Dolniak Patrycja, Przeciwdziałanie nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Komentarz, wyd. II

Komentarze
Opublikowano: LEX/el. 2023
Stan prawny: 31 stycznia 2023 r.
Autor komentarza:

Przeciwdziałanie nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Komentarz, wyd. II

Autor fragmentu:

Przedmowa

Zatory płatnicze w obrocie gospodarczym to problem aktualny w całej Unii Europejskiej. Brak zapłaty w terminie stwarza poważne zagrożenie dla wypłacalności przedsiębiorców. Zagrożenie to staje się szczególnie niebezpieczne w przypadku podmiotów dysponujących niewielką siłą rynkową. Chęć pozyskania kontrahenta będącego dużym przedsiębiorcą prowadzi niejednokrotnie do konieczności zaakceptowania narzuconych przez tego ostatniego skrajnie niekorzystnych warunków umowy. Co więcej, podmiot taki, świadomy swojej siły rynkowej, często nie przestrzega wymuszonych przez siebie postanowień umownych.

Komentowany akt prawny ma stanowić kompleksowe rozwiązanie powyżej zarysowanych problemów. Wprowadzone z dniem 1.01.2020 r. zmiany, w szczególności w zakresie wzbogacającym ustawę o przepisy regulujące postępowanie w sprawie nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, mają zapewnić bardziej efektywne narzędzie do walki z opóźnieniami w zapłacie.

Trudno przy tym nie zgodzić się z projektodawcą, że funkcjonujące dotychczas narzędzia cywilnoprawne okazały się niewystarczające. Tak zwany wymuszony kredyt kupiecki stał się problemem nagminnie występującym w obrocie gospodarczym, szczególnie dotkliwym w przypadku przedsiębiorców zaliczanych do sektora MŚP. Droga postępowania cywilnego, wobec długości i czasochłonności procedur, nie mogła natomiast zapewnić skutecznego remedium na zdiagnozowany powyżej problem i uchronić przedsiębiorcy od negatywnych skutków zachowania nielojalnego dłużnika. Kwestie te skłoniły ustawodawcę do poszukiwania innych metod ochrony wierzyciela z transakcji handlowej.

W konsekwencji dokonanych zmian ustawa może być aktualnie podzielona na dwie części – cywilną i administracyjną. Części te łączy wspólny cel – przeciwdziałanie opóźnieniom w zapłacie, w szczególności w przypadku, kiedy opóźnienia takie miałyby dotykać mniejszych przedsiębiorców. Nie jest to jednak cel jedyny. Wbrew nazwie, ustawa ma również zapewnić stosowanie krótszych terminów zapłaty. I tu szczególnej ochronie podlegają przedsiębiorcy z sektora MŚP oraz wierzyciele z transakcji handlowych, w których dłużnikiem jest podmiot publiczny.

Wzmiankowana powyżej część cywilna w przeważającym zakresie stanowi implementację dyrektywy 2011/7/UE. Nie wszystkie jednak rozwiązania funkcjonujące w obrębie przepisów cywilnoprawnych są prostą konsekwencją transpozycji dyrektywy na grunt krajowy. Ustawodawca, w szczególności w ramach zmian dokonanych na podstawie nowelizacji z 19.07.2019 r., zdecydował się bowiem skorzystać z możliwości przewidzianej w art. 12 ust. 3 dyrektywy 2011/7/UE, który zezwala państwom członkowskim na wprowadzenie korzystniejszych dla wierzycieli przepisów.

Narzędzia natury cywilnoprawnej, mające zapewnić realizację celów ustawy, to przede wszystkim wyższe niż przewidziane w Kodeksie cywilnym odsetki należne z tytułu opóźnienia w zapłacie oraz rekompensata za koszty odzyskiwania należności, która co do zasady pozostaje niezależna od faktycznego poniesienia kosztów z tytułu dochodzenia przeterminowanej należności. Ponadto ustawa przewiduje reguły ograniczające w znacznym stopniu swobodę umów stron w zakresie długości terminów zapłaty. Swoboda ta jest szczególnie limitowana w przypadku transakcji, w których podmiotem zobowiązanym do zapłaty jest duży przedsiębiorca, a wierzycielem przedsiębiorca zaliczany do sektora MŚP. Ustawa w aktualnie obowiązującym brzmieniu przewiduje również szereg regulacji pozwalających wierzycielowi na, cytując uzasadnienie..., VIII kadencja, druk sejm. nr 3475, „uwolnienie się z krzywdzącej dla niego relacji”. Nie negując przy tym zasadności wzmocnienia pozycji wierzycieli, szczególnie tych będących mikroprzedsiębiorcami, małymi lub średnimi przedsiębiorcami, zauważyć jednak już w tym miejscu należy, że szereg spośród wprowadzonych z dniem 1.01.2020 r. zmian budzi poważne wątpliwości.

Druga z części, jaka może być wyodrębniona w ramach komentowanej ustawy, to część administracyjna. Tworzą ją przepisy dodane na podstawie nowelizacji z 19.07.2019 r. Jest to regulacja nieznana dyrektywie. Trzon dodanych z dniem 1.01.2020 r. przepisów stanowią normy dotyczące postępowania w sprawie nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Postępowanie to, prowadzone przez Prezesa UOKiK, wykazuje wiele podobieństw do postępowania antymonopolowego prowadzonego na podstawie przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Gwarancję efektywności prowadzonego postępowania mają stanowić kary, jakie organ ten jest władny nałożyć w przypadku stwierdzenia nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych.

I w tym przypadku należy jednak wskazać, że jakość wprowadzonych zmian nasuwa miejscami poważne wątpliwości. Nie negując zasadności obudowania dotychczasowych przepisów, które w praktyce okazały się nieskuteczne, dodatkowymi narzędziami mającymi na celu zapewnienie realizacji celów ustawy, można niekiedy odnieść wrażenie, że regulacje te mogłyby być bardziej precyzyjne. Jednocześnie nie można tracić z pola widzenia, że dodane do ustawy przepisy dają Prezesowi UOKiK bardzo dotkliwe w skutkach narzędzia do walki z opóźnieniami w zapłacie.

Niedoskonałość przepisów w zakresie administracyjnej części ustawy dostrzegł sam ustawodawca. Dokonane na podstawie nowelizacji z 4.11.2022 r. zmiany, to bowiem przede wszystkim zmiany owej drugiej, dodanej z dniem 1.01.2020 r. części ustawy.

Przede wszystkim okazało się, że przyjęty pierwotnie model karania, w tym sposób ustalania administracyjnej kary pieniężnej, jest wyjątkowo skomplikowany i nieefektywny. Na podstawie przepisów, które weszły w życie dnia 1.01.2020 r. Prezes UOKiK w przypadku ustalenia, że doszło do nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, został zobowiązany do nałożenia na przedsiębiorcę dopuszczającego się owych opóźnień administracyjnej kary pieniężnej obliczanej wedle ściśle określonego i sformalizowanego wzoru. Wyliczenie kary na podstawie przedmiotowego wzoru poprzedzała konieczność dokonania analizy milionów transakcji handlowych, a następnie wyliczenia za każde najmniejsze opóźnienia (niezależnie od wartości wierzytelności) jednostkowej kary pieniężnej, których suma składała się na karę nakładaną na stronę postępowania. Tym samym postępowania prowadzone przez Prezesa UOKiK w sprawach nadmiernego opóźniania się ze spełnieniem świadczeń pieniężnych w transakcjach handlowych okazały się czasochłonne, skomplikowane i wymagające szczególnej dokładności i precyzyjności z uwagi na zakres dokonywanej w ich trakcie analizy materiału dowodowego oraz obszerność tego materiału. Oznaczało to, że dokonanie precyzyjnych ustaleń pozwalających na wydanie decyzji wymierzającej karę na podstawie dotychczasowego modelu karania w sposób szybki i prawidłowy nie było możliwe. Dodatkowo wartość nakładanych kar okazała się zbyt niska, aby spełnić represyjną funkcję, która w intencji ustawodawcy miała doprowadzić do wyeliminowania z obrotu niepożądanych zachowań (por. uzasadnienie..., IX kadencja, druk sejm. nr 2620, s. 17–18).

W konsekwencji ustawa w aktualnie obowiązującym brzmieniu w dalszym ciągu posługuje się matematycznym wzorem, ale wzór ten aktualnie limituje jedynie maksymalny wymiar kary. Ponadto od 8.12.2022 r. Prezes UOKiK w razie stwierdzenia, że doszło do nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych nie jest już zobowiązany wymierzyć kary, gdyż wprowadzone z tym dniem zmiany w miejsce obowiązku organu przewidują uprawnienie do nałożenia administracyjnej kary pieniężnej. Modyfikacji uległy również przesłanki obniżenia administracyjnej kary pieniężnej oraz odstąpienia od jej nałożenia, a sama kara będzie mogła zostać rozłożona na raty bądź odroczona.

Zmiany dokonane na podstawie nowelizacji z 4.11.2022 r. to również doprecyzowanie obowiązku sprawozdawczego, podmiotu obowiązanego do złożenia sprawozdania oraz wprowadzenie możliwości korekty złożonego sprawozdania. Z dniem 1.01.2023 r. ograniczeniu uległ również katalog podmiotów zobowiązanych do składania sprawozdań. Nie obejmuje on już spółek tworzących podatkowe grupy kapitałowe, a także publicznych podmiotów leczniczych i podmiotów, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy z 15.04.2011 r. o działalności leczniczej. Nadto w sprawozdaniu nie będą już uwzględniane transakcje handlowe zawierane w zakresie działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, transakcje handlowe, których wyłącznymi stronami są podmioty należące do tej samej grupy kapitałowej oraz świadczenia pieniężne, w przypadku których upłynął termin przedawnienia. Konsekwencją powyższego było wyłączenie transakcji w ramach grup kapitałowych oraz transakcji w ramach działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej z transakcji analizowanych przez Prezesa UOKiK przy ustalaniu czy doszło do nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych.

