnienie (co powinno być wykazane przez osobę prawną lub uprawdopodobnione przez osobę fizyczną w ponowionym wniosku). Powinno to ukrócić nadużywanie przez strony wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych jako instrumentu celowego przedłużania postępowania.

Umarzanie, rozkładanie na raty i odraczanie terminu zapłaty należności sądowych (art. 119-125)

Wykonanie orzeczeń w zakresie należności sądowych (art. 119-125)

Przepisy tytułu V zastąpiły w kwestiach dotyczących kosztów sądowych związanych z postępowaniem cywilnym przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 18 lutego 1991 r. w sprawie umarzania, rozkładania na raty i odraczania terminu spłaty należności sądowych (Dz. U. Nr 25, poz. 102 ze zm.).

Utrzymano zasadę, że organem właściwym do wydania decyzji (w formie zarządzenia) w przedmiocie odroczenia płatności, rozłożenia na raty lub umorzenia prawomocnie zasądzonych na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych jest prezes właściwego sądu (art. 123 ustawy). W sądach okręgowych i rejonowych możliwe jest powierzenie referendarzowi sądowemu decyzji (wydania zarządzenia) w przedmiocie odroczenia płatności lub rozłożenia należności na raty (art. 125 ustawy); charakter tych czynności jest podobny do kompetencji referendarza w postępowaniu rozpoznawczym. Najistotniejsza czynność dyspozytywna Skarbu Państwa jako wierzyciela, tj. umorzenie należności, pozostała jednak w wyłącznej kompetencji prezesa właściwego sądu. Określono też sytuacje, w których umorzenie należności sądowych może nastąpić z urzędu (art. 122 ustawy).

Zmiany w przepisach obowiązujących (art. 126-147)

Zmiany dotyczyły nie tylko uchylenia poprzednio obowiązującej ustawy z 13 czerwca 1967 r. oraz rozporządzeń wykonawczych do niej. Z chwilą wejścia w życie nowej ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych utraciły moc obowiązującą: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych, rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 listopada 1996 r. w sprawie wysokości opłat kancelaryjnych w sprawach cywilnych, rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 marca 2002 r. w sprawie kosztów sądowych przy zakładaniu ksiąg wieczystych; utraciło również w części moc rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 lutego 1991 r. w sprawie umarzania, rozkładania na raty i odraczania terminu spłaty należności sądowych (w odniesieniu do spraw cywilnych).

Istotne zmiany wprowadzono w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 126 ustawy). Dotyczyły one m.in. czynności referendarza sądowego, łącznie z zaskarżalnością wydanych przez niego orzeczeń, oraz regulacji skutków nieuiszczenia opłaty od pisma podlegającego opłacie.

Zmiany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego miały związek z założeniem, że wszystkie czynności sądowe (czynności sądu, czynności referendarza sądowego) oraz czynności procesowe stron powinny być uregulowane w Kodeksie. Taki charakter miały zmiany dotyczące art. 1261 i 1262, 130, 1302, 1303, 1304, art. 344 § 3, art. 370, art. 3986§ 2, art. 494 § 1 k.p.c. Przepisy te regulują m.in. kwestię uiszczenia opłaty od pisma procesowego i skutków jej nieuiszczenia na zasadach analogicznych do usunięcia braków formalnych pism procesowych i skutków ich nieusunięcia. Zakresem zmian nie zostały objęte zagadnienia dotyczące udzielania pomocy prawnej, w tym zwłaszcza ustanawiania przez sąd dla strony zwolnionej od kosztów sądowych pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego (tzw. pełnomocnika z urzędu). Ta materia pozostała w Kodeksie postępowania cywilnego. Zmiany dotyczące treści art. 117-124 k.p.c. były następstwem skreślenia art. 111-116 k.p.c. w związku z przeniesieniem przedmiotu ich dotychczasowej regulacji do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (odpowiednio: art. 111 k.p.c. - do art. 96 ustawy, art. 112 k.p.c. - do art. 100 i 101 ustawy, art. 113 k.p.c. - do art. 102-104 ustawy, art. 114 k.p.c. - do art. 105 ustawy, art. 116 k.p.c. - do art. 109 ustawy), a także przeniesieniem do ustawy o kosztach zagadnień dotyczących cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych (art. 120 k.p.c. - art. 110 ustawy).

Kompleksowo uregulowano w Kodeksie postępowania cywilnego czynności referendarza sądowego: art. 108 § 1, art. 3621, 39822 i 39823 (z jednoczesnymi zmianami art. 5181), art. 777 § 1 pkt 11, art. 781 § 11 k.p.c. Już po wejściu w życie komentowanej ustawy powierzono referendarzom sądowym wydawanie postanowień o ustanowieniu lub odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (art. 123 § 2 k.p.c. dodany ustawą z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 235, poz. 1699, która weszła w życie 20 marca 2007 r.). Dzięki temu referendarz sądowy może wydać postanowienie obejmujące jednocześnie przyznanie stronie zwolnienia od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata lub radcy prawnego.

Skreślenie art. 463 k.p.c. oraz art. 263 k.p. było związane z uregulowaniem w komentowanej ustawie zagadnień dotyczących ponoszenia kosztów sądowych w sprawach z zakresu prawa pracy oraz z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 96 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 35 i 36 oraz art. 97 i 98 ustawy).

Zmiany w innych obowiązujących ustawach (tytuł VI) dotyczyły przede wszystkim wyeliminowania ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach cywilnych różnych kategorii podmiotów. Uchylenie wielu zwolnień od kosztów sądowych (czasami obejmujących jedynie ustawowe zwolnienie od opłat sądowych), zawartych poprzednio w różnych ustawach, było następstwem przyjętego założenia, że ustawa o kosztach sądowych powinna zawierać kompleksową regulację materii kosztów sądowych w sprawach cywilnych, w tym również zwolnień ustawowych, a zatem co do zasady inne ustawy nie powinny przewidywać takich zwolnień. Ustawowe zwolnienia od kosztów sądowych (albo tylko od opłat sądowych) są często wprowadzane ad hoc - ze względu na szczególne właściwości zwalnianego podmiotu lub szczególny charakter dochodzonego roszczenia, bez baczenia na spójność systemową przyznawanych ustawowo zwolnień. Zamieszczanie tych zwolnień w wielu różnych ustawach doprowadziło do sytuacji, w której zwolnienia mają charakter nieuporządkowany i są niekonsekwentne (np. różnie traktowano podmioty znajdujące się w podobnej sytuacji, różnie traktowano takie same rodzajowo roszczenia). Skoncentrowanie omawianej materii w jednej ustawie pozwoliłoby na racjonalizację zwolnień ustawowych i uniknięcie nierównego traktowania podmiotów prawa. Nie udało się jednak wyeliminować wszystkich zwolnień ustawowych ulokowanych w różnych ustawach albo przenieść ich w całości do nowej ustawy o kosztach sądowych.

Podmioty, którym odebrano dotychczasowe ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych (opłat sądowych), np. samorządowe osoby prawne, mogą ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych na zasadach ogólnych (art. 100 i n. ustawy). Skutkiem uchylenia wielu zwolnień ustawowych - od kosztów sądowych lub tylko od opłat sądowych - stała się (przejściowo) konieczność uiszczenia przez stronę, dotychczas zwolnioną od kosztów lub opłat w całości, co najmniej opłaty podstawowej.

W stanie prawnym obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z 14 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2007 r. Nr 21, poz. 123) jedynie w postępowaniach rejestrowych oraz w postępowaniu wieczystoksięgowym stronie zwolnionej w całości od kosztów sądowych lub od opłat sądowych przez sąd przysługiwało zwolnienie obejmujące również opłatę podstawową. W stanie prawnym obowiązującym po wejściu w życie nowelizacji z 14 grudnia 2006 r. (czyli od 10 marca 2007 r.) wszystkie strony zwolnione w całości od kosztów sądowych lub od opłat przez sąd nie mają obowiązku uiszczania opłaty podstawowej (co wynika z uchylenia art. 14 ust. 2 oraz ze zmiany art. 100 ust. 2; por. uwagi do tych artykułów).

Wiele zwolnień od kosztów sądowych (od opłat sądowych) przyznano różnym podmiotom z uzasadnieniem zapewnienia osobom zainteresowanym korzystania z konstytucyjnie zagwarantowanej sądowej ochrony praw podmiotowych. Tymczasem zwolnienia te nie są w wielu przypadkach niezbędne. Ten sam skutek można uzyskać przez sądowe zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych, a sąd (referendarz sądowy) oceni przesłanki przyznania takiego zwolnienia w każdej indywidualnej sprawie.

Niektóre ze zwolnień zawartych dotychczas w innych ustawach przeniesiono do ustawy o kosztach sądowych. Dotyczy to np. zwolnień zawartych w ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.). W tych sprawach strony wnoszące odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych są zwolnione od kosztów sądowych w zakresie opłaty od odwołania bezpośrednio na podstawie ustawy (art. 96 ust. 1 pkt 4 ustawy), a w zakresie pozostałych opłat - na takich samych zasadach jak wszystkie strony wnoszące odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 36 ustawy).

W zakresie spraw rejestrowych i ewidencyjnych uchylono zwolnienia przewidziane dotychczas w ustawie z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.), w ustawie z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924), w zakresie zaś postępowania wieczystoksięgowego - w ustawie z 12 października 1994 r. o zasadach przekazywania zakładowych budynków mieszkalnych przez przedsiębiorstwa państwowe (Dz. U. Nr 119, poz. 567 ze zm.) oraz w ustawie z 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 274 ze zm.). W sprawach tych pobierane są opłaty stałe w wysokości określonej w ustawie. Wysokość opłat w sprawach o wpis do księgi wieczystej (art. 42-48 ustawy), bardzo umiarkowana, nie powinna stanowić przeszkody dla dokonania takiej czynności. W sprawach rejestrowych i wieczystoksięgowych możliwe jest uzyskanie całkowitego zwolnienia od opłat sądowych.

Uchylono również uprzywilejowanie powoda dochodzącego jako twórca wynalazku wynagrodzenia za korzystanie z jego wynalazku (ustawa z 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej, tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.). To szczególne uprzywilejowanie - w porównaniu z innymi sprawami podobnego rodzaju o wynagrodzenie należne twórcy - nie było uzasadnione. Jeżeli twórca - pracownik będzie dochodził wynagrodzenia od jednostki stosującej jego wynalazek jako od swojego pracodawcy, wówczas obejmie go regulacja ustawy przewidująca dla pracownika, dochodzącego od pracodawcy roszczeń ze stosunku pracy lub roszczeń związanych ze stosunkiem pracy, obowiązek uiszczenia jedynie opłaty podstawowej od niektórych rodzajów pism (art. 35 ustawy).

Przepisy przejściowe (art. 148-151)

W sprawach wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, dotychczasowe przepisy o kosztach sądowych (art. 149 ustawy). Oznacza to, że przez jakiś czas - aż do zakończenia w danej instancji postępowań wszczętych przed 2 marca 2006 r. - stosuje się przepisy dotychczasowe, w szczególności ustawę z 13 czerwca 1967 r. i przepisy wykonawcze do niej, a także przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące kosztów sądowych sprzed zmian wprowadzonych komentowaną ustawą.

Autor fragmentu:
du:2023::1144Art. 1art(1)

1.

Koszty sądowe obciążają strony postępowania w sprawach cywilnych. Obowiązek poniesienia przez strony postępowania cywilnego kosztów sądowych oznacza ich udział w wydatkach związanych z utrzymaniem i funkcjonowaniem aparatu wymiaru sprawiedliwości. Celem tego obowiązku jest pozyskanie przez państwo środków do wypełniania stojących przed nim zadań. Państwo nie może uczynić postępowania sądowego w sprawach cywilnych w pełni bezpłatnym, ze względu na znaczne wydatki ponoszone na wymiar sprawiedliwości. W sprawach o szczególnym charakterze, wyjątkowo istotnych społecznie albo ważnych dla samych stron stosunków cywilnoprawnych (np. w sprawach o uznanie postanowień umownych za niedozwolone, w sprawach o alimenty), albo w odniesieniu do niektórych podmiotów, państwo wprowadza ustawowe zwolnienie od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych albo umożliwia uzyskanie takiego zwolnienia na podstawie orzeczenia sądu. Fiskalny cel kosztów sądowych jest dominujący, ale nie...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX