Stopka Karolina, Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Komentarz

Instytucja prawna ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, określana zamiennie, zarówno w języku prawnym, jak i prawniczym, „ubezpieczeniem chorobowym”, ma w Polsce ponad 100-letnią tradycję. Instytucję tę wprowadził do polskiego porządku prawnego dekret z 11.01.1919 r. o obowiązkowem ubezpieczeniu na wypadek choroby , rozpoczynając jednocześnie proces tworzenia polskiego systemu ubezpieczenia społecznego. Dekret szybko został zastąpiony ustawą z 19.05.1920 r. o obowiązkowem ubezpieczeniu na wypadek choroby . Przepisy ustawy o obowiązkowem ubezpieczeniu na wypadek choroby zostały uchylone ustawą z 28.03.1933 r. o ubezpieczeniu społecznem . Tak zwana ustawa scaleniowa unormowała ubezpieczenie chorobowe, formalnie nazywane od tego czasu „ubezpieczeniem na wypadek choroby i macierzyństwa”, a skrótowo „ubezpieczeniem chorobowym”, obok ubezpieczenia na wypadek niezdolności do zarobkowania lub śmierci osoby ubezpieczonej wskutek: wypadku w zatrudnieniu lub choroby zawodowej oraz wskutek wszelkich przyczyn. Przepisy ustawy scaleniowej w zakresie ubezpieczenia chorobowego obowiązywały formalnie w zasadzie do 31.12.1974 r. W tym czasie były jednak wielokrotnie nowelizowane w części dotyczącej m.in. świadczeń, warunków ich nabywania i wysokości, a także zakresu podmiotowego. Moc obowiązującą ustawy scaleniowej w Polsce Ludowej potwierdzono dwoma dekretami. Dekretem z 8.01.1946 r. o zmianie i uzupełnieniu ustawy z 28.03.1933 r. o ubezpieczeniu społecznym oraz dekretem z 8.01.1946 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.11.1927 r. o ubezpieczeniu pracowników umysłowych . Ustawa scaleniowa utraciła moc obowiązującą z dniem 1.01.1975 r. z chwilą wejścia w życie ustawy z 17.12.1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa . Ustawa ta pozostawała w bliskim związku z uchwalonym wówczas Kodeksem pracy . Ze względu na jej zakres podmiotowy zwana była „ustawą pracowniczą” . Ubezpieczenie chorobowe innych grup zawodowych regulowały odrębne akty prawne, tj. ustawa z 19.12.1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia , dekret z 4.03.1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin oraz ustawy z 18.12.1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin . Ustawa z 17.12.1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz stosowne przepisy powyższych ustaw z dniem 1.09.1999 r. zastąpione zostały obowiązującą obecnie ustawą z 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa .

W okresie ponad 22-letniego obowiązywania ustawa zasiłkowa była kilkadziesiąt razy nowelizowana. Z perspektywy ostatnich kilku lat najistotniejsze zmiany w jej regulacji prawnej, poza ostatnią nowelą – ustawą z 24.06.2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, wprowadziły dwie nowele z 2015 r., tj.: ustawa z 15.05.2015 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz niektórych innych ustaw oraz ustawa z 24.07.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw .

Nowela z 24.06.2021 r. zmieniła przepisy ustawy zasiłkowej z dniem 1.01.2022 r., stanowiąc jednocześnie, że zasiłki oraz świadczenie rehabilitacyjne, do których prawo powstało przed 1.01.2022 r., wypłaca się w wysokości, na zasadach i w trybie określonych w przepisach sprzed nowelizacji, za cały okres nieprzerwanej niezdolności do pracy . Wprowadzone w niej rozwiązania przede wszystkim ograniczyły zakres dotychczasowej ochrony w zakresie czasowej niezdolności do pracy, co uznać należy za przejaw dążenia przez ustawodawcę do bardziej oszczędnego gospodarowania ograniczonymi środkami przeznaczonymi na wypłatę świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, oraz dostosowały rozwiązania w niej zawarte do zmian wprowadzonych w ustawie systemowej, w zakresie ustania dobrowolnego ubezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczenia chorobowego.

Nowele z 2015 r. weszły w życie odpowiednio w dniach 1 i 2.01.2016 r. Pierwsza z nich zapoczątkowała daleko idącą reformę zasad i sposobu wystawiania zaświadczeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy, zmodyfikowała również sposób obliczania podstawy wymiaru zasiłków dla ubezpieczonych niebędących pracownikami oraz rozszerzyła sytuacje uprawniające do zasiłku macierzyńskiego na zdarzenia związane z nieubezpieczoną matką dziecka. Druga nowela z 2015 r. wprowadziła natomiast dalsze istotne zmiany w zakresie okoliczności warunkujących nabycie prawa do zasiłku macierzyńskiego, zarówno natury podmiotowej, jak i przedmiotowej, oraz zasad korzystania z niego w sposób pozwalający na lepsze godzenie funkcji rodzicielskich z pracą zarobkową.

Komentowana ustawa liczy 86 artykułów. Ich rzeczywista liczba jest jednak większa z uwagi na przyjęty przez ustawodawcę sposób oznaczania przepisów przy kolejnych jej nowelizacjach. Przepisy ustawy pogrupowane są w 13 rozdziałach, których systematyka i kolejność nawiązuje do przedmiotu komentowanego aktu, wskazanego w sposób opisowy w jego w tytule.

Komentarz zawiera omówienie obowiązujących przepisów z uwzględnieniem sytuacji przejściowej osób, które nabyły prawo do świadczeń przed dniem wejścia w życie noweli z 24.06.2021 r., oraz z odwołaniem się do dorobku judykatury i nauki prawa.

Komentarz powinien przyczynić się do lepszego zrozumienia przepisów ustawy zasiłkowej oraz ułatwić jej stosowanie i rozwiązywanie kwestii spornych. W swych założeniach skierowany jest do szerokiego grona odbiorców – nie tylko osób zajmujących się zawodowo prawem ubezpieczeń społecznych, ale również podmiotów szeroko rozumianych stosunków zatrudnienia. Pomocniczo może zostać wykorzystany w procesie dydaktycznym, zwłaszcza na studiach prawniczych, administracyjnych oraz studiach podyplomowych.