Kotowski Wojciech, Straże gminne. Komentarz, wyd. II

Komentarze
Opublikowano: LEX/el. 2021
Stan prawny: 1 listopada 2021 r.
Autor komentarza:

Straże gminne. Komentarz, wyd. II

Autor fragmentu:

Wprowadzenie

Obecny kształt ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1795 ze zm.) jest rezultatem przemyśleń legislacyjnych, które zaowocowały piętnastoma nowelizacjami, mającymi na celu dostosowanie prawa do współczesnych wymagań, które zostały dokonane dyspozycjami ustaw z dnia: 1) 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (Dz.U. z 2010 r. Nr 176, poz. 1191 ze zm.), 2) 12 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o strażach gminnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 130, poz. 1190), 3) 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 2019 r., poz. 1282), 4) 22 maja 2009 r. o zmianie ustawy o strażach gminnych, ustawy o Policji oraz ustawy – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. Nr 97, poz. 803), 5) 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 742), 6) 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 1371), 7) 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz.U. z 2019 r. poz. 2418), 8) 14 marca 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 486), 9) 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o ruchu drogowym oraz ustawy o strażach gminnych (Dz.U. poz. 1335), 10) 14 grudnia 2016 r. - Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o światowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 60 ze zm.), 11) 14 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2399 ze zm.), 12) 14 grudnia 2018 r. o ochronie danych osobowych przetwarzanych w związku z zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości (Dz.U. z 2019 r. poz. 125), 13) 28 października 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym związanym z wystąpieniem COVID-19 (Dz.U. poz. 2112 ze zm.), 14) Ponadto wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 2017 r., K 17/14 stwierdzono, że art. 12 ust. 1 pkt 3a u.s.g. w zakresie, w jakim uprawnia strażników gminnych do dokonywania kontroli osobistej, nie określając granic tej kontroli, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 i art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, natomiast art. 20 u.s.g. w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zgodności z prawem dokonywania kontroli osobistej, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP. W myśl dyspozycji Trybunału wskazane przepisy utraciły moc 22 czerwca 2019 r.

Ustawa jest realizowana postanowieniami 10 aktów wykonawczych. Są nimi – dla ułatwienia usytuowane w kolejności artykułowej ustawy – następujące rozporządzenia: 1) Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 grudnia 2009 r. w sprawie sprawowania nadzoru nad działalnością straży gminnych (miejskich) – (Dz.U. Nr 220, poz. 1733 ze zm.), wydane na podstawie art. 9 ust. 6 u.s.g., 2) Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 sierpnia 2021 r. w sprawie form współpracy straży gminnej z Policją oraz sposobu informowania wojewody o tej współpracy (Dz.U. poz. 1466), wydane na podstawie art. 9 ust. 7 u.s.g., 3) Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 listopada 2009 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia przez straże gminne (miejskie) ewidencji etatów, wyposażenia oraz wyników działań straży (Dz.U. z 2017 r. poz. 1502), wydane na podstawie art. 9a ust. 2 u.s.g., 4) Rady Ministrów z dnia 16 grudnia 2009 r. w sprawie sposobu obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych przez straż gminną (miejską) – (Dz.U. Nr 220, poz. 1720), wydane na podstawie art. 11 ust. 3 u.s.g., 5) Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2019 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności przez strażników gminnych (miejskich) (Dz.U. poz. 2484), wydane na podstawie art. 12 ust. 2 u.s.g., 6) Rady Ministrów z dnia 14 czerwca 2014 r. w sprawie sposobu przechowywania i ewidencjonowania środków przymusu bezpośredniego przez strażników gminnych (miejskich) – (Dz.U. poz. 777), wydane na podstawie art. 14h u.s.g., 7) Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 30 maja 2014 r. w sprawie warunków przydziału, przechowywania i ewidencjonowania broni palnej i amunicji przez straże gminne (miejskie) – (Dz.U. poz. 748), wydane na podstawie art. 18 ust. 4 u.s.g., 8) Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1998 r. w sprawie umundurowania, legitymacji, dystynkcji i znaków identyfikacyjnych strażników gminnych (miejskich) – (Dz.U. Nr 112, poz. 713 ze zm.), wydane na podstawie art. 21 ust. 2 u.s.g., 9) Ministra Zdrowia z dnia 5 sierpnia 2010 r. w sprawie badań psychologicznych strażników gminnych (miejskich) – (Dz.U. Nr 150, poz. 1012), wydane na podstawie art. 24a ust. 3 u.s.g., 10) Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 grudnia 2009 r. w sprawie szkolenia podstawowego strażników gminnych (miejskich) – (Dz.U. z 2017 r. poz. 1511), wydane na podstawie art. 25 ust. 5 u.s.g.

Z prezentowaną ustawą ściśle wiąże się m.in. 17 aktów prawnych w postaci równoległych ustaw usytuowanych alfabetycznie. Oto one:

1) ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2021 r. poz. 457 ze zm.), 2) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2021 r. poz. 281 ze zm.), 3) ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 2171), 4) ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz.U. z 2020 r. poz. 955), 5) ustawa z dnia 13 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (Dz.U. z 2020 r. poz. 35 ze zm.), 6) ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1376 ze zm.), 7) ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 204), 8) ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz.U. z 2020 r. poz. 838 ze zm.), 9) ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. z 2020 r. poz. 1123 ze zm.), 10) ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2020 r. poz. 360 ze zm.), 11) ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1282), 12) ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 756), 13) ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. z 2021 r. poz. 1064 ze zm.), 14) ustawa z dnia 22 listopada 2013 r. o systemie powiadamiania ratunkowego (Dz.U. z 2021 r. poz. 268), 15) ustawa z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 919 ze zm.), 16) ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 450 ze zm.), 17) ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2261).

