Lewandowski Robert, Statut spółki europejskiej. Komentarz. Tom I

Historia powstania europejskiej spółki akcyjnej łączy się nierozerwalnie z osobą francuskiego notariusza C. Thibiérge, który na kongresie notariatu francuskiego po raz pierwszy przedstawił konkretne postulaty utworzenia spółki akcyjnej typu europejskiego . Kolejnym orędownikiem idei spółki europejskiej był holenderski profesor P. Sanders , który domagał się stworzenia ponadnarodowej spółki kapitałowej będącej do dyspozycji przedsiębiorstw obok narodowych form prowadzenia działalności na terenie Wspólnoty. W listopadzie 1959 r. holenderski deputowany w Parlamencie Europejskim, Liechtenauer skierował do Komisji oficjalne zapytanie na temat stosunku Komisji w sprawie projektu europejskiej formy spółki. Odpowiedź Komisji była pozytywna .

Pierwszy projekt wstępny statutu spółki europejskiej został przedstawiony w 1966 r. przez grupę ekspertów powołanych przez Komisję Europejską i stanowił propozycję pierwszego projektu rozporządzenia. Projekt ten został następnie przedstawiony Radzie Europejskiej w 1970 r. i na tym etapie liczył 284 artykuły.

Pod wpływem licznych zmian wniesionych przez Parlament Europejski pierwotny projekt został poddany rewizji przez Komisję, która w 1975 r. przedstawiła Radzie Wspólnot Europejskich nowy projekt rozporządzenia. Ta wersja projektu liczyła 400 artykułów i regulowała spółkę akcyjną w sposób w pełni autonomiczny. Zmieniony projekt z 1975 r. nie został jednak uchwalony. Przyczyny takiego stanu rzeczy należy szukać przede wszystkim w braku konsensu państw członkowskich w zakresie wewnętrznej organizacji SE, unormowaniu prawa koncernowego i podatkowego, a także w kwestii udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem . Rada Ministrów prowadziła negocjacje na temat europejskiej spółki akcyjnej jeszcze przez kilka lat, aż do 1982 r. Negocjacje następnie zostały przerwane.

Prace nad urzeczywistnieniem idei europejskiej spółki akcyjnej zostały podjęte ponownie w związku z tzw. Białą Księgą, której celem było urzeczywistnienie wspólnego rynku i wprowadzenie instrumentu prawnego w formie SE, ułatwiającego współpracę między przedsiębiorstwami. W 1989 r. Komisja Europejska przedstawiła kolejny projekt rozporządzenia dotyczącego europejskiej spółki akcyjnej. Projekt ten przewidywał podział na dwa akty. Przedmiotem pierwszego z nich było samo rozporządzenie liczące 137 artykułów, natomiast drugiego - dyrektywa dotycząca uczestnictwa pracowników w zarządzaniu SE . Kolejna wersja projektu została przedłożona w 1991 r. i zawierała już tylko 100 artykułów . Zmniejszenie liczby artykułów wiązało się z tym, że rozporządzenie w wielu kwestiach odsyłało teraz do regulacji poszczególnych państw członkowskich, np. w zakresie opodatkowania SE i prawa koncernowego do regulacji tego państwa członkowskiego, na którego terytorium będzie znajdować się siedziba SE. Jednakże, pomimo znacznego "okrojenia" projektu rozporządzenia oraz elastyczności regulacji, także ten projekt SE był skazany na niepowodzenie .

Kolejnym impulsem dla ponownego zajęcia się SE było powołanie grupy ekspertów pod przewodnictwem Etienne`a Davignon, byłego wiceprezydenta Komisji Europejskiej. Zadaniem tej grupy było rozwiązanie spornej kwestii udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem . Grupa ekspertów zaproponowała model udziału pracowników, który miał mieć zastosowanie tylko wtedy, gdy rozmowy pomiędzy kierownictwem przedsiębiorstwa i przedstawicielami pracowników zakończyłyby się niepowodzeniem . Zaproponowany model miał więc charakter kompromisowy i nie powodował automatycznie osłabienia praw pracowników na skutek utworzenia SE. Niestety, na ten kompromis nie wyraziła zgody Hiszpania.

Pomimo nieuzyskania kompromisu wypracowanego przez grupę ekspertów pod kierunkiem Etienne`a Davignon, Komisja Europejska przedstawiła na bazie raportu tejże grupy nową, zmienioną wersję rozporządzenia i dyrektywy. Na szczycie Rady Europy 11 grudnia 2000 r. udało się osiągnąć kompromis, a 8 października 2001 r. Rada Ministrów uchwaliła jednomyślnie rozporządzenie o SE i dyrektywę uzupełniającą to rozporządzenie o uczestnictwo pracowników w SE, które zostały ogłoszone w Dzienniku Urzędowym UE z dnia 10 listopada 2001 r.

Kwestia określenia podstawy prawnej dla rozporządzenia o SE była przedmiotem licznych kontrowersji związanych z różnym uczestnictwem Parlamentu Europejskiego oraz Rady . Rada i Komisja UE przyjęły bowiem za podstawę uchwalenia rozporządzenia o SE przepis art. 308 TWE, który brzmi:

"Jeżeli działanie Wspólnoty okaże się niezbędne do osiągnięcia, w ramach funkcjonowania wspólnego rynku, jednego z celów Wspólnoty, a niniejszy Traktat nie przewidział kompetencji do działania wymaganego w tym celu, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, podejmuje właściwe działania" .

Stosowanie powyższego przepisu wymaga jednomyślnej uchwały Rady i jedynie konsultacji Parlamentu Europejskiego, a nie jego wyraźnej zgody. Parlament był zdania, że podstawą prawną uchwalenia rozporządzenia był przepis art. 251 TWE w zw. z art. 95 i 44 TWE . Zgodnie z przepisem art. 251 ust. 2 TWE, konieczna jest w takim wypadku większość kwalifikowana, a Parlament Europejski może odrzucić projektowany akt bezwzględną większością głosów.

Artykuł 308 TWE, a nie przepis art. 95 TWE, stanowi podstawę prawną do uchwalenia rozporządzenia o SE. Po pierwsze, wynika to z tego, iż art. 308 TWE w stosunku do art. 95 TWE ma charakter subsydiarny, co potwierdza punkt 28 Preambuły, który stanowi, że Traktat nie określa kompetencji wykonawczych innych niż określone w art. 308 TWE. Po drugie, stosowanie przepisu art. 95 TWE ma jednak za przesłankę, iż dany przedmiot, który ma być uregulowany np. w rozporządzeniu, może być również przedmiotem regulacji przez ustawodawstwa poszczególnych państw członkowskich. Ponieważ w przypadku Europejskiej Spółki Akcyjnej chodzi o ponadnarodową formę organizacyjno-prawną, wobec tego art. 95 TWE nie może mieć tutaj zastosowania.

Rozporządzenie w sprawie statutu spółki europejskiej należy do prawa wtórnego wspólnotowego wydanego przez Radę WE. Jako europejskie rozporządzenie ma ono, zgodnie z art. 249 zdanie drugie TWE zasięg ogólny, wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich . Prawa i obowiązki ustanowione w SE-R nie muszą więc podlegać procesowi transformacji do porządku prawnego poszczególnych państw członkowskich.

Ponieważ SE-R jest bezpośrednio stosowane w każdym państwie członkowskim, powinno być tym samym stosowane przez sądy oraz urzędy administracyjne poszczególnych krajów. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na przepis art. 234 zdanie pierwsze lit. b) TWE, zgodnie z którym ETS jest właściwy do orzekania o ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje Wspólnoty oraz Europejski Bank Centralny. Do aktów w rozumieniu tego przepisu należą - zgodnie z art. 249 zdanie pierwsze TWE - rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, a więc także SE-R.

Ponieważ rozporządzenie nr 2157/2001 reguluje status spółki europejskiej w sposób fragmentaryczny, może dojść do powstania luk. W doktrynie wyróżnia się dwa rodzaje luk: luki planowane i luki niezamierzone . Z pierwszą z nich będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy określone kwestie celowo nie zostały uregulowane przez pracodawcę europejskiego. Luki takie powinny zostać usunięte w drodze zastosowania prawa krajowego . Stosowanie przepisów prawa krajowego nie jest jednak dopuszczalne, jeżeli dana kwestia została uregulowana w sposób wyczerpujący . Dlatego przed wypełnieniem luki istotna jest wykładnia przepisów rozporządzenia pod względem ich treści i zakresu. Oprócz luk planowanych, w rozporządzeniu SE mogą wystąpić tzw. luki niezamierzone. Są to luki, które mogą pojawić się w odniesieniu do kwestii, które powinny zostać uregulowane w sposób jednolity na płaszczyźnie europejskiej. Wypełnienie takiej luki powinno odbyć się na poziomie regulacji rozporządzenia, w drodze analogii do innych przepisów .

Europejska spółka akcyjna (societas europaea) stanowi ponadnarodową formę organizacyjno-prawną. Rozporządzenie w sprawie statutu spółki europejskiej reguluje tylko ogólnie fazę tworzenia i organizacji SE. W pozostałych kwestiach, niebędących przedmiotem regulacji SE-R, mają zastosowanie przepisy państw członkowskich, w których SE ma swoją siedzibę.

Europejska spółka akcyjna posiada osobowość prawną od momentu wpisania jej do rejestru (art. 1 ust. 3, art. 16 ust. 1 SE-R) i występuje w obrocie pod własną firmą zawierającą dodatek "SE" (art. 11 ust. 2 SE-R). Siedziba SE musi być identyczna z siedzibą jej zarządu i powinna znajdować się na terenie Wspólnoty (art. 7 SE-R). W przypadku przeniesienia siedziby SE, tożsamość spółki zostaje zachowana, tzn. przeniesienie nie wiąże się z jej likwidacją ani z utworzeniem nowej osoby prawnej (art. 8 SE-R). Europejska spółka akcyjna jest spółką kapitałową, której kapitał jest podzielony na akcje i wyrażony w euro oraz wynosi co najmniej 120 000 euro (art. 1 ust. 2, 4 ust. 2 SE-R). Cecha ta gwarantuje zatem dostęp do rynku papierów wartościowych . W odniesieniu do kapitału SE, jego utrzymaniu i zmiany wysokości, a także do emitowanych przez nią akcji, obligacji i innych porównawczych papierów wartościowych stosuje się przepisy dla spółek akcyjnych obowiązujące w państwie członkowskim, w którym SE jest zarejestrowana (art. 5 SE-R). Wierzyciele SE mogą dochodzić swoich wierzytelności tylko wobec spółki, do wysokości jej majątku. Odpowiedzialność akcjonariuszy jest ograniczona do wysokości objętego udziału w kapitale (art. 1 ust. 2 zdanie drugie SE-R). Kwestie dotyczące rejestracji i publikacji danych SE są przedmiotem regulacji art. 12-14 SE-R. Założycielom SE przysługuje prawo wyboru struktury organizacyjnej pomiędzy systemem monistycznym i dualistycznym (art. 38 lit. b) SE-R). W ramach procesu zakładania spółki SE-R stanowi, że w proces ten muszą być zaangażowane przynajmniej dwa określone podmioty, w co najmniej dwóch różnych państwach członkowskich (art. 2 ust. 1 SE-R). Europejska spółka akcyjna nie może zostać założona w trybie bezpośrednim, tzn. przez jej wykreowanie w drodze pierwotnego "utworzenia". Spółka europejska powstaje w ten sposób, że albo istniejące już spółki akcyjne (narodowe lub europejskie) z różnych państw członkowskich łączą się ze sobą lub zakładają spółkę zależną (spółkę córkę) lub spółkę kapitałową (spółkę holding), lub też spółka akcyjna, która od co najmniej 2 lat posiada spółkę zależną podległą prawu innego państwa członkowskiego, podlega przekształceniu w SE (art. 2 SE-R).

W zakresie regulacji kwestii udziału pracowników w prowadzeniu europejskiej spółki akcyjnej ustawodawca europejski wybrał formę dyrektywy (2001/86/WE ), a nie rozporządzenia, która uzupełnia statut spółki europejskiej w odniesieniu do zaangażowania pracowników. Warunki uczestnictwa pracowników, a także kwestie związane z ich informowaniem i konsultowaniem są przedmiotem negocjacji pomiędzy specjalnym gremium reprezentującym pracowników a organami zarządzającymi. W przypadku nieosiągnięcia porozumienia w drodze negocjacji mają zastosowanie regulacje modelowe zapewniające pewien standard praw pracowników oraz przedsiębiorstw uczestniczących w zakładaniu SE.

Dzięki formie SE, przedsiębiorstwa europejskie będą mogły prowadzić działalność gospodarczą w nowej formie, a nie w obecnej strukturze koncernu czy rozbudowanej sieci spółek córek, zakładanych w poszczególnych państwach członkowskich. Prowadzi to do uproszczenia, a także ujednolicenia struktury koncernowej dla wszystkich spółek córek. Europejska spółka akcyjna umożliwia prowadzenie działalności w skali całej Wspólnoty przy wykorzystaniu jednej spółki kapitałowej . Tym samym, stanowi ona instrument marketingowy dla przedsiębiorstwa prowadzącego działalność na obszarze całej Wspólnoty.

