Raglewski Janusz, Prawo własności przemysłowej. Komentarz do przepisów karnych, wyd. II

Termin „prawo własności przemysłowej”, nieobjaśniony w formule definicji ustawowej, tradycyjnie ujmuje się jako zespół przepisów regulujących treść i ochronę praw podmiotowych, przedmiotem których są dobra niematerialne o charakterze intelektualnym. Chodzi o tzw. prawa bezwzględne przysługujące uprawnionemu podmiotowi w sposób bezwarunkowy i wyłączny. Są zatem skuteczne wobec podmiotów trzecich bez konieczności spełnienia dodatkowych przesłanek, oprócz wymagań formalnych związanych ze zgłoszeniem lub rejestracją (K. Stefanowicz, A. Mechowska, Oryginał czy kopia..., s. 689).

W literaturze przyjmuje się, że prezentowane pojęcie występuje w tekstach konwencji międzynarodowych, aktach prawa wewnętrznego poszczególnych państw oraz wypowiedziach piśmienniczych w dwóch znaczeniach: podmiotowym oraz przedmiotowym. W pierwszym wypadku chodzi o prawo podmiotowe do dóbr niematerialnych (wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych i usługowych, nazw handlowych, geograficznych oznaczeń pochodzenia, topografii układów scalonych oraz nowych odmian roślin). Z kolei w ujęciu przedmiotowym obejmuje zespół przepisów regulujących powstanie, treść, zmianę, ustanie i ochronę praw podmiotowych do wymienionych wyżej dóbr niematerialnych oraz zwalczanie nieuczciwej konkurencji (R. Skubisz, Prawo własności przemysłowej..., s. 4 i n.).

Od dnia 22 sierpnia 2001 r. w naszym kraju kwestie związane ze stosunkami w zakresie wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych, zasady, na jakich przedsiębiorcy mogą przyjmować projekty racjonalizatorskie i wynagradzać ich twórców, a także zadania i organizację Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej normują w sposób kompleksowy przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej uchwalonej w dniu 30 czerwca 2000 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1410 z późn. zm.). Występujący w tytule tego aktu prawnego termin „prawo własności przemysłowej”, jako odnoszący się do całości materii w nim zawartej, użyty został bez wątpienia w znaczeniu przedmiotowym. Porównując zespół zagadnień uregulowany w powołanej ustawie z perspektywy postanowień jednego z rudymentarnych aktów prawa międzynarodowego dotyczących tej tematyki (konwencji paryskiej z dnia 20 marca 1883 r. o ochronie własności przemysłowej – Dz. U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51 – załącznik), z łatwością można zauważyć, że z jednej strony polska ustawa nie normuje całości zagadnień praw własności przemysłowej (pozostawiając poza nią zwalczanie nieuczciwej konkurencji – zob. art. 2), a z drugiej przewiduje regulacje między innymi kwestii związanych z topografią układów scalonych (art. 1 ust. 1 pkt 1) oraz organizacją Urzędu Patentowego (tytuł VIII) – zob. M. du Vall (w:) E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności..., s. 18. W literaturze tak szeroko zakreślony przedmiot regulacji spotkał się również z krytyką z punktu widzenia systemowego. Objęte zostały nią bowiem materie, których tradycyjnie nie łączy się w jednym akcie prawnym. Wspólnym mianownikiem dla tych unormowań dotyczących ochrony poszczególnych dóbr niematerialnych jest to, że ochrona ta jest udzielana przez Urząd Patentowy RP i że prawa te mają charakter wyłączny (I. Wiszniewska, Znaki towarowe..., s. 2).

Podstawowe znaczenie w zagwarantowaniu ochrony przed naruszeniem praw własności przemysłowej mają z pewnością regulacje o charakterze cywilnoprawnym. Podmiot uprawniony dysponuje szeregiem instrumentów z tego zakresu (zob. tytuł IX p.w.p. „Dochodzenie roszczeń w postępowaniu cywilnym” – art. 283-302). W praktyce najistotniejszym z nich zdaje się być roszczenie o zaniechanie. Oprócz tych środków istotne znaczenie mają również unormowania o charakterze administracyjnoprawnym.