Strażnik powinien poznać i utrwalić postanowienia ustaw szczególnych w zakresie wykroczeń pozakodeksowych, za które może nakładać grzywny w drodze mandatu, a mianowicie:

1)

art. XII § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks pracy (Dz.U. Nr 24, poz. 142 ze zm.),

2)

art. 431 ust. 1 i 2, art. 45 pkt 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2021 r. poz. 1119),

3)

art. 13 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 2021 r. poz. 276),

4)

art. 10 ust. 1–2c ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U. z 2021 r. poz. 888),

5)

art. 37 ust. 1 za czyny określone w art. 9, art. 10a ust. 1–3, art. 25, art. 37a ust. 1 oraz art. 37e ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U. z 2020 r. poz. 638).

6)

art. 334 i art. 343 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2020 r. poz. 1219 ze zm.).

7)

art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 11 maja 2001 r. – Prawo o miarach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2166 ze zm.),

8)

art. 92 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 919) w zakresie określonym w art. 28 ust. 4 oraz art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 1371),

9)

art. 112 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2021 r. poz. 710 ze zm.),

10)

)

art. 85 ust. 1a ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. z 2020 r. poz. 1421),

11)

)

art. 131 pkt 12 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2021 r. poz. 1098),

12)

)

art. 48 ustawy z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. z 2020 r. poz. 2056),

13)

)

art. 50 pkt 5 w związku z art. 38a ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1301),

14)

)

art. 78 ustawy z dnia 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach (Dz.U. z 2020 r. poz. 1850),

15)

)

art. 79 ustawy z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych (Dz.U. z 2021 r. poz. 816 ze zm.),

16)

)

art. 494 i art. 495 oraz art. 498 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1319),

17)

)

art. 171, 175, 177, 188 oraz 191 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. z 2021 r. poz. 779 ze zm.),

18)

)

art. 95 i 96 ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. z 2020 r. poz. 1893),

19)

)

art. 478 pkt 2, 5, 6 i 8 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2021 r. poz. 624 ze zm.).

Każdy realizujący zamiar wstąpienia do szeregu tej formacji powinien sobie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego chcę zostać strażnikiem gminnym. Jeżeli przy formułowaniu odpowiedzi zakiełkuje myśl o potrzebie ofiarnej pomocy potrzebującym, aby chronić ich przed następstwami naruszeń prawa oraz dbać o stan środowiska, w którym przyszło nam egzystować, a równocześnie potrafi dać przykład kultury i elegancji, wówczas powinien dążyć do osiągnięcia celu. Natomiast w przypadku dążenia do uzyskania uprawnień, aby przy ich pomocy zrobić karierę, powinien natychmiast odstąpić od zamiaru, ponieważ z „takiej mąki chleba nie będzie”.

Warunkiem powierzenia z natury rzeczy odpowiedzialnych zadań jest – poza nieskazitelnością charakteru i predyspozycjami psychofizycznymi również określony stan świadomości prawnej. Świadomość prawna to przede wszystkim wiedza gwarantująca ochronę przed naruszaniem obowiązujących w Państwie norm prawnych zgodnie z zasadą „nieznajomość prawa szkodzi”, ale nie tylko. Należyta staranność wymaga umiejętności korzystania z posiadanej i pogłębianej wiedzy w stopniu pozwalającym na niezłomną wolę postępowania w zgodzie z własnym sumieniem oraz przyjętymi i utrwalonymi w praktyce zasadami współżycia społecznego. Nie bez kozery mówi się, że prawo jest dla mądrych ludzi. Mądrości bowiem wymaga odkrycie w sobie cech ukierunkowanych na szacunek dla życia i zdrowia drugiego człowieka. Tylko mądry i dojrzały człowiek będzie z przekonaniem realizował jedynie słuszną zasadę, wynikającą zresztą z dyrektywy art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, iż „Wszyscy są wobec prawa równi”, a zatem prawo jest jednakowe dla wszystkich. Strażnik gminny (miejski) powinien nie tylko znać definicje podstawowych pojęć, ale posiadać i konsekwentnie rozwijać oraz umacniać umiejętność właściwej interpretacji zagadnień, z którymi styka się w toku codziennych czynności służbowych.

Warto pochylić się nad poniższymi, wybranymi określeniami:

1)

Błąd. Błąd powstaje wówczas, kiedy stan faktyczny, a więc to, co dzieje się w rzeczywistości, nie zostało należycie utrwalone w świadomości sprawcy, zostało zniekształcone. Taki błąd należy do kategorii usprawiedliwionych, a więc stanowi podstawę do wyłączenia odpowiedzialności. Sprawca nie może odpowiadać za czyn popełniony umyślnie, jeżeli pozostawał w błędzie co do okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego. Usprawiedliwiony błąd sprawcy w kwestii bezprawności czynu powoduje, że nie można mu przypisać winy, a zatem nie ponosi odpowiedzialności karnej. W zasadzie trudno sobie wyobrazić w praktyce usprawiedliwioną nieświadomość karalności. Każdy obywatel powinien kierować się rozsądkiem, a więc mieć świadomość, że „nieznajomość prawa szkodzi”. Taki tok rozumowania sprawia, że człowiek przed wykonaniem czynności, co do której nie ma pewności, że nie jest zabroniona, sprawdzi, jaki jest w tym zakresie stan prawny. Nie jest bowiem przesadą wymaganie od każdego dorosłego człowieka znajomości podstawowych zakazów. Oczywiście może się zdarzyć, że człowiek o stosunkowo niskim poziomie wiedzy prawniczej naruszy przepis generalnie mało znany, należący bowiem do wyspecjalizowanej gałęzi prawa, a zatem okoliczność ta, lecz tylko wyjątkowo, może być uznana za usprawiedliwioną. W przypadku gdy błędne przekonanie o okoliczności wyłączającej bezprawność czynu będącego przestępstwem lub nieświadomość karalności sprawcy za ten czyn są nieusprawiedliwione, sąd może mimo wszystko zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

2)

Obrona konieczna. Istotą tej instytucji jest zasada, że nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni i równocześnie bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Typowym przykładem nieprzekroczenia granic obrony koniecznej może być zranienie nożem, nawet śmiertelne, napastnika podczas próby odebrania mu tego niebezpiecznego narzędzia. Warto zwrócić uwagę na unormowanie dopuszczające przekroczenie granic obrony koniecznej, jeżeli było wynikiem strachu lub silnego wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami. W takiej sytuacji sąd zobligowany jest do odstąpienia od wymierzenia kary. W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej, zwłaszcza jeżeli sprawca zastosował obronę niewspółmierną do ataku, sąd może karę maksymalnie złagodzić lub odstąpić od jej wymierzenia.

3)

Odpowiedzialność. Podstawą odpowiedzialności jest zasada, że: a) przestępstwem lub wykroczeniem może być tylko czyn określony w Kodeksie karnym lub w Kodeksie wykroczeń, pod warunkiem że obowiązuje on w chwili jego popełnienia, b) prawo nie może działać wstecz, c) przestępstwem lub wykroczeniem może być tylko czyn zawiniony, d) nikt nie może ponieść kary większej ani też mniejszej, lecz jedynie proporcjonalną do społecznej szkodliwości czynu zabronionego. Stanowi ona gwarancję rzeczywistej ochrony podmiotu (osoby) przed ewentualnymi nadużyciami organów władzy. Chodzi mianowicie o to, że: a) za przestępstwo lub wykroczenie nie może być uznany czyn, jeżeli został popełniony przez sprawcę w chwili, kiedy nie był jeszcze określony w ustawie jako przestępstwo lub wykroczenie; b) nie wolno wymierzyć danej osobie dowolnej kary, która nie została w ustawie określona w chwili popełnienia czynu; c) istnieje zakaz wstecznego działania ustawy; zasada ta polega na tym, iż przestępstwem lub wykroczeniem może być tylko czyn bezprawny, a więc z natury rzeczy zabroniony pod groźbą kary, ale wyłącznie ustawą obowiązującą w czasie jego popełnienia; równocześnie czyn ten nie może być wyłączony spod odpowiedzialności karnej. Przez ustawę „obowiązującą” rozumie się ustawę, która w określonym kształcie została uchwalona, weszła w życie, a także została prawidłowo ogłoszona w Dzienniku Ustaw, w czasie przed popełnieniem czynu przez sprawcę.

4)

Pierwsza pomoc przedlekarska. Każdy ma moralny obowiązek udzielania pierwszej pomocy, gdyż w przypadku powstania zagrożeń jest w stanie wykonać niektóre czynności ratunkowe, które w efekcie mogą przyczynić się do uratowania człowieka. Tętno sprawdza się po jednej stronie szyi trzema środkowymi palcami. Gdyby ofiara wypadku po odzyskaniu przytomności zechciała o własnych siłach iść do domu, wówczas należy nakłonić ją do pozostania na miejscu, wezwać pogotowie ratunkowe oraz do czasu nadejścia pomocy obserwować jej zachowanie. Wszystkie ofiary nieprzytomne, a więc również dławiące się wymiocinami, krwią lub śluzem, powinny być ułożone w pozycji bezpiecznej. Najskuteczniejszą i najprostszą metodą udrożnienia dróg oddechowych jest usunięcie obcych ciał z jamy ustnej i odchylenie głowy do tyłu. Wstrząs można rozpoznać wówczas, gdy wystąpi: a) bladość, niepokój, uczucie zimna, b) szybkie, słabo wyczuwalne tętno, c) wolny lub przyspieszony oddech. W przypadku wystąpienia u ofiary wypadku objawów wstrząsu należy ułożyć ją w bezpiecznym miejscu z uniesionymi kończynami dolnymi oraz okryć ratunkowym kocem lub ciepłą odzieżą. Nieprzytomną ofiarę wypadku, która oddycha, lecz zaczyna wymiotować, należy ułożyć na boku. Uraz kręgosłupa można i należy przewidywać wówczas, gdy: a) ofiara wypadku skarży się na ból głowy i szyi, b) jest to osoba ranna w wyniku zderzenia samochodów, c) ofiara wypadku jest nieprzytomna. Ofiara wypadku z podejrzeniem urazu kręgosłupa piersiowego powinna być ułożona na twardym podłożu płasko i na wznak. Czynności ratunkowe wobec ofiary wypadku z podejrzeniem urazu kręgosłupa szyjnego, która nie ma wyczuwalnego tętna i nie oddycha, należy rozpocząć od reanimacji. Do krwawiących ran należy zastosować opatrunek uciskowy z gazy lub płótna oraz bandaża. Opaskę uciskową należy stosować w przypadku obcięcia, oderwania lub zmiażdżenia kończyny. W razie krwotoku należy unieść zranioną kończynę oraz zastosować opatrunek uciskowy bezpośrednio na ranę. W przypadku oparzenia należy ugasić płonącą odzież, a następnie polewać oparzone miejsce zimną wodą. Złamaną nogę, z równoczesnym uspokajaniem rannego i zakazaniem mu poruszania się, należy możliwie jak najszybciej unieruchomić, stosując dostępne środki w postaci desek lub gałęzi, oraz chronić przed przemieszczaniem i dalszymi urazami do czasu nadejścia pomocy medycznej. W przypadku złamania kończyny należy unieruchomić miejsce złamania i najbliższe stawy. Masaż serca wykonuje się przez uciskanie 1/3 dolnej części mostka. Jeżeli ofiara wypadku nie oddycha, lecz tętno jest wyczuwalne, wówczas należy udrożnić drogi oddechowe, w przypadku zaś braku spodziewanego efektu rozpocząć sztuczne oddychanie metodą usta-usta. Jeden ratownik stosuje masaż serca i sztuczne oddychanie w rytmie 2 wdmuchnięcia, a następnie 15 uciśnięć mostka.