Zgodnie z Motywem (2) Preambuły, przesłanką stworzenia rynku wewnętrznego oraz polepszenia sytuacji gospodarczej i społecznej w obrębie całej Wspólnoty, jest nie tylko wyeliminowanie barier handlowych, ale także reorganizacja struktury produkcji w wymiarze wspólnotowym. Powyższy cel może zostać łatwiej osiągnięty przy pomocy formy spółki europejskiej. Rozporządzenie w sprawie statutu spółki europejskiej ustanawia podstawy w zakresie połączeń, tworzenia holdingów oraz przeniesienia siedziby spółki. Uproszczenie mechanizmów przekształceń może prowadzić do zmniejszenia opłat administrative and legal costs na skalę około 30 bilionów euro rocznie . Pod względem ekonomicznym utworzenie SE będzie miało za cel obniżkę tzw. "kosztów transakcji" w odniesieniu do przedsiębiorstw, które obejmują np. koszty założenia, koszty utrzymania, koszty ponoszone z tytułu dostępu do informacji, czy też koszty przeniesienia . W przypadku SE oczekuje się, że oszczędności wystąpią na następujących obszarach: ujednolicenie struktury corporate governance, redukcja dużej ilości obowiązujących norm poszczególnych państw członkowskich, uproszczona struktura koncernowa oraz ułatwienia na obszarze restrukturyzacji, ponieważ w tym ostatnim przypadku brakuje regulacji w poszczególnych państwach członkowskich w zakresie ponadnarodowych fuzji i możliwości przeniesienia siedziby .

W formie SE będą z reguły prowadzić działalność gospodarczą koncerny ze względu na stosunkowo wysoki kapitał zakładowy w wysokości 120 000 euro oraz dodatkowe koszty związane z założeniem takiej spółki. Ponadto SE jest również pomostem do tworzenia wspólnych przedsiębiorstw w formie Joint Venture . Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 3 SE-R, spółki w rozumieniu art. 48 TWE oraz inne osoby prawne prawa publicznego lub prywatnego, powstałe zgodnie z prawem państwa członkowskiego, ze statutowymi siedzibami i siedzibami zarządu we Wspólnocie, mogą tworzyć spółki córki SE, pod warunkiem spełnienia określonych w tym przepisie przesłanek.

Europejska spółka akcyjna umożliwia także utworzenie nowej struktury organizacyjnej w spółce, w oparciu o model monistyczny lub dualistyczny, co w szczególności z polskiego punktu widzenia należy ocenić jako dużą zaletę. Model dualistyczny, który praktykowany jest w spółkach kapitałowych m.in. w Polsce, Niemczech, Szwecji czy też Danii, charakteryzuje się podziałem pomiędzy organem prowadzącym sprawy spółki (zarząd) i organem kontrolnym (rada nadzorcza). W przeciwieństwie do tego, cechą modelu monistycznego jest mocniejsza integracja pomiędzy funkcją kierowniczą i kontrolną, skupiona w organie administracyjnym. Zaletą dualistycznego modelu jest niewątpliwie możliwość efektywnej kontroli przez niezależny organ kontrolny w charakterze rady nadzorczej. Tym samym, kontrola jest bardziej zrozumiała dla osób trzecich. Ponadto, podział ten umożliwia jednocześnie większy dystans podczas krytycznej oceny jakości prowadzenia przedsiębiorstwa w ramach organizacji SE. Zaletą systemu monistycznego jest natomiast większa swoboda kształtowania struktury zarządzająco-kontrolnej, wyrażająca się m.in. w ten sposób, że tzw. outside directors pełniący funkcję kontrolną są również włączeni w proces prowadzenia przedsiębiorstwa i w ten sposób są lepiej poinformowani o jego działalności, planach rozwoju i danych. W ramach systemu dualistycznego istnieje też możliwość, że rada administracyjna bardziej uelastyczni zakres zadań pomiędzy radą i prowadzącymi sprawy spółki dyrektorami z jednej strony, a ponadto wyposaży organ walnego zgromadzenia w silniejsze uprawnienia niż ma to miejsce w modelu dualistycznym, z drugiej strony. Tym samym SE-R stwarza poszczególnym krajom członkowskim możliwość wyboru pomiędzy modelem dualistycznym i monistycznym .

Niewątpliwie, zaletą SE jest możliwość ponadgranicznego przeniesienia jej siedziby do innego państwa członkowskiego bez konieczności likwidacji spółki , co wiąże się jednocześnie ze zmianą prawa mającego zastosowanie do SE (art. 8 SE-R). Spółki partycypujące w tworzeniu SE mogą zatem dokonać wyboru porządku prawnego, który byłby najbardziej odpowiedni dla ich celów i przedmiotu działalności SE. Ta swoboda wyboru miejsca siedziby SE prowadzić będzie do powstania tzw. Forum - Shopping .

Najczęściej wymienianą wadą SE jest z pewnością regulacja udziału pracowników w współdecydowaniu w kierowaniu przedsiębiorstwem spółki. Ustawodawca europejski uregulował tę kwestię w formie dyrektywy, a nie rozporządzenia. Istnieje niebezpieczeństwo, że przedsiębiorstwa państw, w których istnieją wysokie standardy w tym zakresie - jak np. w Niemczech - będą przenosiły swoje siedziby do krajów o niskich wymogach udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Kolejną wadę w regulacji SE stanowi brak jednolitej i bezpośredniej regulacji w zakresie opodatkowania SE w samym SE-R . Motyw (20) do Preambuły stwierdza jednoznacznie, że przepisów niniejszego rozporządzenia nie stosuje się w kwestiach dotyczących opodatkowania SE, co może prowadzić do trudności w ramach zakładania czy też przenoszenia siedziby SE. Zgodnie z art. 9 SE-R, opodatkowanie SE podlega przepisom prawa krajowego. Jeszcze pod koniec 2004 r. istniały wątpliwości, czy do SE mają zastosowanie przepisy dyrektywy dotyczącej fuzji spółek , ponieważ forma SE nie była jeszcze zamieszczona w załączniku zawierającym poszczególne formy prawne. W dniu 17 października 2003 r. Komisja przedstawiła projekt zmiany dyrektywy dotyczącej fuzji . Zmiana ta zawierała nie tylko włączenie SE do form prawnych objętych dyrektywą, ale także, m.in. regulacje podatkowe w zakresie przeniesienia siedziby. W dniu 7 grudnia 2004 r. Rada Ministrów do spraw gospodarczych i finansowych uzyskała polityczne porozumienie w zakresie projektu zmiany dyrektywy. Formalna uchwała w przedmiocie zatwierdzenia dyrektywy nastąpiła 17 lutego 2005 r. Istotne jest, że w przeciwieństwie do rozporządzeń, dyrektywa ta nie jest bezpośrednio stosowana w państwach członkowskich, lecz podlega implementacji do porządku prawnego każdego z tych państw. Ustawodawca europejski wprowadził w tym zakresie stosunkowo krótkie terminy. Implementacja regulacji dotyczących przeniesienia siedziby SE oraz włączenie SE w krąg spółek objętych tą dyrektywą miała nastąpić do dnia 1 stycznia 2006 r. Do implementacji pozostałych przepisów był przewidziany termin do 1 stycznia 2007 r.

Celem ujednolicenia europejskich form tworzenia i funkcjonowania spółek zostały uchwalone następujące dyrektywy :

Obok zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich Wspólnoty w zakresie prawa spółek istotne jest także tworzenie ponadnarodowych form spółek jako instrumentu organizacyjnego, umożliwiającego budowę struktur przedsiębiorstw na obszarze całej wspólnoty . Przed utworzeniem SE istniała już forma Europejskiego Ugrupowania Interesów Gospodarczych (EUIG) , którego celem jest wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, a także przedstawicieli wolnych zawodów w ramach ponadgranicznej współpracy . Ponadto, z dniem 18 sierpnia 2003 r. została utworzona także Spółdzielnia Europejska i uregulowana na wzór SE. Propozycje Komisji istnieją także w przedmiocie regulacji Europejskiego Stowarzyszenia, Europejskiej Spółki Wzajemnej oraz Europejskiej Spółki Prywatnej.

Rozporządzenie w sprawie statutu spółki europejskiej, jako rozporządzenie europejskie w rozumieniu art. 249 zdanie drugie TWE, wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich. Z jednej strony SE-R zawiera liczne możliwości wyboru oraz regulacji pod adresem narodowych ustawodawców co sprawia, że konieczne staje się uchwalenie ustaw przez pojedyncze państwa członkowskie uzupełniających treść SE-R. Z drugiej strony, SE-R rezygnuje z regulacji technicznych kwestii (w szczególności aspekt rejestracji), pozostawiając ich regulację na mocy art. 68 SE-R również państwom członkowskim.

Polski ustawodawca uchwalił w dniu 4 marca 2005 r. ustawę o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej, która weszła w życie 19 maja 2005 r., aby nadać moc obowiązującą SE-R w rozumieniu przepisu art. 68 SE-R. Ustawa ta reguluje m.in. powstanie, organizację i działalność spółki europejskiej w zakresie nieuregulowanym w SE-R oraz zasady zaangażowania pracowników w SE .