Przez długi okres czasu w konstruowanych modelach ochrony praw własności intelektualnej panowało przekonanie, że nie jest konieczne funkcjonowanie w jej ramach podstaw odpowiedzialności karnej. Jako zupełnie wystarczające uznawano regulacje o charakterze cywilistycznym (A. Gerecka-Żołyńska, Wybrane karnoprocesowe..., s. 123). W dobie obecnej rzeczywistości nie może budzić jakichkolwiek wątpliwości zasadność wykorzystania środków represji prawnokarnej w zwalczaniu tego rodzaju naruszeń. W warunkach gospodarki wolnorynkowej, cechującej się wzmożoną konkurencyjnością, koniecznym jest wzmocnienie tej ochrony przez penalizację czynów godzących w prawa własności przemysłowej. Kwestią do dyskusji jest ocena, czy zapisy art. 303-310 gwarantują adekwatny poziom ochrony w stosunku do wymogów współczesnego życia gospodarczego (E. Czarny-Drożdżejko, Przestępstwa w prawie..., s. 87). Z całą pewnością ten rodzaj działalności kryminalnej postrzegany jest często jako przestępczość drobna, w szczególności zestawiając ją chociażby ze stopniem społecznej szkodliwości przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu.

Z punktu widzenia zastosowanej w prawie własności przemysłowej systematyki zagadnieniom prawnokarnym poświęcony jest tytuł X tego aktu prawnego, noszący nazwę „przepisy karne”. Składa się on z ośmiu artykułów (art. 303-310). Biorąc pod uwagę rodzaj pomieszczonych w nich regulacji, wykazują zróżnicowany charakter, obejmując zarówno zagadnienia materialnoprawne, jak i kwestie proceduralne. I tak, trzy pierwsze (art. 303-305) zawierają opis znamion typów czynów zabronionych stanowiących przestępstwa. Artykuł 306 odnosi się do aplikacji jednego ze środków penalnych, jakim jest przepadek przedmiotów. Z kolei w dwóch dalszych artykułach (art. 307 i 308) określone zostały typy czynów karalnych przynależnych do kategorii wykroczeń. Odpowiedzialności karnej za przestępstwa i odpowiedzialności za wykroczenia spenalizowane w prawie własności przemysłowej, w sytuacjach gdy popełniane są w ramach działalności jednostki organizacyjnej, dotyczy art. 309. Wreszcie art. 310 poświęcony jest dwóm kwestiom proceduralnym. Chodzi o tryb ścigania sprawców przestępstw (ust. 1) oraz określenie trybu, w jakim ustalana jest odpowiedzialność sprawców czynów zabronionych z art. 307 i 308 p.w.p. (ust. 2).

Większość prezentowanych unormowań ma swoje odpowiedniki w przepisach karnych obowiązujących do dnia 21 sierpnia 2001 r. aktów prawnych. Chodzi o art. 121-123 ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości (tekst jedn.: Dz. U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117 z późn. zm.); art. 57 ustawy z dnia 31 stycznia 1985 r. o znakach towarowych (Dz. U. Nr 5, poz. 17 z późn. zm.); art. 42 i 43 ustawy z dnia 30 października 1992 r. o ochronie topografii układów scalonych (Dz. U. Nr 100, poz. 498 z późn. zm.). Funkcjonujące de lege lata regulacje postrzegane są jako unowocześnienie zakresu ochrony karnej w dziedzinie prawa własności przemysłowej, a przez to stanowią lepsze rozwiązania legislacyjne od dotychczasowych (E. Czarny-Drożdżejko, Przestępstwa w prawie własności…, s. 99). O takiej ocenie przesądza między innymi poszerzenie zakresu penalizacji czynów godzących w prawo ochronne do znaków towarowych, wprowadzenie konstrukcji tzw. wypadku mniejszej wagi (art. 305 ust. 2 p.w.p.) oraz nowego typu wykroczenia z art. 308 p.w.p. (R. Skubisz, Prawo własności przemysłowej…, s. 16 i n.). Trzeba jednak przyznać, że wiele z tych zapisów ustawowych jest przedmiotem krytycznych uwag. Dotyczy to w szczególności przestępstw z art. 304 p.w.p. (Z. Ćwiąkalski, Wybrane zagadnienia ochrony prawno-karnej..., s. 371 i n.). Zastrzeżenia budzi również brak kompleksowej prawnokarnej ochrony praw własności przemysłowej (E. Czarny-Drożdżejko, Przestępstwa w prawie własności…, s. 87; R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko przedsiębiorcom..., s. 207).