5)

Porządek. Porządkiem w znaczeniu ogólnym jest regularny układ, rozkład, rozstawienie, należyty ład, czystość, schludność. W rozumieniu ustawy powiemy o porządku prawnym, porządku publicznym i społecznym. Porządkiem prawnym jest całokształt przepisów prawnych obowiązujących w państwie. Natomiast porządkiem publicznym i społecznym jest ład, spokój, życie zgodne z prawami obowiązującymi w społeczeństwie.

6)

Prewencja. Organ orzekający bierze pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć. Jest to tzw. prewencja indywidualna, a więc supozycja ukształtowania kary w taki sposób, aby zapobiegała chęci powrotu sprawcy na drogę sprzeczną z prawem. Zapobieganie można osiągnąć metodą odstraszającą, a więc uświadamiającą nieopłacalność dopuszczania się czynów zabronionych. Natomiast uzupełnieniem celu zapobiegawczego jest cel wychowawczy. Zadaniem kary mającej charakter wychowawczy jest wskazanie sprawcy, że najwłaściwszą drogą postępowania jest uczciwość. Konieczność kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa to cele prewencji generalnej, zadaniem której jest wyrobienie u sprawcy przekonania o nieuchronności kary. Głównym celem wymierzenia kary i dostępnego środka karnego sprawcy młodocianemu jest oddziaływanie wychowawcze. Oddziaływanie to z reguły kojarzy się z łagodnym traktowaniem sprawcy, choćby przez unikanie stosowania kary pozbawienia wolności, po którą sięga się jedynie w ostateczności. Młodocianym jest – w myśl art. 115 § 10 k.k. – osoba, która w chwili popełnienia czynu nie ukończyła 21 lat, a więc pozostaje w przedziale wieku od 17 do 20 lat, a także podczas orzekania przez sąd I instancji nie ukończyła 24 lat. Jeżeli jednak młodociany popełnił czyn zabroniony przed ukończeniem 21 lat, ale do czasu osiągnięcia przez niego 24 lat nie wydano orzeczenia w sądzie I instancji, wówczas traci status młodocianego.

7)

Społeczna szkodliwość. Społeczna szkodliwość to określenie oznaczające ujemną treść społeczną czynu, inaczej jego karygodność, o której decydują elementy stanowiące konkretyzację strony przedmiotowej i podmiotowej czynu zabronionego. Jest charakterystyczne, że organ orzekający przy ocenie stopnia szkodliwości społecznej uwzględnia zarówno okoliczności przedmiotowe, jak i podmiotowe. Istotnymi okolicznościami przedmiotowymi są: rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, waga naruszonych przez sprawcę obowiązków. Do okoliczności podmiotowych należą: zamiar sprawcy i motywacja jego działania. Zamiar może być bezpośredni lub ewentualny. Pierwszy stanowi wyższą szkodliwość, zwłaszcza wtedy, gdy jest realizowany w sposób wyjątkowo przemyślany przez sprawcę. Natomiast zamiar ewentualny może być rezultatem przypadku, emocji, impulsu, które kierują sprawcą i z tego powodu wskazuje na niższą szkodliwość. Niezwykle ważne są motywy działania sprawcy, które wartościują cechy osobowości sprawcy. Oznacza to, że im bardziej naganne motywy działania sprawcy, tym wyższa szkodliwość. Chodzi o pobudki płaskie, niskie, prymitywne, a więc godne potępienia. Natomiast, jeżeli sprawca, dopuszczając się czynu, działał kierowany pobudkami zasługującymi na uwzględnienie, wówczas możemy wyrazić pogląd, że im szlachetniejsze pobudki, tym mniejsza społeczna szkodliwość czynu. Nie bez znaczenia mają również okoliczności przedmiotowo-podmiotowe, charakteryzujące się sposobem działania sprawcy, jak również jego nastawieniem do samego czynu lub jego ofiary.

8)

Sprawstwo. Pojęcie sprawstwa ma dwa znaczenia: szersze i węższe. W szerszym znaczeniu sprawcą jest każdy, kto popełnia czyn zabroniony, a także ten, kto przyczynia się do jego popełnienia, tzn. podżegacz i pomocnik. Natomiast w węższym znaczeniu sprawcą jest tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony. Nie jest nim podżegacz, który jedynie nakłania do popełnienia czynu, jak również pomocnik, który udziela pomocy sprawcy czynu. Wyróżniamy: a) sprawstwo pojedyncze – polegające na popełnieniu czynu przez samego sprawcę, u którego nie tylko zrodził się ten zamysł, ale który również samodzielnie go zrealizował; b) współsprawstwo – polegające na popełnieniu czynu zabronionego wspólnie z innymi osobami; c) sprawstwo kierownicze – polegające na tym, że czyn popełniają osoby, które działają pod kierunkiem innej osoby zajmującej w tym procederze kierowniczą rolę; d) sprawstwo polecające – polegające na tym, że czyn zabroniony popełnia osoba na polecenie innej osoby, wobec której pozostaje w stosunku zależności. Wszystkie osoby współdziałające z sobą przy realizacji czynu zabronionego, a więc sprawca, podżegacz, pomocnik, kierownik, przełożony, współsprawcy wykonujący ten czyn zabroniony, odpowiadają proporcjonalnie do swojego udziału. Jest oczywiste, że na osobie zajmującej kierowniczą rolę przy popełnieniu czynu zabronionego, która wskazuje miejsce czynu, jego rodzaj, sposób realizacji oraz wyznacza podział ról, ciąży największa odpowiedzialność. Dotyczy to także sprawcy polecającego dokonanie czynu zabronionego. Nie ma jednak wątpliwości, że rola podżegacza czy pomocnika może okazać się również decydująca. Należy bowiem wziąć pod uwagę to, że w określonych okolicznościach mogłoby w ogóle nie dojść do stworzenia możliwości popełnienia czynu zabronionego, gdyby podżegacz nie nakłonił odpowiedniego zespołu, a pomocnik nie zgromadził odpowiednich narzędzi. Ocena stopnia zawinienia należy jednak do sądu, który kieruje się zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Każda osoba współdziałająca w popełnieniu czynu zabronionego traktowana jest indywidualnie, tzn. z uwzględnieniem wszystkich okoliczności zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść tej osoby, w wyniku czego wymierza się jej karę, która musi być wypadkową tych okoliczności.

9)

Stan wyższej konieczności. Oddzielnie określono okoliczności stanu wyższej konieczności wyłączające bezprawność czynu. Chodzi o poświęcenie dobra mniejszego dla ratowania dobra większego. Odrębnym zagadnieniem są okoliczności wyłączające winę. W tym przypadku sprawca poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście większej od wartości dobra ratowanego. Zasada ta nie ma zastosowania do przypadku, w którym sprawca jest zobowiązany do strzeżenia określonego dobra nawet z narażeniem życia. W przypadku przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd może karę maksymalnie złagodzić lub odstąpić od jej wymierzenia.

Oto przykład stanowiący odpowiedź na pytanie, czy naruszenie przepisów ruchu drogowego – usprawiedliwione stanem wyższej konieczności – jest wykroczeniem. Otóż licencjonowany pracownik ochrony podczas pełnienia obowiązków służbowych w patrolu interwencyjnym, polegających na ochronie przed włamaniami obiektów zlokalizowanych na terenie centrum w miejscowości posiadającej status miasta, poruszający się służbowym pojazdem osobowym, odpowiednio oznakowanym, ok. godz. 1553 z centrum operacyjnego otrzymał polecenie natychmiastowego udania się do obiektu zlokalizowanego na Starówce. Przyczyną było odebranie sygnału napadowego, co oznaczało, że oczekujący pomocy uruchomił przycisk „agresji”. W chwili, kiedy znajdował się pod obiektem, do którego dojechał możliwie najkrótszą drogą, został zatrzymany przez patrol straży miejskiej. Agent wyjaśnił, że zamierzał wjechać właściwą ulicą oznaczoną znakiem „zakaz ruchu w obu kierunkach” (B-1), do którego z mocy zezwolenia zarządu dróg może się nie stosować. Nie mógł jednak przejechać z uwagi na to, że jezdnia tej ulicy była zastawiona stojącą tam furgonetką. Interweniujący agent wybrał zatem wariant awaryjny. Mianowicie dojechał do obiektu sąsiednią ulicą, przez co nie zastosował się do znaku „zakaz wjazdu” (B-2), przy czym na 50–metrowym odcinku od wjazdu do dojazdu do obiektu nie spotkał żadnego pieszego ani innego pojazdu. Warto dodać, że oprócz wymienionych dwóch dróg, nie ma innej drogi dojazdowej do obiektu. Strażnik nie uwzględnił wyjaśnień agenta ochrony, usprawiedliwiającego niezastosowanie się do znaku B-2 i nałożył mandat w wysokości 200 zł. Co na to stan prawny? Nie ma najmniejszych wątpliwości, że kierujący pojazdem, nawet oznakowanym, firmy ochroniarskiej w rozumieniu zasad ruchu drogowego jest zwykłym uczestnikiem tego ruchu, nieposiadającym żadnych przywilejów, a wręcz przeciwnie – ma obowiązek realizowania z najwyższą starannością zasady unikania wszelkiego działania, które mogłoby bezpieczeństwo ruchu drogowego zmniejszyć, wyrażoną dyrektywą art. 3 p.r.d. Nie zmienia to jednak faktu, że pracownik ochrony posiada ważne z punktu widzenia wzmocnienia poczucia bezpieczeństwa mieszkańców obowiązki idące w parze z uprawnieniami, które wynikają z treści ustawy o ochronie osób i mienia. Analizując zatem przebieg i okoliczności omawianego zdarzenia w oparciu o zasady postępowania wyznaczone treścią wspomnianych ustaw, można bez najmniejszego trudu dojść do wniosku, że pracownik ochrony, nie stosując się w określonej sytuacji do znaku B-2, nie popełnił wykroczenia. Miał on bowiem obowiązek dołożenia wszelkiej staranności przy ratowaniu dobra chronionego prawem, co w konsekwencji zezwalało na określone zachowanie. Argumentem przemawiającym za słusznością wyrażonego poglądu jest zasada określona jako „stan wyższej konieczności” (art. 16 § 1 k.w.), w myśl której nie jest sprawcą czynu zabronionego, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.

Użycie sformułowania „dobru chronionemu prawem” oznacza, że ustawodawca nie określił charakteru zarówno dobra ratowanego, jak i poświęconego, lecz wskazał, iż wartość dobra ratowanego jest wyższa od dobra poświęconego (np. życie, zdrowie, mienie). Jest jednakże charakterystyczne, że stan wyższej konieczności ma miejsce wówczas, jeżeli niebezpieczeństwo wyprzedziło działanie wypełniające znamiona czynu zabronionego, które było tym niebezpieczeństwem usprawiedliwione. Chodzi o chronologię zdarzeń, polegającą na tym, że sygnał o powstaniu zagrożenia bezpieczeństwa osób lub mienia pochodzący z monitorowanego obiektu zostaje odebrany i potwierdzony przez centrum operacyjne, a następnie przekazany grupie interwencyjnej kryptonimem odpowiadającym rodzajowi zagrożenia. Na tej podstawie kierujący pojazdem ochrony ma prawo, po dokonaniu oceny sytuacji, podjąć decyzję w kwestii sposobu pokonania przeszkód w dotarciu do miejsca zagrożenia. Na marginesie warto wskazać, że niezastosowanie się w określonej sytuacji kierującego do znaku B-2 miało charakter jedynie formalny, a zatem żadne dobro chronione prawem nie zostało naruszone. Tym bardziej trudno mówić o słuszności zarzutu popełnienia przez kierującego wykroczenia. Nad zasadnością takiego zarzutu można zastanawiać się, w sytuacji kiedy kierujący pojazdem ochrony nie zastosowałby się do znaku tylko dlatego, że chciał dokonać bezinterwencyjnego sprawdzenia chronionego obiektu. Biorąc pod uwagę fakt, że zawsze istnieje możliwość popełnienia błędu przez organ uprawniony do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego, zasadą par excellence słuszną jest ustawowy wymóg sądowej kontroli tego szczególnego postępowania, w postaci możliwości uchylenia prawomocnego mandatu karnego, w myśl zasad określonych treścią art. 101 § 1 k.p.w., w razie stwierdzenia, że grzywnę nałożono – jak w omawianym przypadku – za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie. Uchylenie następuje na wniosek ukaranego złożony w zawitym terminie 7 dni od uprawomocnienia się mandatu lub z urzędu. Uprawnionym do uchylenia prawomocnego mandatu karnego jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na obszarze działania którego grzywna została nałożona. W przedmiocie uchylenia mandatu karnego sąd orzeka na posiedzeniu, przy czym przed wydaniem postanowienia może zarządzić stosowne czynności w celu sprawdzenia podstaw do uchylenia mandatu karnego.

10)

)

