Jędrasik-Jankowska Inetta, Ustawa o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego. Wprowadzenie, [w:] Prawo socjalne

Pojęcie kombatanta i osoby represjonowanej

„Kombatant” to „żołnierz regularnej armii biorący czynny udział w walce, towarzysz broni, współbojownik”. „Kombatant” to zatem w potocznym znaczeniu ktoś zasłużony „dla sprawy”. Tak też ujmowały pojęcie kombatanta wszystkie dotychczasowe ustawy uznające za kombatantów uczestników określonych wydarzeń historycznych ważnych z przyjętego punktu widzenia. Zdefiniowanie, kto jest kombatantem, jest niewątpliwie efektem priorytetów polityczno-społecznych, stąd pojęcie to podlega zmianom.

Pierwsza ustawa, która użyła tego określenia (ustawa z 23 października 1975 r. o dalszym zwiększeniu świadczeń dla kombatantów i więźniów obozów koncentracyjnych - Dz. U. Nr 34, poz. 186), odnosiła je do:

Uprawnienia należne kombatantom ustawa przyznawała także więźniom obozów koncentracyjnych, którzy zostali zaliczeni do jednej z grup inwalidztwa w wyniku zranień, kontuzji i innych obrażeń lub chorób powstałych w związku z pobytem w obozie.

Ustawa z 26 maja 1982 r. o szczególnych uprawnieniach kombatantów (Dz. U. Nr 16, poz. 122) nie rozróżniała już pojęć „kombatant” i „więzień obozów koncentracyjnych”. Kombatantami w jej rozumieniu byli:

Zmiana ustroju politycznego w Polsce po 1989 r. spowodowała przewartościowanie dotychczasowych poglądów na to, kto jest osobą zasłużoną.

Ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (t. jedn. Dz. U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950) nie uznaje już za zasługę udziału w Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej oraz w Wojnie Domowej w Hiszpanii w latach 1936-39. Tytuł kombatanta przestał też przysługiwać osobom, które brały udział w walkach o utrwalenie władzy ludowej w latach 1944-1956.

Ustawa z 24 stycznia 1991 r. odróżnia działalność kombatancką (art. 1 ust. 2) oraz działalność równorzędną z działalnością kombatancką (art. 2). Uczestników obu tych rodzajów wydarzeń określa mianem „kombatant” w odróżnieniu od „osób represjonowanych”, którym ustawa przyznaje również uprawnienia kombatanckie. Okoliczności uznane za represje wojenne i okresu powojennego ustawa wylicza w art. 4 ust. 1 pkt 1-4. Są to okresy przebywania w hitlerowskich więzieniach, obozach koncentracyjnych, obozach pracy, na zesłaniach i deportacjach w ZSRR oraz w więzieniach polskich w latach 1944-1956. O uznaniu osoby uwięzionej za osobę represjonowaną decyduje jednak nie sam fakt przebywania w więzieniu, ale powody jej osadzenia. Uprawnień do świadczeń regulowanych ustawą z dnia 24 stycznia 1991 r. nie nabywają więc osoby, które w latach 1944-56 przebywały w więzieniach polskich z przyczyn natury kryminalnej, nawet jeżeli w czasie tego pobytu zostały wobec nich wysunięte zarzuty natury politycznej.