Przedmiotem ochrony, do którego odnoszą się przepisy tytułu X ustawy Prawo własności przemysłowej jest ogół stosunków dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz zasad, na jakich przedsiębiorcy mogą przyjmować projekty racjonalizatorskie i wynagradzać ich twórców. Zakres regulacji przewidzianej w tej ustawie wykracza poza ochronę interesów samego twórcy (Z. Ćwiąkalski, Wybrane zagadnienia ochrony…, s. 369). Chodzi o zagwarantowanie możliwości korzystania z praw własności przemysłowej przez twórcę oraz inne uprawnione podmioty bez szkody dla praw tego pierwszego. Objęcie penalizacją opisanych w art. 303-308 p.w.p. czynów służyć ma zapewnieniu prawidłowości obrotu gospodarczego przez ochronę praw własności przemysłowej (R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko przedsiębiorcom…, s. 207). O trafności takiej kwalifikacji przekonuje chociażby brzmienie art. 16 ust. 1 pkt 1 lit. e ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1212 z późn. zm.), który expressis verbis przestępstwa stypizowane w art. 303-305 p.w.p. zalicza do kategorii przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu.

Na gruncie polskiego ustawodawstwa termin „przepisy karne” odnosi się zazwyczaj do przepisów określających znamiona przestępstw bądź wykroczeń (czyni się tak zresztą mimo istniejącej w doktrynie kontrowersji, czy odpowiedzialność za drugą z wymienionych kategorii czynów zabronionych – mimo niewątpliwie jej represyjnego charakteru – należy kwalifikować jako odpowiedzialność karną – zob. m.in. uchwałę SN z dnia 5 kwietnia 1973 r., VI KZP 80/72, OSNKW 1973, nr 6, poz. 72; uchwałę SN z dnia 25 maja 2004 r., WZP 1/04, OSNKW 2004, nr 5, poz. 50; J. Raglewski, Stosunek przepisów..., s. 25).

Artykuły 303-308 p.w.p. stanowią przykład tzw. pozakodeksowych przepisów karnych, będących częścią polskiego systemu prawa karnego. Nie regulują one zasadniczo – wyjątek przewidziany jest w art. 306 – kwestii o charakterze ogólnym, dotyczących podstaw odpowiedzialności oraz wymiaru środków prawnokarnej reakcji. W tym zakresie mają bowiem odpowiednie zastosowanie, na podstawie art. 116 k.k. co do przestępstw, przepisy części ogólnej kodeksu karnego z 1997 r. oraz na zasadzie art. 48 k.w. przepisy części ogólnej kodyfikacji wykroczeniowej z roku 1971. Chodzi o takie zagadnienia, jak zasady odpowiedzialności (m.in. formy stadialne i zjawiskowe, okoliczności wyłączające odpowiedzialność) oraz wymiar następstw prawnokarnych związanych z faktem popełnienia czynu zabronionego. Przykładowo wskazać można, że możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwa oraz za wykroczenia warunkowana jest ukończeniem przez sprawcę 17 lat (art. 10 § 1 k.k.; art. 8 k.w.). W obecnej rzeczywistości istotne znaczenie mają regulacje z zakresu prawa karnego międzynarodowego. Z łatwością można bowiem sobie wyobrazić popełnienie przez obywatela polskiego bądź cudzoziemca za granicą czynu karalnego stypizowanego w przepisach tytułu X p.w.p. Chodzić może np. o oznaczanie towarów podrobionym znakiem towarowym (art. 305). Kwestie te w zakresie czynów przestępnych regulują art. 109-114a k.k., opisując normatywnie zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwa popełnione za granicą (zob. m.in. J. Raglewski (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz do art. 53-116 (red. naukowa W. Wróbel, A. Zoll), s. 877-936). Z dużo prostszą sytuacją mamy do czynienia w wypadku czynów kwalifikowanych do kategorii wykroczeń (art. 307 i 308 p.w.p.). Stosownie bowiem do zapisu art. 3 § 2 k.w. „odpowiedzialność za wykroczenie popełnione za granicą zachodzi tylko wtedy, gdy przepis szczególny taką odpowiedzialność przewiduje”. W przepisach prawa własności przemysłowej próżno byłoby szukać takowej klauzuli. Wynika z tego, że możliwość pociągnięcia sprawcy za wymienione wykroczenia uwarunkowana jest ich popełnieniem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bądź na polskim statku wodnym lub powietrznym (art. 3 § 1 k.w.).