Z aprobatą odnieść należy się do wprowadzenia, na wzór ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, możliwości wystąpienia przez Prezesa UOKiK z tzw. „wystąpieniami miękkimi”, które mają przyczynić się do wzrostu świadomości uczestników rynku oraz wpływać na zmiany praktyki przedsiębiorcy bez konieczności wszczęcia postępowania (por. uzasadnienie..., IX kadencja, druk sejm. nr 2620, s. 14).

Zakres zmian w pierwszej, cywilnoprawnej części ustawy wprowadzonych nowelizacją z 4.11.2022 r. jest znacznie skromniejszy. Ustawodawca zdecydował się na dokonanie modyfikacji w zakresie obowiązku złożenia oświadczenia w przedmiocie statusu dużego przedsiębiorcy, rozciągając go również na wierzycieli oraz obejmując nim także uzyskanie albo utratę tego statusu. Nadto wprowadzono nieznane do tej pory rozwiązanie przewidujące bezskuteczność zakazu cesji w transakcjach asymetrycznych w sytuacji, gdy zapłata nie nastąpiła w terminie ustalonym w umowie. Wobec pojawiających się dotychczas wątpliwości ustawodawca zdecydował się również doprecyzować zakres wyłączenia stosowania ustawy do długów objętych postępowaniem restrukturyzacyjnym i upadłościowym.

Mimo znacznych zmian w analizowanym akcie prawnym dokonanych nowelizacją z 4.11.2022 r. w dalszym ciągu gros problemów, jakie rodziły się na gruncie komentowanej ustawy już wcześniej, nie spotkał się z odpowiedzią ustawodawcy. W szczególności uwaga ta odnosi się do cywilnoprawnej części ustawy, której zmiany wprowadzone nowelizacją z 4.11.2022 r. dotknęły w niewielkim zakresie. Aktualne pozostają zatem niestety krytyczne uwagi co do modyfikacji wprowadzonych z dniem 1.01.2020 r.

Niniejsza praca stawia sobie za cel nie tylko teoretyczną analizę przepisów ustawy, ale i omówienie praktycznych zagadnień pojawiających się na jej gruncie. W konsekwencji przedstawione w niej zostały problemy wynikające ze stosowania prawa. Komentarz prezentuje poglądy doktryny i orzecznictwa, ale też niejednokrotnie przedstawia autorską koncepcję rozwiązania problemów, jakie mogą pojawić się na gruncie analizowanych przepisów. W szczególności będzie to miało miejsce w odniesieniu do przepisów wprowadzonych na podstawie najnowszej nowelizacji ustawy, które nie były jeszcze przedmiotem opracowań naukowych ani podstawą rozstrzygnięć judykatury.

Realizacja powyższego celu wymagała odniesienia się do poglądów doktryny i dorobku orzecznictwa polskiego, a także analizy regulacji prawa unijnego oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, co uzasadniało zastosowanie dogmatyczno-prawnej metody badawczej. Praca licznie odwołuje się do wyroków Trybunału oraz ocenia wprowadzone w polskiej ustawie regulacje przez pryzmat zgodności z dyrektywą. Wynikiem owych porównań są również postulaty de lege ferenda, które w ocenie autorki mogłyby w bardziej efektywny sposób zapewnić realizację celów dyrektywy, nie nadwyrężając przy tym i tak już mocno ograniczonej ustawą zasady swobody umów.

Autor fragmentu:
Art. 1art(1)Przedmiot ustawy

I.Cel ustawy

1.

Podstawowym celem ustawy jest przeciwdziałanie zatorom płatniczym w stosunkach gospodarczych. Aby zrealizować powyższe założenie, ustawa przewiduje szereg mechanizmów, które mają nie tylko umożliwić wierzycielowi pokrycie kosztów związanych z opóźnieniem w zapłacie, ale i zniechęcać dłużników do niedotrzymywania terminów płatności (por. E. Marcisz, Ustawa o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Komentarz, Warszawa 2014, art. 1, nb 1). Nowelizacja z 19.07.2019 r. poszerza owe cele o skrócenie umownych terminów zapłaty, w szczególności w tzw. transakcjach asymetrycznych, w przypadku których dłużnikiem zobowiązanym do zapłaty jest duży przedsiębiorca, a wierzycielem przedsiębiorca zaliczany do sektora MŚP (por. K. Menszig-Wiese, M. Toroń [w:] Ustawa o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Komentarz, red. K. Menszig-Wiese, Warszawa 2022, art. 1, nb II.5).

2.

Konieczność wprowadzenia mechanizmów zniechęcających dłużnika do opóźnień...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX