Fogel Anna (red.), Ustawa krajobrazowa. Komentarz do przepisów wprowadzonych w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu

Historia kształtowania i ochrony krajobrazu w Polsce ma długą i bogatą tradycję , ale jest słabo obecna w powszechnej świadomości. Jej początków można się doszukiwać już w inicjatywie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1765 r. i utworzeniu Komisji Dobrego Porządku, która miała dbać o poprawę stanu miast i poprzedzała analogiczne działania służące upiększaniu miast podejmowane w innych miastach Europy oraz amerykański City Beautiful Movement. W dobie romantyzmu w zakresie projektowania duże znaczenie miała działalność I. Czartoryskiej, ale jeszcze szerszy kontekst krajobrazowy charakteryzował projekty S.B. Zuga, które bardziej niż parkami były wielkoprzestrzennymi sekwencjami wnętrz o wyraźnych powiązaniach i walorach widokowych. Architektura krajobrazu jako profesja wykształciła się w Stanach Zjednoczonych w końcu XIX w., choć sama sztuka ogrodowa towarzyszyła ludzkiej aktywności i rozwijała się od zarania dziejów. American Society of Landscape Architects powołano do życia w 1899 r., a w 1900 r. na Uniwersytecie Harvarda rozpoczęto kształcenie architektów krajobrazu. Kluczowe kierunki rozwoju dziedziny związane były z ochroną krajobrazu poprzez powołanie pierwszych parków narodowych (działalność F. Law Olmsteda) oraz zapewnieniem mieszkańcom miast kontaktu z przyrodą (Ch. Eliot). Do definicji krajobrazu opracowanych wtedy przez głównych przedstawicieli tej dziedziny sięgać będą później ich polscy naśladowcy.

Właściwy rozwój architektury krajobrazu w Polsce łączy się ściśle z rozwojem urbanistyki, geografii oraz pionierskimi działaniami na rzecz ochrony przyrody u zarania XX w. Ruch ten tworzyli przede wszystkim czynnie projektujący architekci i urbaniści oraz geografowie, krajoznawcy, przyrodnicy i miłośnicy przyrody. Ta wielotorowość związana była z jednej strony z odkrywaniem bogactwa rodzimych krajobrazów i rozwojem geografii oraz z kształtowaniem się doktryny ochrony przyrody (rozumianych także patriotycznie w okresie zaborów jako bogactwo narodowe), a z drugiej z równoważeniem rozwoju miast w celu zapewnienia im funkcjonalności i dobrego środowiska życia dla ludzi w dobie silnego rozwoju przemysłu. Podobnie jak w innych krajach europejskich w urbanistyce bardzo wzrosło znaczenie roli zieleni miejskiej, pojawił się nurt projektowania miast-ogrodów, położono nacisk na zakładanie nowych parków oraz rozpoczęto badania, rejestrację i rewaloryzację dawnych założeń krajobrazu komponowanego (parków i ogrodów historycznych). Schyłek XIX w. przyniósł pierwsze nowoczesne opracowania fizyczno-geograficzne (np. W. Nałkowskiego) , a początek XX w. pojęcie zabytku przyrody oraz troskę o przyrodę również w jej aspekcie wizualnym (S. Tomkowicz), a także pierwsze prace legislacyjne oraz instytucjonalne formy jej ochrony.

Podwaliny współczesnej prawnej ochrony przyrody w Polsce położył J.G. Pawlikowski (1860-1939), czynnie uczestnicząc w pracach nad pierwszą ustawą w tym zakresie . Jako jeden z motywów ochrony przyrody podawał on także argument estetyczno-krajoznawczy : "Pełna zatem ochrona przyrody wymaga zarówno chronienia poszczególnych tworów jak i tworzenia rezerwatów, a nadto opieki nad krajobrazem, celem ustrzeżenia go przed szpeceniem przez niestosowne budowle, źle prowadzone drogi, szyldy reklamowe itp." . Rozróżniając przyrodę dziką i tą, która kształtowana jest działalnością człowieka, Pawlikowski był wielkim orędownikiem zachowania pierwotnego charakteru Tatr i utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kryteria fizjonomiczne w swoim popularnonaukowym opisie krajobrazów Polski zastosował także geograf J. Smoleński w 1912 r.

W okresie międzywojennym w Polsce uchwalono pierwsze przepisy, które brały pod uwagę ochronę i kształtowanie krajobrazu i dotyczyły trzech dziedzin :

W tym czasie zagadnienia krajobrazu podejmowali liczni geografowie. S. Lencewicz ujmował tę kwestię w perspektywie typologii krajobrazu (1922 r.) , S. Pawłowski określał krajobraz jako wyróżnik przestrzeni , a M. Dobrowolska wskazywała na "krajobraz kulturalny" jako syntezę działalności społeczeństwa w jego środowisku geograficznym (1947 r.) . Kompleksową i do dziś stosowaną w geografii regionalizację fizycznogeograficzną Polski opracował i doskonalił J. Kondracki (od 1955 r.). Szeroko rozumianą ekologią krajobrazu zajmują się współcześnie jego następcy - A. Richling i J. Solon .

Z kolei przyrodnik A. Wodziczko (1887-1948) w ramach ochrony przyrody szczególną rolę przypisywał uprawie krajobrazu . Zaprojektował i zabiegał o utworzenie trzech parków narodowych (Wielkopolskiego, Wolińskiego i Słowińskiego), współprojektował Tatrzański, Pieniński i Babiogórski Park Narodowy.

Równolegle problematyką kształtowania krajobrazu zajmowali się projektanci i dydaktycy architektury krajobrazu, których działalność jest istotna, ale nie jest powszechnie znana poza kręgiem profesjonalistów z tej i pokrewnych dziedzin. Do jednych z pierwszych należał F. Krzywda-Polkowski (1881-1949) , absolwent Wyższej Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Architektury im. Strogonowa w Moskwie. Studiował także urbanistykę w Londynie oraz Bostonie i Nowym Jorku. Dydaktyka i działalność projektowa F. Krzywdy-Polkowskiego tworzyła podstawy architektury krajobrazu w Polsce. Na jego bogaty dorobek składają się m.in. projekty osiedli mieszkaniowych, a także plany regulacyjne rozbudowy miast i projekty parków (w Żelazowej Woli, w Jastrzębiej Górze, na skarpie w Płocku, na Górze Zamkowej w Nowogródku, park uzdrowiskowy w Wiśle czy przebudowa parku Kościuszki w Katowicach).

Z kolei T. Tołwiński (1887-1951), "ojciec polskiej urbanistyki" i autor fundamentalnej trzytomowej publikacji z tej dziedziny , podjął próbę sformułowania własnej definicji architektury krajobrazu, pisząc: "planowanie odbywa się na płaszczyźnie w dwóch wymiarach i odpowiada potrzebom gospodarczym, technicznym i innym celom, głównie utylitarnym i porządkowym. Kompozycja krajobrazowa idzie dalej, dopełnia dwuwymiarowy plan szczegółowym układem przestrzeni i brył składających się na krajobraz, dopełnia je trzecim wymiarem. Kształtuje ona w ten sposób architekturę krajobrazu z tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast, ogrodów i pól uprawnych" . Studia architektoniczne w Karlsruhe (1905-1910) i liczne podróże zagraniczne Tołwińskiego (do Anglii, Francji, Rosji, Włoch, Stanów Zjednoczonych) zaowocowały znajomością i praktycznym zastosowaniem przez niego idei miast-ogrodów w projektowaniu przestrzeni Ząbek (1912 r.) i Podkowy Leśnej (1916 r.). Był on także autorem projektu przebudowy dzielnicy Młociny oraz Żoliborza Oficerskiego (1921-1923), a w szerszej skali planów rozbudowy regulacji kilku miast (m.in. Kalisza i Lwowa) oraz kierował projektem szkicowego planu regulacji Warszawy. Współpracował też z przedstawicielami krakowskiej szkoły architektury krajobrazu: prof. G. Ciołkiem i prof. Z. Novákiem.

Drugim wielkim urbanistą tej epoki, świadomym roli krajobrazu, był W. Czarnecki (1895-1983), absolwent Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej (1923 r.), który zaprojektował wspólnie z A. Wodziczko koncepcję pierścieniowo-klinowego systemu zieleni miejskiej dla Poznania (1932 r.). Jemu zawdzięczamy tłumaczenie definicji F. Law Olmsteda: "Architektura krajobrazu jest sztuką urządzania terenu, wraz ze wszystkim co się na nim znajduje, dla użytku i zadowolenia człowieka" . Związek planowania przestrzeni i krajobrazu oraz budownictwa podkreślało w okresie przedwojennym w Polsce rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 16 lutego 1928 r., które uzależniało możliwość powstania nowej zabudowy od planów zabudowania i nakładało obowiązek określenia warunków zabudowy w odniesieniu do ochrony zabytków, dzieł sztuki i krajobrazu (art. 337-380).

Szczególną formę ochrony krajobrazu zaproponował już po wojnie Z. Novák (1897-1972), który ukończył studia w Wiedniu i we Lwowie, a działał na Politechnice w Krakowie. Był on pomysłodawcą utworzenia Jurajskich Parków Krajobrazowych (1956 r.) i szerzej - parków krajobrazowych jako formy ochrony szczególnie cennych krajobrazów. Do końca życia był członkiem Rady Naukowej Ojcowskiego Parku Narodowego. Wydał podręcznik Przyrodnicze elementy planowania regionalnego i udział w nim architekta (1950 r.) oraz założył Sekcję Architektury Krajobrazu Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie.

Wielkie zasługi dla ochrony krajobrazu położył G. Ciołek (1909-1966). Jego dziełem życia było rozpoczęcie systematycznej rejestracji zabytków, w ramach której zewidencjonowano około 2600 historycznych ogrodów i zabytkowych cmentarzy. Jego publikacje należą do kanonu literatury w zakresie całościowej ochrony krajobrazu jako syntezy ochrony przyrody i ochrony krajobrazu kulturowego , choć najbardziej znanym tytułem są Ogrody polskie (1954 r.). Kierował licznymi rekonstrukcjami zabytkowych ogrodów (m.in. w Nieborowie, Arkadii i Wilanowie) i pozostawił po sobie bezcenne archiwum określane przez konserwatorów mianem "Tek Ciołka".

Do największych znawców historycznych założeń ogrodowych oraz metod ich ochrony, konserwacji i rewaloryzacji należy również zaliczyć L. Majdeckiego (1925-1997), architekta krajobrazu i historyka sztuki, który jest autorem monumentalnego i wielokrotnie wznawianego dzieła Historia ogrodów. Był on również autorem 250 zrealizowanych projektów, od rewaloryzacji tak znaczących ogrodów historycznych, jak: Łazienki Królewskie, parki Królikarnia, Arkadia, Belwederski, Podzamcze pod Starym i Nowym Miastem w Warszawie, po nowo projektowane zespoły. Aktywnie działało też grono uczniów F. Krzywdy-Polkowskiego: A. Zielonko (1907-1999), który był autorem normatywów urbanistycznych dla terenów zieleni, czy A. Scholtz (1908-1996) - członek-założyciel międzynarodowej organizacji skupiającej architektów krajobrazu - International Federation of Landscape Architecture, IFLA (1948 r.), wieloletnia delegatka SARP do IFLA i czynna projektantka ogrodów i terenów zieleni. W. Niemirski (1914-2001) projektował parki i był redaktorem podstawowego wówczas podręcznika Kształtowanie terenów zieleni.

Metody analizy i oceny krajobrazu wypracował J. Bogdanowski (1929-2003), uczeń profesorów Tołwińskiego, Ciołka i Nováka, teoretyk ochrony krajobrazu i praktyk jego kształtowania, związany z Politechniką Krakowską. Przydatna w pracach przedprojektowych (także planistycznych) analiza jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK-WAK) zakorzeniona jest w analizie kompozycji krajobrazu. Profesor Bogdanowski był autorem licznych projektów indywidualnych i zespołowych oraz istotnych w zakresie ochrony krajobrazu publikacji (jak np. Architektura krajobrazu. Wybrane problemy studialne, projektowe i konserwatorskie, Kraków 1968 i in. Całościowe i zintegrowane podejście do ochrony krajobrazu prezentował także E. Małachowicz (1925-2015), który pisał o konserwacji architektury w kontekście ochrony zabytkowych zespołów miejskich oraz o krajobrazie kulturowym jako odbiciu środowiska życia człowieka .

Europejska Konwencja Krajobrazowa została sporządzona we Florencji 20 października 2000 r. Jak dotąd ratyfikowało ją trzydzieści osiem państw, a jedynie podpisały kolejne dwa). Polska podpisała EKK 21 grudnia 2001 r. i ostatecznie ratyfikowała 27 września 2004 r., a ustalenia Konwencji obowiązują od 1 stycznia 2005 r. Zapisy EKK ujęte są w pięciu rozdziałach poprzedzonych preambułą, która szczegółowo wymienia powody jej przyjęcia takie jak m.in.: troska o trwały i zrównoważony rozwój; uznanie, że krajobraz jest częścią interesu publicznego, a jego ochrona, planowanie i gospodarowanie może przyczyniać się do tworzenia zatrudnienia; uznanie, że krajobraz jest elementem europejskiej tożsamości oraz ważną częścią jakości życia ludzi i nasila się tempo jego przekształceń, co powoduje, że konieczne są wspólne działania w tym zakresie oraz że jest to odpowiedź na społeczne życzenie uczestnictwa w ochronie, planowaniu i gospodarowaniu krajobrazem. EKK ma być w związku z tym nowym instrumentem poświęconym wyłącznie ochronie, gospodarce i planowaniu wszystkich krajobrazów w Europie (w odniesieniu do każdego typu krajobrazu pod względem funkcjonalnym, ale też estetycznym - wyjątkowo pięknych, jak i "pospolitych" - ang. everyday areas, fr. ceux de quotidien).

Rozdział I (art. 1-3) zawiera definicje dla potrzeb Konwencji (pojęcia: krajobraz, polityka w zakresie krajobrazu, cel jakości krajobrazu, ochrona krajobrazu, gospodarowanie krajobrazem, planowanie krajobrazu - art. 1); zakres przedmiotowy (całe terytorium stron, wszystkie rodzaje krajobrazu - art. 2) i cele. Głównymi celami EKK są: promowanie ochrony, gospodarki i planowania krajobrazu, a także organizowanie europejskiej współpracy dotyczącej problematyki krajobrazu (art. 3).

Rozdział II określa, jakie środki służące realizacji EKK powinny podejmować państwa sygnatariusze. Środki ogólne (art. 5) obejmują: prawne uznanie krajobrazów za istotny komponent otoczenia ludzi i podstawę ich tożsamości, ustanowienie i wdrożenie polityki w zakresie krajobrazu wraz z procedurami udziału ogółu społeczeństwa oraz zintegrowanie krajobrazu z własnymi regulacjami w zakresie planowania regionalnego i urbanistycznego, polityką kulturalną i środowiskową, a także wszelkimi innymi, które mogą oddziaływać na krajobraz. Artykuł 6 wskazuje środki specjalne, które dotyczą: podnoszenia świadomości w zakresie wartości i znaczenia krajobrazów (art. 6 pkt A) oraz szkolenia i edukacji, w tym także kształcenia specjalistów, przygotowania multidyscyplinarnych programów szkolenia, nauki w szkołach i na uniwersytetach. W celu podniesienia wiedzy o krajobrazie w art. 6 pkt C wskazano konieczność identyfikacji, analizy i odnotowania zmian oraz oceny i waloryzacji krajobrazu przy społecznym udziale. Dla zidentyfikowanych i ocenionych krajobrazów powinny zostać określone cele jakości krajobrazu (art. 6 pkt D). Dla wprowadzenia w życie polityki w zakresie krajobrazu każda ze stron powinna wdrożyć stosowne instrumenty dla ochrony, gospodarowania i planowania krajobrazu (art. 6 pkt E).

Rozdział III dotyczy współpracy europejskiej - międzynarodowych programów i polityk oraz wzajemnej pomocy i wymiany informacji, krajobrazów transgranicznych i zasad monitorowania wdrażania konwencji. Ponadto art. 11 ustanawia Nagrodą Krajobrazową Rady Europy za długotrwale skuteczne działania na rzecz ochrony, planowania lub gospodarowania krajobrazem. W rozdziale IV znajdują się postanowienia końcowe.

EKK jest pierwszym europejskim aktem prawnym, który jest w całości i wyłącznie poświęcony krajobrazowi w najszerszym możliwym rozumieniu. Obecnie trwają starania ze strony IFLA (International Federation of Landscape Architects - Międzynarodowego Stowarzyszenia Architektów Krajobrazu), aby powstał również ogólnoświatowy dokument tego rodzaju. Zagadnienia krajobrazu porusza jednak w mniej lub bardziej bezpośredni sposób także wiele innych międzynarodowych konwencji i deklaracji. Często są to dokumenty poświęcone problematyce ochrony zabytków i dziedzictwa lub przyrody, które w tym kontekście odnoszą się do krajobrazu.

Konwencja UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 r. w zakresie definicji dziedzictwa kulturalnego, które ma chronić, oprócz zabytków rozumianych jako dzieła architektury czy dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, posługuje się także pojęciem zespołu i miejsca zabytkowego (art. 1). Zespoły określone są jako grupy budowli (oddzielne lub łączne), które mają powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem. Także definicja miejsca zabytkowego - jako dzieła człowieka lub wspólnego dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologicznego o wyjątkowej powszechnej wartości z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego - odnosi się do zakresu szerszego niż punktowy lub obiektowy, i tym samym jest zbliżona do kontekstowego ujęcia krajobrazowego. Analogicznie szeroko definiowane jest dziedzictwo naturalne (pomniki przyrody, formacje geologiczne i fizjograficzne oraz miejsca lub strefy naturalne; art. 2), w którym podkreśla się ich znaczenie z punktu widzenia ich zachowania, nauki lub walorów estetycznych i naturalnego piękna. W 1992 r. zdecydowano, że Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa będzie także narzędziem ochrony krajobrazów kulturowych jako "wspólnych dzieł natury i człowieka" (por. art. 1) i opracowano stosowne wytyczne w tym zakresie , włącznie z definicją krajobrazów kulturowych, będących ilustracją ewolucji w czasie ludzkich społeczności i siedlisk, które podlegają wpływom ograniczeń i możliwości fizycznych ze strony naturalnego środowiska, a także następstw zewnętrznych i wewnętrznych sił społecznych, ekonomicznych i kulturowych (definicja, pkt 6) . Zarówno wytyczne operacyjne UNESCO, jak i podręczniki dla zarządzających krajobrazami kulturowymi wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa podają ich podział na trzy grupy:

W skali świata Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO obejmuje 88 krajobrazów kulturowych (w tym 4 transgraniczne) . W Polsce jako obiekty krajobrazu kulturowego zakwalifikowano zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej, a także Park Mużakowski. Ogółem w Polsce znajduje się 14 obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa :

Warto nadmienić, że Konwencję w sprawie ochrony światowego dziedzictwa poprzedzała rekomendacja UNESCO w sprawie ochrony piękna i charakteru krajobrazów oraz miejsc z 1962 r. , która zalecała zachowywanie i odtwarzanie wyglądu krajobrazów (naturalnych, miejskich, wiejskich) wartościowych z punktu widzenia estetyki lub kultury (pkt 1). Ponadto sprawowanie ochrony krajobrazu miało odbywać się przy nadzorze administracji publicznej, m.in. poprzez wprowadzenie odpowiednich zapisów do planów zagospodarowania terenu na wszystkich szczeblach (regionalnym, wiejskim i miejskim) oraz wyznaczanie odpowiednich stref (obszarów użytkowania ekstensywnego i zamkniętych - rozdział III, pkt 12).

Istotne znaczenie dla ochrony dziedzictwa i zarazem także krajobrazu jako całości łączącej cechy naturalne i kulturowe ma rekomendacja UNESCO z 1972 r., dotycząca ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego na poziomie narodowym , która kładzie nacisk na harmonię stworzoną przez człowieka i czas między zabytkiem a jego otoczeniem i nie dopuszcza pod żadnym pozorem niszczenia otoczenia, a transfer obiektu uznaje jedynie w okolicznościach wyjątkowych (pkt 24).

Szczególny wymiar krajobrazowy mają natomiast zapisy rekomendacji dotyczącej zachowania i współczesnej roli obszarów historycznych z 1976 r. Po pierwsze, definiuje ona otoczenie zabytku jako środowisko - naturalne lub stworzone przez człowieka otoczenie, które wpływa na statyczną lub dynamiczną percepcję obszarów oraz które ma z nimi bezpośredni związek społeczny, ekonomiczny lub kulturowy (rozdział I, pkt 1 lit. a). Co więcej, każdy obszar historyczny i jego otoczenie powinny być rozważane łącznie, jako spójna całość, której równowaga i specyficzny charakter zależą od połączenia poszczególnych części, w tym także ludzkiej aktywności, tak samo jak od budynków, ich organizacji przestrzennej i najbliższej okolicy (rozdział II, pkt 3). W kontekście współczesnej urbanizacji rekomendacja zwraca uwagę na zagrożenia dla obszarów historycznych i wskazuje architektom i urbanistom konieczność zachowania widoków na obiekty i z obiektów lub na obszary i z obszarów zabytkowych w celu harmonijnego integrowania współczesnej zabudowy (pkt 5) z historycznym otoczeniem - sąsiedztwem.

Podobnie deklaracja z Xi’an na temat konserwacji otoczenia zabytków oraz obszarów i miejsc zabytkowych z 2005 r. uznaje wkład otoczenia w wartość zabytkowych obiektów, miejsc i obszarów, definiując je jako bezpośrednie i szersze środowisko, którego są one częścią i które wzmacnia ich znaczenie i wyróżniający się charakter (pkt 1). Poza aspektami fizycznymi i wizualnymi obejmuje ono także interakcję ze środowiskiem naturalnym, dawnymi i obecnymi praktykami społecznymi i religijnymi, zwyczajami, tradycyjną wiedzą, użytkowaniem i działalnością oraz wszelkimi przejawami niematerialnego dziedzictwa, które przyczyniły się i tworzą przestrzeń, jak i obecny dynamiczny kontekst kulturowy, społeczny i ekonomiczny. Warte podkreślenia relacje zabytkowych obiektów, obszarów i miejsc zabytkowych - w tym także krajobrazów (pkt 2) - z ich otoczeniem mogą być wynikiem świadomych i planowanych działań twórczych, praktyk religijnych, użytkowania czy wydarzeń historycznych, jak również wynikać z kumulacji procesów w czasie i kultywowania tradycji. W zakresie środków planistycznych niezbędnych do zapewnienia ochrony otoczeniu zabytków deklaracja zwraca uwagę na obecność w nich narzędzi, które pozwolą kontrolować współczesne oddziaływania i wymienia wprost: analizy panoram, osie widokowe oraz zachowanie odległości między współczesną zabudową a zabytkami (pkt 7).

Z kolei opracowana przez ICOMOS Karta Florencka (1981, tzw. Międzynarodowa karta ogrodów IFLA-ICOMOS ) ma na celu uzupełnienie Międzynarodowej Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych z 1964 r. (tzw. Karty Weneckiej) o specyficzny zakres ochrony dotyczący ogrodów historycznych. Definiuje ona ogród historyczny jako kompozycję architektoniczno-roślinną o wartości ogólnospołecznej, czyli zabytek (art. 1), i odnosi go do założeń ogrodowych o zróżnicowanej skali (od skromnych, po parki krajobrazowe). Co więcej, stwierdza, że zarówno ogród sam w sobie, jak i związany z zabytkową budowlą nie może być postrzegany w oderwaniu od swojego otoczenia (art. 7), co stanowi niejako dookreślenie art. 6 i 7 Karty Weneckiej, mówiącego o odpowiedniej konserwacji zabytku w jego skali, czyli ochronie dawnego otoczenia, jeśli przetrwało (zakaz rozbudowy, przeróbek i rozbiórki), oraz o nierozdzielności zabytku od jego historii i otoczenia (zakaz przemieszczania zabytku, chyba że usprawiedliwia to nadrzędny interes narodowy bądź międzynarodowy).

Nowy aspekt w stosunku do powyższych dokumentów wprowadza Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r., która zauważa daleko idącą współzależność między niematerialnym dziedzictwem kulturowym a dziedzictwem materialnym i naturalnym. Celem Konwencji jest ochrona dziedzictwa niematerialnego oraz zapewnienie jego poszanowania, wzrost świadomości jego znaczenia oraz zapewnienie międzynarodowej współpracy i pomocy w tym zakresie. Definicja dziedzictwa niematerialnego obejmuje praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności wraz ze związanymi z nimi instrumentami, przedmiotami, artefaktami i przestrzenią kulturową, uznawanie obiektu przez wspólnoty, grupy i jednostki za część własnego dziedzictwa kulturowego (rozdział I, art. 2 ust. 1). Duży nacisk położony jest na przekaz i stałe odtwarzanie przejawów dziedzictwa niematerialnego w relacji z otoczeniem kultywujących je wspólnot. Oznacza to, że dziedzictwo niematerialne funkcjonuje i jest chronione w określonych ramach przestrzennych.

Ochronie dziedzictwa istotnej części zrównoważonego rozwoju miast historycznych w epoce silnych przemian cywilizacyjnych i kulturowych poświęcona jest rekomendacja UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego (Historic Urban Landscape Recommendation - rekomendacja HUL, 2011 r.) . Jest ona dokumentem postępującym za ewolucją koncepcji kultury i dziedzictwa , która miała miejsce od czasu przyjęcia rekomendacji UNESCO w sprawie zespołów zabytkowych w 1976 r., i wprowadza znaczącą definicję historycznego krajobrazu miejskiego jako obszaru urbanistycznego, który jest efektem nawarstwiania się na przestrzeni dziejów wartości kulturowych i przyrodniczych oraz występowania atrybutów, wykraczającym poza pojęcie "historyczne centrum" czy "zespół", postrzeganym w szerszym kontekście miasta i uwzględniającym jego położenie geograficzne (rozdział I, pkt 8). Kontekst ten, poza cechami przyrodniczymi danego miejsca, jego topografią, geomorfologią, hydrologią, a także zabudową i infrastrukturą, ma brać pod uwagę również "otwarte przestrzenie i tereny zielone; formy użytkowania terenu i organizację przestrzenną; percepcję i relacje widokowe, a także wszystkie inne elementy struktury miejskiej" oraz aspekty społeczne, kulturowe i ekonomiczne wraz z wymiarem niematerialnym jako wyznacznikiem różnorodności i tożsamości (pkt 9). Rekomendacja wprowadza pojęcie podejścia krajobrazowego jako sposobu szerokiego i zintegrowanego traktowania historycznych krajobrazów miejskich, czyli ich właściwego rozpoznania, oceny, ochrony i zarządzania w celu osiągnięcia całościowego, trwałego i zrównoważonego rozwoju. Tego rodzaju podejście zorientowane ma być na zachowanie jakości środowiska i łączyć cele ochrony dziedzictwa z celami rozwoju społecznego i gospodarczego. Według definicji podejście krajobrazowe "określa ramy dla działań związanych z podejmowaniem decyzji dotyczących ochrony w skali krajobrazu. Pomaga w dochodzeniu do decyzji dotyczących celowości poszczególnych realizacji (budowy nowej drogi, nasadzeń itp.) i ułatwia planowanie, negocjacje i ostateczne wdrożenie, biorąc pod uwagę cały krajobraz" . Rekomendacja zaleca opracowanie i stosowanie narzędzi planistycznych w celu wspomagania ochrony integralności i autentyczności dziedzictwa miejskiego (rozdział IV, pkt 24).

Ochronę krajobrazu (obok podstawowej funkcji ochrony różnorodności biologicznej i umożliwienia obserwacji zmian zachodzących w ekosystemach na całej planecie) mają także za cel rezerwaty utworzone w ramach Międzynarodowej Sieci Rezerwatów Biosfery . Na Światowej Liście Rezerwatów Biosfery UNESCO znajduje się 10 rezerwatów wyznaczonych w Polsce :

Z kolei Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska z Aarhus z 1998 r. zapewnia prawo dostępu do informacji m.in. o krajobrazie jako elemencie środowiska, czyli danych na temat jego stanu (art. 2 ust. 3 lit. a), a także działań i środków - w tym planów i polityk, które mogą mieć nań wpływ.

Europejska konwencja w sprawie ochrony dziedzictwa archeologicznego (ze zmianami) (Valetta, 16 stycznia 1992 r.) jest wynikiem zmiany filozofii ochrony zabytków archeologicznych i dążenia do zachowania stanowisk archeologicznych bardziej niż do prowadzenia inwazyjnych badań wykopaliskowych, a co za tym idzie uwzględniania odpowiednich stref w planach zagospodarowania przestrzeni w celu ich dokumentacji i zintegrowanej ochrony.

Dla przyrodniczych aspektów ochrony krajobrazu ważne są także: Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Ramsar, 1971 r.) , Konwencja o ochronie europejskiej dzikiej fauny i flory i ich siedlisk naturalnych (Berno, 19 września 1979 r.) oraz Konwencja o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro, 1992 r.) .