Przestępstwa z art. 303-305 p.w.p. zaliczamy, ze względu na stopień ich ciężkości, do kategorii występków. Zasadniczo analizowane przepisy karne przewidują zagrożenie karami ujętymi alternatywnie, od której to zasady istnieją trzy wyjątki. Mianowicie w art. 304 ust. 3 i art. 305 ust. 2 mamy do czynienia z pojedynczą sankcję karną, składającą się wyłącznie z kary o charakterze majątkowym (grzywna). Z kolei w art. 305 ust. 3 występuje tylko kara tzw. terminowego pozbawienia wolności (od 6 miesięcy do 5 lat). Trzeba jednak pamiętać, że w tym ostatnim wypadku sąd, wykorzystując instytucję z art. 37a k.k., ma możliwość orzeczenia w miejsce kary izolacyjnej, grzywny albo kary ograniczenia wolności. W większości przypadków (art. 303 ust. 2, art. 304 ust. 1 i 2, art. 305 ust. 1) ustawowe zagrożenie obejmuje grzywnę, karę ograniczenia wolności oraz pozbawienia wolności do dwóch lat. Na gruncie art. 303 ust. 1 przy takim zagrożeniu trzema rodzajami kar górna granica wymiaru kary pozbawienia wolności wynosi rok. Niewątpliwą zaletą sankcji karnej ujętej alternatywnie jest stworzenie szerokich ram prawnych dla aplikacji elastycznej reakcji prawnokarnej na popełnienie czynu przestępnego (Z. Siwik, Kryminologiczne i karnoprawne..., s. 172).

Z punktu widzenia podmiotu czynu zabronionego, przestępstwa i wykroczenia spenalizowane w przepisach karnych prawa własności przemysłowej mają w zdecydowanej większości charakter powszechny, tj. mogą być popełnione przez każdą osobę zdolną do ponoszenia odpowiedzialności. Wyjątek przewiduje jedynie art. 304 ust. 3 p.w.p., zgodnie z którym sprawcą może być tylko osoba o szczególnych kwalifikacjach (tzw. intraneus). W tym ostatnim wypadku mamy do czynienia z czynem zabronionym o charakterze indywidualnym.

Typy czynów przestępnych z art. 303-305 p.w.p. – z jednym wyjątkiem przewidzianym w art. 304 ust. 3 – należą do kategorii przestępstw umyślnych. Stosownie bowiem do art. 8 k.k. brak w znamionach czynu zabronionego wyraźnej wypowiedzi ustawodawcy w postaci klauzuli nieumyślności oznacza, że dane przestępstwo należy zaliczyć do kategorii przestępstw umyślnych. Odmienna reguła obowiązuje zaś w prawie wykroczeń. Otóż jako zasadę przyjmuje się tam odpowiedzialność zarówno za czyn popełniony umyślnie, jak i nieumyślne, chyba że przepis ustawy przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne (art. 5 k.w.). Warunkiem odpowiedzialności za wszystkie wykroczenia z art. 307 i 308 p.w.p. jest wykazanie sprawcy zamiaru ich popełnienia.

Określenie umyślności jako znamienia podmiotowego typu czynu zabronionego zawiera art. 9 § 1 k.k., stanowiąc, że „Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi”. Analogiczny zapis przewiduje art. 6 § 1 k.w. w zakresie wykroczeń. Wyróżniamy dwie formy umyślności, tj. 1) zamiar bezpośredni (dolus directus) oraz 2) zamiar wynikowy (dolus eventualis). Normatywnymi elementami konstytuującymi zamiar są dwie płaszczyzny – intelektualna oraz woluntatywna. Pierwsza (dotycząca świadomości okoliczności należących do prawnej charakterystyki typu czynu zabronionego) może przybrać dwie postacie: 1) sprawca ma świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego (podjęcie zachowania doprowadzi do popełnienia czynu zabronionego) oraz 2) sprawca ma świadomość jedynie możliwości popełnienia czynu zabronionego (podjęcie określonych czynności może doprowadzić do realizacji znamion czynu zabronionego). W sytuacji gdy sprawca ma świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego i podejmuje decyzję realizacji wyobrażonego celu, należy wówczas przypisać mu zamiar bezpośredni. Strona woluntatywna zamiaru wystąpić może bądź w postaci: 1) chęci popełnienia czynu zabronionego (zamiar bezpośredni) bądź też 2) godzenia się na popełnienie takiego czynu (zamiar wynikowy). Ten ostatni element (godzenie się) należy przyjąć, w wypadku gdy: 1) sprawca miał świadomość wysokiego stopnia prawdopodobieństwa, że podejmując określone zachowanie, możliwe jest popełnienie czynu zabronionego, 2) nie podjął żadnych czynności zmniejszających stopień prawdopodobieństwa popełnienia tego czynu (A. Zoll (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz do art. 1-52 (red. naukowa W. Wróbel, A. Zoll), s. 156).

Elementy nieumyślności określa z kolei art. 9 § 2 k.k. (w zakresie wykroczeń analogiczny zapis przewiduje art. 6 § 2 k.w.). Zaliczamy do nich: 1) brak zamiaru popełnienia czynu zabronionego, 2) popełnienie takiego czynu na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, 3) przewidywanie możliwości popełnienia czynu zabronionego (tzw. świadoma nieumyślność) albo 4) możliwość przewidzenia możliwości popełnienia czynu zabronionego (tzw. nieświadoma nieumyślność).

Uwzględniając, że odpowiedzialność za czyny karalne spenalizowane w przepisach art. 303-308 p.w.p. warunkowana jest zasadniczo tym, aby zachowanie sprawcy cechowało się umyślnością, istotne znaczenie ma podkreślenie, że w sytuacji gdy sprawca działa w błędzie (obojętnie, czy jest on usprawiedliwiony, czy też nie) co do znamion typu podstawowego czynu zabronionego (np. nie ma świadomości tego, że dokonuje obrotu towarem oznaczonym podrobionym znakiem towarowym – art. 305 ust. 1 p.w.p.), wówczas z powodu braku klauzuli nieumyślności nie może ponosić odpowiedzialności karnej. Jak objaśnił Sąd Najwyższy (wyrok z dnia 20 lutego 1997 r., (V KKN 188/96, OSNKW 1998, nr 5, poz. 1), „przedmiotem błędu mogą być wszelkie znamiona charakteryzujące przedmiotową stronę czynu, niezależnie od tego, czy mają charakter opisowy czy ocenny, czy dotyczą faktów czy też pojęć prawnych. Nieświadomość choćby tylko jednej okoliczności, należącej do zespołu przedmiotowych znamion stypizowanego czynu zabronionego, wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo umyślne”.

Tryb ścigania przestępstw spenalizowanych w art. 303-305 p.w.p. nie jest jednolity. Zdecydowanie dominuje ściganie z oskarżenia publicznego na wniosek pokrzywdzonego (art. 303, 304, 305 ust. 1 i 2). Do wszczęcia postępowania karnego konieczna jest zatem inicjatywa z jego strony. Tylko w jednym wypadku (art. 305 ust. 3) ściganie odbywa się w trybie z oskarżenia publicznego z urzędu.

Nie przewiduje się penalizacji czynności przygotowawczych do popełnienia przestępstw określonych w prawie własności przemysłowej. Z kolei prawo wykroczeń nie przewiduje w ogóle karalności takich czynności.

W okresie swego obowiązywania od dnia 22 sierpnia 2001 r. niektóre przepisy karne (art. 305 ust. 1 i 2, art. 306 ust. 1 i 2, art. 307) tytułu X ustawy Prawo własności przemysłowej były już nowelizowane. I tak na podstawie art. 1 pkt 56 ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. o zmianie ustawy Prawo własności przemysłowej (Dz. U. Nr 33, poz. 286), która weszła w życie dnia 17 marca 2004 r., doprecyzowano, że na gruncie art. 305 ust. 2 p.w.p. chodzi o sprawcę przestępstwa spenalizowanego w art. 305 ust. 1 p.w.p. Zmiana ta ma jedynie wymiar stylistyczny. Istotna modyfikacja konstrukcji czynu przestępnego z art. 305 ust. 1 p.w.p. została natomiast wprowadzona w art. 1 pkt 66 ustawy z dnia 29 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy Prawo własności przemysłowej (Dz. U. Nr 136, poz. 958), która weszła w życie w dniu 31 sierpnia 2007 r. Na jej podstawie istotnemu poszerzeniu zgodnie z kierunkiem proponowanym w literaturze i orzecznictwie uległ zakres penalizacji (zob. teza 12 do art. 305 p.w.p.). Ostatnia z wymienionych ustaw wprowadziła również zmiany w regulacji dotyczącej przepadku przedmiotów z art. 306 p.w.p. (zob. teza 3 do art. 306). Wreszcie na podstawie art. 1 pkt 31 ustawy z dnia 6 czerwca 2002 r. o zmianie ustawy Prawo własności przemysłowej (Dz. U. Nr 108, poz. 945) z dniem wejścia naszego kraju w struktury Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) zmieniono brzmienie art. 307 ust. 1 p.w.p., poszerzając zakres penalizacji na sytuacje, w których oznaczenie przedmiotów dotyczyć ma także ochrony wynikającej z dodatkowego prawa ochronnego (zob. teza 6 do art. 307).

W uwagach wprowadzających do analizy art. 303-310 konieczne jest zastrzeżenie, że przepisy prawa własności przemysłowej nie uchybiają ochronie wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych przewidzianej w innych ustawach (art. 1 ust. 2 p.w.p.). Normodawca wprowadził zatem model ochrony kumulatywnej przedmiotów objętych regulacją przepisów prawa własności przemysłowej, a wymienionych w art. 1 ust. 1 pkt 1 p.w.p. Chodzi tu w szczególności o przepisy art. 115-123 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 666 z późn. zm.).