Realizacja art. 4 ustawy kombatanckiej, rozszerzającego uprawnienia kombatanta na osoby represjonowane, wyłoniła kilka różnorodnych problemów prawnych, które znalazły rozstrzygnięcie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. I tak na tle art. 4 ust. 1 pkt 1 lit. b powstało zagadnienie, czy osoba, która urodziła się i przebywała w obozie jenieckim nadzorowanym przez władze bezpieczeństwa III Rzeszy Niemieckiej, może być uznana za osobę podlegającą represjom wojennym w rozumieniu ustawy kombatanckiej. Sąd Najwyższy udzielił tu odpowiedzi twierdzącej. Według uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 10 lutego 1994 r., II UZP 31/93, OSNAPiUS 1994, z. 10, poz. 165, osobę urodzoną w więzieniu lub łagrze w ZSRR bądź na przymusowym zesłaniu (deportacji) z ZSRR należy uważać za podlegającą w tym czasie represjom w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. a lub b ustawy z 1991 r. Orzeczenie to jest kontynuacją dotychczasowej linii orzecznictwa, jaka powstała na tle ustawy o kombatantach z 1975 r. i następnej ustawy z 1982 r. Przyjęto w nim, że osobę urodzoną w obozie koncentracyjnym i po urodzeniu przebywającą tam, należy uważać za więźnia obozu koncentracyjnego. Podobne stanowisko zajmował Sąd Najwyższy w stosunku do dzieci, które wprawdzie nie urodziły się w obozach koncentracyjnych, lecz przebywały w nich, względnie doznały obrażeń podczas zabierania matki do obozu - zob. uchwała z 4 listopada 1982 r., III UZP /82, OSNCP 1983, z. 5-6, poz. 67) i wyrok z 26 sierpnia 1992 r., II UR 2/92 (nie publ.). W tej ostatniej sprawie prawa do renty inwalidzkiej dochodziła osoba, która mając zaledwie 2 lata w czasie zabierania matki do obozu w ramach akcji pacyfikacyjnej Zamojszczyzny została tak dotkliwie pobita przez Niemców, iż zostawiono ją uważając, że nie żyje. Skutki odniesionych urazów (m.in. wielokrotnych uderzeń główką o ścianę trzymanego za nóżki dziecka) spowodowały trwałe inwalidztwo I grupy. Sąd Najwyższy uznał, że dobrodziejstwem ustawy kombatanckiej są objęte również osoby, które znalazły się w takiej lub podobnie tragicznej sytuacji. Sąd Najwyższy uznał tu za uzasadniony pogląd, że ustawodawca w art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy z 1991 r. położył nacisk na fakt przebywania w określonych miejscach, a nie na sposób znalezienia się w takich miejscach. Dlatego, zdaniem Sądu Najwyższego, nie ma żadnej różnicy między dzieckiem urodzonym na wolności, które przybyło do miejsca przymusowego zesłania lub deportacji, więzienia lub łagru wraz z rodzicami a dzieckiem urodzonym w tymże miejscu.

Sytuacji prawnej dziecka dotyczy także wyrok z 29 maja 1996 r., III ARN 96/95, OSNAPiUS 1996, z. 24, poz. 366, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że pojęcie „osoba podlegająca represjom w hitlerowskich obozach koncentracyjnych” oznacza również dziecko poczęte, jeżeli urodziło się żywe. W uzasadnieniu SN podkreślił konieczność uwzględnienia zmian, które w polskim porządku prawnym wprowadziła ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. nr 17, poz. 78 z późn. zm.). Wprawdzie w tytule ustawy użyto określenia „płód ludzki”, ale jej preambuła oraz treść wyraźnie wskazują na zamiar zbliżenia sytuacji prawnej osoby fizycznej oraz nasciturusa. Prawodawca dostrzegł więc konieczność stosowania ustawy również wobec dzieci, a założenie o racjonalności jego działania wyklucza przypisanie mu zamiaru nierównego traktowania dziecka w łonie matki i tuż po urodzeniu.

Konsekwencją powyższego stanowiska jest także wyrok z 26 września 1996 r., III ARN 40/96, OSNAPiUS 1997, z. 7, poz. 105, w którym Sąd Najwyższy uznał, iż dziecko urodzone w czasie transportu do Polski z miejsca przymusowego pobytu matki na zesłaniu lub deportacji w ZSRR jest osobą represjonowaną w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy kombatanckiej. SN podkreślił, iż przebywanie na przymusowej deportacji obejmuje nie tylko sam okres przymusowego osadzenia w danym miejscu, ale także czas spędzony w transporcie do tego miejsca i w drodze powrotnej. „Jest rzeczą powszechnie znaną, iż sam transport - z uwagi na warunki w nim panujące - był okresem represji i tragicznych często doświadczeń dla osób tak przewożonych. Warunki panujące w miejscu zesłania, jak i w drodze do Polski miały wpływ na rozwój fizyczny i psychiczny dziecka pozostającego w tym czasie w łonie matki”.

Sąd Najwyższy wyraził też pogląd, że osoba, która jako dziecko po aresztowaniu obojga rodziców i konfiskacie domu rodzinnego umieszczona została przymusowo w rodzinie niemieckiej, zapisana do niemieckiej szkoły i organizacji młodzieżowej z zamiarem stopniowego przymusowego wynarodowienia, należy do kategorii osób, które podlegały represjom wojennym w rozumieniu art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego.

Zakres uprawnień kombatanckich

Ze statusem kombatanta lub osoby represjonowanej łączy się cały szereg uprawnień pieniężnych i w naturze oraz ulg i zwolnień. Ustawa dzieli je na uprawnienia pracownicze (rozdział 2), uprawnienia emerytalne (rozdział 3) oraz uprawnienia zdrowotne i socjalne (rozdział 4).

Uprawnienia pracownicze to możliwość wliczenia okresów działalności kombatanckiej (art. 1 ust. 2), działalności równorzędnej z kombatancką (art. 2), działalności zaliczanej do kombatanckiej (art. 3) oraz niektórych okresów represji (art. 4 ust. 1) do okresów zatrudnienia, od których zależy przyznanie lub wysokość świadczeń przysługujących pracownikowi od pracodawcy (np. wymiaru urlopu wypoczynkowego, nagrody jubileuszowej, odprawy pośmiertnej itp.). Zaliczenie tych okresów następuje na wniosek pracownika - kombatanta (osoby represjonowanej).

Drugim uprawnieniem pracowniczym jest prawo do dodatkowego 10-dniowego urlopu wypoczynkowego. Status kombatanta (osoby represjonowanej) w dwojaki sposób powoduje zwiększenie wymiaru urlopu tj. poprzez zwiększenie stażu, od którego zależy wymiar urlopu i poprzez prawo do dodatkowego urlopu. Jeśli jednak kombatant (osoba represjonowana) ma prawo do urlopu wypoczynkowego dłuższego niż 26 dni (np. nauczyciele, sędziowie, prokuratorzy), to urlop dodatkowy nie przysługuje.

Do uprawnień pracowniczych ustawa zalicza też szczególną ochronę stosunku pracy kombatanta (osoby represjonowanej) obejmującą 2 lata przed osiągnięciem wieku uprawniającego do wcześniejszego przejścia na emeryturę. Ochrona stosunku pracy kombatanta, który nie złożył wniosku o wcześniejszą emeryturę uregulowana jest na zasadach ogólnych (art. 39 kodeksu pracy). Szczególna ochrona stosunku pracy przysługuje tylko kombatantom (osobom represjonowanym) będącym inwalidami wojennymi (zob. uwagi do ustawy z 26 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin). Rozwiązanie stosunku pracy z inwalidą wojennym może nastąpić dopiero po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego terenowego organu administracji państwowej tylko z ważnych przyczyn.

Szczególne uprawnienia emerytalne kombatantów obejmują prawo do :

Zgodnie z ustawą, kombatanci i osoby represjonowane mogą (na swój wniosek) przejść na emeryturę po osiągnięciu 55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna. Z obniżenia wieku emerytalnego mogą skorzystać wszyscy kombatanci (osoby represjonowane) niezależnie od tego w jakim systemie (pracowniczy, niepracowniczy, rolniczy) podlegają obowiązkowi ubezpieczenia. Ustawa wprowadza też szczególną ochronę stosunku pracy przed osiągnięciem tego obniżonego wieku emerytalnego. Rozwiązanie za wypowiedzeniem umowy o pracę na 2 lata przed osiągnięciem wieku uprawniającego do wcześniejszego przejścia na emeryturę, wymaga uprzedniej zgody kierownika właściwego urzędu rejonowego rządowej administracji ogólnej (urzędu pracy).

Zaliczenie okresów działalności kombatanckiej lub trwania represji do stażu niezbędnego do prawa do emerytury lub renty następuje na zasadach określonych w ustawie z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104 poz. 540 z późn. zm.). Po zmianie dokonanej ustawą z 20 marca 1998 r. o zmianie ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 55, poz. 351) zasady te są następujące:

W związku z przekwalifikowaniem (ustawą z 20 marca 1998 r.) okresów działalności kombatanckiej z „nieskładkowych” na „składkowe” może nastąpić, na wniosek zainteresowanego, przeliczenie wysokości świadczenia. Dotyczy to osób, które nabyły prawo do emerytury lub renty po 15 listopada 1991 r., bowiem nabycie prawa przed tą datą oznaczało potraktowanie (przy przeliczaniu świadczeń) całego posiadanego w dniu wejścia w życie ustawy rewaloryzacyjnej stażu jako składkowego. Jeżeli wniosek o przeliczenie zostanie zgłoszony do dnia 5 maja 2000 r., to podwyższone świadczenie zostanie wypłacone z wyrównaniem i z odsetkami od dnia 11 września 1997 r. (tj. od daty wejścia w życie ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw - Dz. U. Nr 106, poz. 676, która za okresy składkowe uznała tylko niektóre okresy działalności kombatanckiej, a następnie w wyniku zaskarżenia do Trybunału Konstytucyjnego zastąpiona została ustawą z 20 marca 1998 r.). Późniejsze zgłoszenie wniosku będzie oznaczało zastosowanie zasad ogólnych, a więc wyrównanie zostanie wypłacone od miesiąca, w którym wniosek zgłoszono i bez odsetek.

Kombatantowi (osobie represjonowanej), który nie nabył prawa do emerytury lub renty w żadnym systemie, jeżeli nie ma niezbędnych środków utrzymania może być przyznana emerytura wyjątkowa, jeżeli osiągnął wiek: 55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna, a przed osiągnięciem tego wieku - renta inwalidzka, jeżeli orzeczona została niezdolność do pracy. Członkowi rodziny zmarłego kombatanta który spełnił powyższe warunki, może być przyznana renta rodzinna. Świadczenia te są przyznawane decyzją Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w wysokości najniższej emerytury, renty inwalidzkiej lub renty rodzinnej. Te renty i emerytury nie są zwolnione z podatku dochodowego.

Do wszystkich rent i emerytur pobieranych przez kombatantów (osoby represjonowane) przysługuje świadczenie zwane dodatkiem kombatanckim. Świadczenie w wysokości dodatku kombatanckiego przysługuje natomiast kombatantowi (osobie represjonowanej), który ukończył odpowiednio 55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna, ale nie posiada prawa do żadnego świadczenia i nie osiąga żadnych dochodów z pracy lub innej działalności objętej ubezpieczeniem społecznym.

Osobie pobierającej emeryturę wyjątkową ustawa przyznaje też prawo do dodatku pielęgnacyjnego i do dodatku dla sierot zupełnych, a po śmierci tej osoby - prawo do zasiłku pogrzebowego. Nie są to jednak świadczenia kombatanckie. Prawo do nich wynika z ustawy kombatanckiej, ale dotyczy to tylko wyżej wymienionych osób. Inaczej mówiąc dodatek pielęgnacyjny nie jest związany z przywilejami kombatanckimi, jest świadczeniem wypłacanym razem z rentą inwalidzką osobie, co do której orzeczono niezdolność do samodzielnej egzystencji albo osobie pobierającej emeryturę, która ukończyła 75 lat życia. Świadczeniem kombatanckim może być natomiast podwyższenie dodatku pielęgnacyjnego dla inwalidy wojennego.

Kombatanci i osoby represjonowane korzystają ze szczególnej i nieodpłatnej opieki zdrowotnej i socjalnej w miejscu zamieszkania. Zachowują też po przejściu na emeryturę lub rentę prawo do szczególnych uprawnień leczniczych nabytych podczas pracy zawodowej (np. do korzystania z lecznicy tzw. rządowej). Kombatanci, o których mowa w art. 1 ustawy mają także prawo do nieodpłatnych świadczeń zdrowotnych w zakładach podległych Ministerstwu Obrony Narodowej.

Kombatantom i osobom represjonowanym przysługuje pierwszeństwo w uzyskaniu miejsca w domach pomocy społecznej oraz skierowania na leczenie uzdrowiskowe.

Wszystkim kombatantom i osobom represjonowanym przysługują ulgi wymienione w art. 20 ust. 1. Natomiast ulgi wymienione w art. 20 ust. 2 przysługują tylko kombatantom (osobom represjonowanym) będącym emerytami, rencistami lub inwalidami, a także wdowom i wdowcom po kombatantach (osobach represjonowanych) - emerytach lub rencistach. Omawiane ulgi przysługują również kombatantom, którzy osiągnęli wiek 55lat kobiety i 60 lat mężczyźni i nie posiadają prawa do żadnych świadczeń rentowych lub emerytalnych ani nie osiągają żadnych dochodów z działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Każdy kombatant (osoba represjonowana) będący jednocześnie inwalidą (także z ogólnego stanu zdrowia) ma prawo do ulgi w opłatach rejestracyjnych oraz 50% zniżki w opłacaniu składek na ubezpieczenie OC.

Kombatantom będącym w trudnej sytuacji finansowej lub poszkodowanym wskutek zdarzeń losowych może być udzielona doraźna lub okresowa pomoc pieniężna ze środków Państwowego Funduszu Kombatantów.

Pozbawienie uprawnień kombatanckich

Zmiana ustroju i systemu wartości nie mogła pozostać bez wpływu na zakres pojęcia „kombatant”. Przywracając prawdę historyczną niektórych dotychczasowych kombatantów przestano uważać za „towarzyszy broni”, zaś niektóre czyny, które wcześniej uzasadniały odpowiedzialność karną, podniesiono do rangi zasług. Pozbawienie statusu kombatanta łączyło się z pozbawieniem uprawnień kombatanckich wcześniej nabytych.

Po nowelizacji ustawy dokonanej 25 kwietnia 1997 r. części dawnych kombatantów (uczestnikom Wojny Domowej w Hiszpanii oraz żołnierzom z poboru którzy pełnili służbę wojskową w Wojsku Polskim w okresie od 10 maja 1945 r. do 30 czerwca 1947 r.) przywrócono jednak uprawnienia kombatanckie W efekcie statusu kombatanta i uprawnień kombatanckich zostały pozbawione tylko osoby, które otrzymały je wyłącznie z tytułu uczestniczenia w walkach o ustanowienie i utrwalenie władzy ludowej. Oznacza to, że osoba, która uzyskała uprawnienia kombatanckie na podstawie dotychczasowych przepisów z tytułu uczestnictwa w latach 1944-1956 w walkach o ustanowienie i utrwalenie władzy ludowej oraz mogła je uzyskać także z innego tytułu, nie może zostać pozbawiona tych uprawnień przez organ administracyjny bez należytego i wszechstronnego wyjaśnienia sprawy w postępowaniu weryfikacyjnym i z pominięciem okoliczności, które wskazują, że uprawnienia te mogły jej przysługiwać z mocy tego innego tytułu (wyrok SN z 4 września 1996 r., III ARN 30/96, OSNAPiUS 1997, z. 6, poz. 83). W pewnej sprzeczności jednak z tym wyrokiem jest wyrok z 21 marca 1996 r. (III ARN 80/95), w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że organ orzekający w sprawie pozbawienia uprawnień kombatanckich, nie jest zobowiązany do wyjaśnienia, czy istnieją przesłanki uzasadniające przyznanie tych uprawnień na podstawie art. 21 ust. 1 tej ustawy.

Poza tą, niejako naturalną, utratą uprawnień kombatanckich, bo związaną z wyłączeniem z katalogu osób zasłużonych, uprawnień kombatanckich pozbawiono osoby, które co prawda odpowiadają warunkom ustawy z 24 stycznia 1991 r., ale ustawodawca uznał, że ich zasługi związane z okresem wojny lub poniesione ofiary (represje), powinny zostać przekreślone, jeżeli osoby te działały na szkodę interesów Narodu i Państwa Polskiego. Katalog czynów, które ustawodawca uznał za działania tego rodzaju, zawiera art. 21 ust. 2 ustawy o kombatantach. Jednym z takich czynów było zatrudnienie w aparacie bezpieczeństwa publicznego i Informacji Wojskowej.

Bardzo ogólne sformułowanie tej przesłanki utraty uprawnień było przyczyną pytania prawnego skierowanego do Sądu Najwyższego, a także skargi do Trybunału Konstytucyjnego. W uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego z 7 maja 1992 r. (II UZP 7/91, OSNC 1992, nr 10, poz. 174) wyjaśniono, że „aparat bezpieczeństwa publicznego” oznacza wszystkie jednostki organizacyjne kolejno w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego, Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitecie Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, natomiast pojęcie zatrudnienia należy rozumieć tak, jak stanowi prawo pracy, a więc pozostawanie w stosunku pracy zarówno na podstawie umowy o pracę jak i na innych podstawach (mianowania, powołania). Tak szeroką wykładnię „zatrudnienia” przyjął też Trybunał Konstytucyjny po analizie materiałów z prac legislacyjnych w parlamencie. Zdaniem Trybunału wynikało z nich, że ustawodawca świadomie objął zakresem tego przepisu także osoby pozostające w stosunku pracy we wszystkich jednostkach organizacyjnych aparatu bezpieczeństwa publicznego.

Jednakże w swej pierwotnej wersji przepis art. 21 ust. 2 pkt 4 lit. a obejmował swoim zakresem także te osoby, które były zatrudnione w jednostkach służących dobru społecznemu. Do takich zaś należy zaliczyć służbę w Milicji Obywatelskiej zajmującej się utrzymaniem porządku, zwalczaniem przestępstw, ochroną bezpieczeństwa obywateli. Z tego względu przepis został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw Obywatelskich (wniosek z 18 września 1993 r.). Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 15 lutego 1994 r., K 15/93, podzielił stanowisko RPO i uznał, że nie jest zgodne z konstytucyjną zasadą równości zaliczenie do tej samej grupy, z punktu widzenia przyjętego kryterium aksjologicznego, osób zatrudnionych w strukturach Urzędu Bezpieczeństwa, Służby Bezpieczeństwa lub Informacji Wojskowej i osób spoza tych struktur, które nie wykonywały zadań związanych ze zwalczaniem organizacji niepodległościowych i osób działających na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej.

Ostateczna treść omawianej przesłanki wyłączającej uprawnienia kombatanckie (art. 21 ust. 2 pkt 4 lit. a-c) ustalona została ustawą z 25 kwietnia 1997 r. o zmianie ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 68, poz. 436). Nowa treść przepisu pozbawia uprawnień kombatanckich już tylko osoby, które były zatrudnione w latach 1944-1956 we wszystkich strukturach aparatu bezpieczeństwa oraz prokuratury sądownictwa i służby więziennej jeżeli to zatrudnienie wiązało się ze stosowaniem represji wobec osób podejrzanych lub skazanych za działalność podjętą na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku osób zatrudnionych w strukturach UB, SB i IW nie ma znaczenia, kiedy i w jakich okolicznościach osoba ubiegająca się o przyznanie uprawnień kombatanta znalazła się w tych strukturach ani też jakie wykonywała zadania (wyrok SN z 29 marca 1995 r., III ARN 6/95, OSN 1995, z. 16, poz. 199). Pozbawienie uprawnień wynika również z zatrudnienia w latach 1944-56 poza strukturami bezpieczeństwa publicznego jeżeli wiązało się to z wykonywaniem zadań polegających na zwalczaniu organizacji oraz osób działających na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej.

W związku ze zmianą treści art. 21 ust. 2 pkt 4, osoby pozbawione uprawnień na podstawie poprzedniej wersji tego przepisu, mogą złożyć wniosek o przywrócenie uprawnień kombatanckich. Wniosek składa się do Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Złożenie wniosku w ciągu 12 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy z 25 kwietnia 1997 r. skutkowało wypłatą świadczeń od dnia wejścia w życie ustawy.

Ustawa z 25 kwietnia 1997 r. przywróciła też prawo do renty inwalidzkiej wojennej tym osobom, które zostały pozbawione uprawnień kombatanckich. Inaczej mówiąc - pozbawienie uprawnień kombatanckich nie obejmuje już prawa do renty inwalidzkiej wojennej).

Wznowienie wypłaty renty inwalidy wojennego osobom, którym wstrzymano wypłatę tej renty na podstawie decyzji pozbawiającej uprawnień kombatanckich i którym nie przywrócono tych uprawnień, następuje na wniosek osoby zainteresowanej zgłoszony w organie rentowym.

Zasady orzekania o uprawnieniach

Uprawnienia kombatanckie przysługują osobie, która uzyskała decyzję potwierdzającą działalność uznaną za kombatancką (art. 1 ust 2) albo zrównaną z działalnością kombatancką (art. 2) lub do której zastosowanie ma art. 4 ustawy oraz posiada obywatelstwo polskie lub posiadała je w okresie działalności kombatanckiej bądź w okresie podlegania represjom (art. 21 ust. 1).

Zdaniem NSA z treści przepisu wynika, że uprawnienia kombatanckie przysługują również osobie posiadającej polskie obywatelstwo także wtedy, gdy w okresie podlegania represjom nie miała obywatelstwa polskiego (wyrok z 7 lutego 1994 r. V SA 1156/93, OSP 1994, z. 12, poz. 236).

Decyzja kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych nie ma charakteru konstytutywnego. Kierownik Urzędu potwierdza tylko posiadanie uprawnień kombatanckich należnych z mocy ustawy. Oznacza to, jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 7 kwietnia 1994 r., że datą nabycia uprawnień kombatanckich jest data złożenia wniosku o świadczenie. Orzeczenie to należy jednak rozumieć w ten sposób, że wypłata świadczenia następuje od dnia złożenia wniosku, bowiem datą nabycia uprawnień jest data wejścia ustawy w życie.

Analogicznie - kierownik Urzędu wydaje decyzje, na mocy których deklaruje (stwierdza) wygaśnięcie uprawnień kombatanckich. Decyzję o pozbawieniu uprawnień kombatanckich podejmuje z urzędu lub na wniosek stowarzyszeń kombatanckich albo określonych ministrów Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych (art. 25 ust. 4 i 5). Na decyzję przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Od prawomocnego orzeczenia NSA może zostać wniesiona rewizja nadzwyczajna do Sądu Najwyższego.

Zasady i tryb postępowania w sprawach dotyczących pozbawienia i przywrócenia uprawnień kombatanckich określa rozporządzenie Rady Ministrów z 22 września 1997 r. w sprawie szczególnych zasad i trybu postępowania w sprawach dotyczących pozbawienia i przywrócenia uprawnień kombatanckich oraz zasad przeprowadzania weryfikacji tych uprawnień (Dz. U. Nr 116, poz. 745). Postępowanie wyjaśniające oraz postępowanie weryfikacyjne polegają na badaniu dowodów w celu potwierdzenia lub zaprzeczenia okoliczności, od których uzależnione jest utrzymanie lub utrata statusu kombatanta i uprawnień kombatanckich. W toku postępowania administracyjnego dopuszczalne jest prowadzenie dowodu z zeznań świadków, aby ustalić nie potwierdzone z braku dokumentów fakty istotne do rozstrzygnięcia sprawy. Świadek nie musi jednak stawiać się przed Komisją. W uzasadnionych przypadkach, np. podeszłego wieku albo choroby świadka, Komisja może opierać się na zeznaniach złożonych przez świadka na piśmie.

Dowodem dokumentującym status kombatancki i potwierdzającym przywileje wynikające z tego statusu są zaświadczenia i legitymacje kombatanckie. Dokumenty te wystawiane na podstawie przepisów o uprawnieniach kombatantów poprzedzających ustawę z dnia 24 stycznia 1991 r. zachowały ważność do dnia 31 grudnia 1992 r. (art. 27 ustawy z 24 stycznia 1991 r.). Ustawą z 16 grudnia 1992 r. nowelizującą ustawę z 24 stycznia 1991 r. ważność tych dokumentów została przedłużona do dnia 31 grudnia 1993 r. Kolejna nowela z dnia 31 grudnia 1993 r. o zmianie ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 134, poz. 645), uchyliła przepisy ustanawiające zastrzeżenie czasowe ważności zaświadczeń i legitymacji kombatanckich. Tym samym ustawodawca uznał za zakończony okres przejściowy, w trakcie którego kombatanci, korzystający z uprawnień na mocy przepisów wydanych w okresie poprzedzającym uchwalenie ustawy z 24 stycznia 1991 r. byli z mocy prawa poddani procesom wyjaśniającym i weryfikacyjnym. Od dnia 1 stycznia 1994 r. możliwe jest wyłącznie wszczęcie postępowania administracyjnego w indywidualnych sprawach.

Kontynuowanie wypłacania świadczeń kombatanckich osobie, która otrzymała decyzję o ich pozbawieniu powoduje niemożność żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy. Jeżeli jednak świadczenia kombatanckie byłyby wypłacane w wyniku nabycia uprawnień na podstawie nieprawdziwych dokumentów lub w inny sposób wprowadzenia w błąd organu rentowego, to zwrot nienależnie pobranych świadczeń można żądać za okres 3 lat od daty wydania decyzji o zwrocie świadczenia.