Umyślność i nieumyślność. Generalnie rzecz ujmując, czyny zabronione wypełniające znamiona wykroczenia mogą być popełnione umyślnie, z wyjątkami dopuszczającymi element nieumyślności, określonymi w ustawie. Kwestia umyślności lub nieumyślności stanowi podstawowy element strony podmiotowej czynu zabronionego. Zatem ustalenie sposobu działania sprawcy i formy popełnienia czynu zabronionego ma fundamentalne znaczenie dla oceny jego zachowania. Chodzi wszakże o to, czy sprawca w określonych warunkach działał umyślnie, czy nieumyślnie, a więc ustalenie, czy mamy do czynienia z wykroczeniem, czy może w ogóle brak znamion czynu zabronionego. Nie może budzić wątpliwości kwestia, że czyny umyślne są zamierzone, zaś czyny nieumyślne niezamierzone. Czyn umyślny ma dwojakiego rodzaju postać. Otóż realizacji tego czynu towarzyszy zawsze zamiar, który może mieć postać zamiaru bezpośredniego lub postać zamiaru ewentualnego. Zamiar bezpośredni polega na chęci popełnienia czynu zabronionego. Mówimy, że sprawca działa w zamiarze bezpośrednim, jeżeli chce i równocześnie popełnia czyn zabroniony. Jest przy tym charakterystyczne, że sam zamiar popełnienia czynu zabronionego nie jest tożsamy z pragnieniem jego popełnienia. Zamiar bezpośredni ma dwojakiego rodzaju postać, a mianowicie zamiar nagły i zamiar przemyślany. Pierwsza z wymienionych postaci jest następstwem silnego wzburzenia wywołanego gwałtownym przeżyciem. Do popełnienia czynu popycha nieprzemyślany impuls, który wywołuje z reguły krótkotrwałą chęć popełnienia czynu zabronionego. Druga postać to dopuszczenie się czynu zabronionego w sposób głęboko przemyślany, a więc zaplanowany w najdrobniejszych szczegółach, tak aby wywołał zarówno oczekiwany skutek bez napotkania jakichkolwiek przeszkód, ale nie tylko. Sprawca w ramach przygotowania wykroczenia rozważa również sposób uniknięcia odpowiedzialności karnej. Druga postać umyślności nosi nazwę zamiaru ewentualnego. Chodzi w nim o to, że sprawca nie chce popełnić określonego czynu, lecz mimo wszystko godzi się na jego popełnienie. Nieumyślność natomiast polega na tym, że sprawca nie chce popełnić czynu zabronionego, nie godzi się na jego popełnienie, lecz mimo to czyn popełnia. W takiej sytuacji popełnienie czynu ma charakter nieumyślności spowodowanej niezachowaniem ostrożności. Jest oczywiste, że mowa tu nie o zwykłej ostrożności (sensu largo), lecz o ostrożności wymaganej w danych okolicznościach (sensu stricto). Jednakże stwierdzenie, czy podmiot w toku czynności sprawczych zachował, czy też nie zachował ostrożności, należy do organu orzekającego w ramach swobodnej oceny dowodów. Trzeba zatem przeanalizować kwestię, czy sprawca, popełniając czyn, miał obiektywne możliwości przewidywania skutków swojego działania. Z tego widać wyraźnie, że między zamiarem ewentualnym a nieumyślnością różnice są niekiedy trudne do ujawnienia. Dla ustalenia postaci czynu najistotniejsze jest bowiem to, że jeżeli sprawca miał możliwość przewidywania skutków zdarzenia, organ orzekający musi wykazać, czy ze względu na warunki psychofizyczne powinien przewidzieć, czy tylko „mógł przewidzieć”. Wymaga tego formalna różnica między zamiarem ewentualnym charakteryzującym się tym, że sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu i godzi się na jego popełnienie, a nieumyślnością charakteryzującą się tym, że sprawca, przewidując czyn, nie godzi się na jego popełnienie.

11)

)

Usiłowanie. Odpowiada za usiłowanie ten, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje (art. 11 k.w.). Usiłowanie może mieć charakter zupełny lub niezupełny. Pierwszy polega na wykonaniu wszystkich czynności zmierzających do popełnienia czynu, ale skutek nie nastąpił z różnych powodów. Drugi rodzaj usiłowania polega na niewykonaniu ostatniej czynności przygotowawczej, bowiem ktoś sprawcy przeszkodził. Usiłowanie dotyczy tylko czynu umyślnego, ponieważ sprawca działa w zamiarze jego popełnienia.

12)

)

Ustawa względniejsza dla sprawcy. W przypadku, jeżeli w czasie między popełnieniem czynu a prawomocnym ukaraniem nastąpiła zmiana ustawy, wówczas postępowanie toczy się według nowych zasad, natomiast kara zostanie wymierzona według ustawy nowej lub starej, w zależności od tego, która jest korzystniejsza dla sprawcy. Natomiast stwierdzenie, która ustawa jest korzystniejsza, należy do obowiązków organu orzekającego. Zasadą podstawową jest stosowanie wybranej ustawy w całości. Oznacza to, że nie można z dwóch ustaw wybierać elementów dla sprawcy najkorzystniejszych. Obowiązkiem organu orzekającego jest wnikliwe rozważenie, która ustawa jest sensu largo korzystniejsza i tę należy zastosować. W przypadku gdyby w czasie między popełnieniem czynu a orzekaniem kary nastąpiła nie jedna, lecz więcej zmian, wówczas przy wyborze ustawy najkorzystniejszej należy wziąć pod uwagę wszystkie zmieniane przepisy ustawy. Natomiast jeżeli w wyniku takiego zabiegu okaże się, że najkorzystniejszą dla sprawcy ustawą jest ta, która w czasie popełnienia czynu jeszcze nie obowiązywała, zaś w trakcie orzekania kary już nie obowiązuje, to jednak najwłaściwszym posunięciem organu prawnego będzie zastosowanie tej ustawy.

13)

)

Zaniechanie. Czynem jest również zaniechanie. Zaniechanie ma dwojakiego rodzaju postać, a mianowicie działania właściwego i nagannego. Zaniechanie działania, polegające na rezygnacji z popełnienia czynu zabronionego, ma charakter pozytywny i jest wyrazem zrozumienia błędu, który na szczęście nie przerodził się w czyn zabroniony. Natomiast zaniechanie, które było jedyną przyczyną urzeczywistnienia czynu zabronionego, jest wykroczeniem. O zaniechaniu możemy mówić, wówczas gdy na sprawcy czynu, oczywiście w chwili jego popełnienia, ciążył prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.

14)

)

Zasada humanitaryzmu. Karaniu musi towarzyszyć realizacja jednej z naczelnych dyrektyw, którą jest zasada humanitaryzmu, a w tym poszanowanie godności człowieka. Zasadę humanitaryzmu gwarantuje art. 40 Konstytucji RP, w myśl którego nikt nie może być poddawany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu, a więc poddawany karom cielesnym. Humanitaryzmem jest postawa nacechowana poszanowaniem człowieka i jego godności oraz pragnieniem oszczędzenia mu cierpień. Zasada humanitaryzmu wynika z ratyfikowanej przez Polskę konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, która przyjęta została przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1984 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378).

15)

)

Zasada karania. Niewątpliwy wpływ na wymiar kary ma rodzaj i rozmiar ujemnych następstw czynu zabronionego, a zatem organ orzekający ma obowiązek ustalenia stopnia tych następstw w postaci wysokości powstałej szkody materialnej. Drugą okolicznością wymagającą wyjaśnienia jest rodzaj i stopień naruszonych przez sprawcę obowiązków. Organ procesowy powinien zebrać materiał dowodowy umożliwiający wypowiedzenie się, czy naruszenie obowiązku miało charakter: rażący, znaczny, czy też nieznaczny. Istotnym bowiem elementem decydującym o stopniu społecznej szkodliwości czynu jest motyw. W przypadku gdy jest on naganny, niski, godny potępienia, mamy do czynienia z wyższą szkodliwością czynu. Natomiast kiedy motyw zasługuje na uwzględnienie oraz wynika ze szlachetnych pobudek, niewątpliwie czyn charakteryzuje się mniejszą szkodliwością. Do okoliczności mających wpływ na ocenę stopnia szkodliwości społecznej dodajmy sposób działania sprawcy i jego nastawienie psychiczne do czynu. Kolejną okolicznością mającą wpływ na wymiar kary i rodzaj środków karnych są właściwości i warunki osobiste sprawcy, a więc odpowiednio cechy charakteru i osobowości oraz sytuację. Próbujemy odpowiedzieć na pytanie jaki jest, a zatem, czy jest spokojny, troskliwy, zrównoważony, zgodny, wolny od nałogów albo nerwowy, agresywny, konfliktowy, bezduszny i uzależniony, przy czym oceny dokonujemy na tle warunków rodzinnych i zawodowych, a także materialnych, łącznie z charakterystyką środowiska, z którym utrzymuje kontakty. Ważną okolicznością, której nie wolno pominąć przy wymiarze kary jest sposób życia sprawcy przed popełnieniem czynu zabronionego i po jego popełnieniu. Do okoliczności łagodzących w tym zakresie można zaliczyć to, że przed popełnieniem czynu prowadził tryb życia nienaganny. Ponadto zrozumiał swój błąd, okazał skruchę i wykazał się konsekwentnym dążeniem do naprawienia szkody. Natomiast jeżeli demonstruje pogardę dla norm prawnych, niewątpliwie w ocenie wymiaru sprawiedliwości zapisuje na swoje konto okoliczności obciążające. Należy jednak podkreślić, że samo nieokazanie skruchy i niewykazanie chęci naprawienia szkody, będące konsekwencją nieprzyznania się do winy, bez domieszki cynizmu i pogardy dla prawa, nie leży po stronie okoliczności obciążających, bowiem mieści się w granicach prawa do obrony.

16)

)

Zdarzenie drogowe. Każde odstępstwo od zasad uregulowanych w kodeksie drogowym jest zdarzeniem drogowym, wśród których wyróżniamy zdarzenia bezskutkowe lub skutkowe. Z kolei bezskutkowe mogą stanowić zarówno przestępstwa drogowe, jak i wykroczenia drogowe. Podobny podział występuje w klasyfikacji zdarzeń skutkowych. Dzielimy je na kolizje i wypadki. Kolizje stanowią wykroczenia, a wypadki przestępstwa (art. 44 p.r.d.). Naruszenie dyrektyw ustawy, które godzą w podstawowe zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym, z uwagi na określone skutki jest przestępstwem ujętym w rozdziale XXI pt. „Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji” (art. 173–180 i art. 355 k.k.). Naruszenie dyrektyw ustawy, które godzą w podstawowe zasady bezpieczeństwa i porządku ruchu drogowego jest wykroczeniem, o którym mowa w rozdziale XI zatytułowanym „Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji: (art. 84–103 k.w.).

Autor fragmentu:
Art. 1art(1)

1.

Zagadnienia dotyczące porządku publicznego, o którym mowa w art. 1 ust. 1, powierzono gminom na mocy art. 7 ust. 1 pkt 14 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2021 r. poz. 1372). W myśl zasad określonych w powołanej ustawie zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, które objęły sprawy porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym konieczność wyposażenia i utrzymania magazynu przeciwpowodziowego. Ustawa rozgranicza wprawdzie porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli, to jednak nie może ulegać wątpliwości, że dopóki porządek publiczny nie zostanie naruszony, dopóty obywatele będą mogli czuć się bezpiecznie. Zachowanie porządku publicznego jest więc niejako gwarantem bezpieczeństwa sensu largo. Porządkiem publicznym jest obowiązujący system prawny, mający w szczególności na celu ochronę życia, zdrowia, czci i godności ludzi oraz ochronę mienia, niezależnie od...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX