Świetlicka Maria, Prawo o ustroju sądów powszechnych. Komentarz do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w art. 182 stanowi, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości uczestniczą także obywatele, przy czym nie określa bliżej, jaka ma być forma tego udziału. Są państwa, gdzie funkcjonują sądy przysięgłych, w których ława przysięgłych decyduje tylko o winie oskarżonego. Inną możliwością jest udział ławników, stosowany także w Polsce po II wojnie światowej. W tym względzie Konstytucja odsyła do uregulowań zawartych w ustawie. Ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych określa rolę i prawa ławników. Konstytucyjne odesłanie do ustawy, potraktowane generalnie, wcale nie oznacza, że ustawa zasadnicza przesądziła o utrzymaniu instytucji ławników, że nie jest możliwe wprowadzenie innej formy udziału obywateli. Konstytucja przesądza jedynie, że wymiar sprawiedliwości musi być realizowany przy udziale obywateli. Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości został zatem jednoznacznie przesądzony .

Ciągle wzrastająca liczba i stopień skomplikowania przepisów regulujących określone obszary działalności ludzkiej, a także skomplikowane techniki ich wykładni (m.in. w zgodzie z prawem Unii Europejskiej) powodują, że udział osób niemających profesjonalnego przygotowania do wykonywania funkcji wymierzania sprawiedliwości może dziś budzić pewne wątpliwości. Nie jest ich pozbawiony nawet sam ustawodawca, czemu daje wyraz, ograniczając udział czynnika społecznego w składzie sądów orzekających. Ustawa z dnia 1 sierpnia 2005 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 169, poz. 1413) z jednej strony ograniczyła udział ławników w postępowaniach cywilnych i w sprawach nieletnich, z drugiej natomiast – ustanowiła wyższe wymogi dotyczące kwalifikacji kandydatów na ławników . W kolejnych nowelizacjach konsekwentnie ograniczony był udział ławników nie tylko w postępowaniu cywilnym, lecz także w postępowaniu karnym . W obecnie obowiązujących regulacjach proceduralnych zasadą jest orzekanie przez sędziów zawodowych, a wyjątkiem powoływanie składu z udziałem czynnika społecznego.

Przy orzekaniu w sprawach karnych udział ławników ogranicza się do rozpoznawania spraw o zbrodnie, a więc do uczestniczenia w orzekaniu w I instancji w sądzie okręgowym (art. 25 § 1 pkt 1 k.p.k.). Jak podkreśla się w doktrynie, zauważalną obecnie tendencję do marginalizacji udziału ławników w orzecznictwie pierwszoinstancyjnym w sprawach karnych, należy, jak się wydaje, przypisać przede wszystkim krytycznej ocenie praktycznych możliwości stosowania składów ławniczych (niedostatek liczby ławników, wadliwa praktyka wysuwania kandydatów na ławników przez instytucje, uciążliwości związane z konsekwencjami procesowymi w razie zmiany składu sądu w toku trwania procesu itp.) i opartych na tej ocenie postulatach ograniczenia tej instytucji .

Po ostatniej nowelizacji procedury cywilnej z dnia 13 czerwca 2009 r. zgodnie z treścią art. 47 § 2 k.p.c. sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy jedynie z zakresu prawa pracy o ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, a nadto co do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane, odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu. Podkreślić należy, że ławnicy nie biorą udziału w czynnościach wyjaśniających w tej kategorii spraw (art. 468 k.p.c.). Ze stosunków rodzinnych udział ławników przewidziany jest w orzekaniu o rozwód, separację, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa i rozwiązanie przysposobienia, a nadto na mocy art. 509 k.p.c. o przysposobienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej.

Ograniczenie udziału ławników w orzekaniu w sądach powszechnych zmierza do powoływania ich jedynie w najpoważniejszych sprawach. Do udziału czynnika społecznego w ferowaniu wyroków przywiązuje się w doktrynie znaczną uwagę, uznając go m.in. jako środek kontroli społecznej wymiaru sprawiedliwości, który chroni także sędziego przed zrutynizowanym systemem myślenia . Przyjmuje się, że udział ławników zapewnia przeniesienie do orzekania ich doświadczenia życiowego i świadomości społecznej, a tym samym trafniejszą ocenę rozpatrywanej sprawy .

Zakres uczestnictwa obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości ogólnie określa art. 4 u.s.p., zgodnie z którym ławnicy biorą udział w rozpoznawaniu spraw przed sądami pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej (§ 1), zaś przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają prawa równe z sędziami (§ 2). Regulacja ta uzasadnia pogląd, że jakkolwiek pełnienie obowiązków przez ławników nie ma charakteru zawodowego, to należy stosować wobec nich wymóg bezstronności i niezawisłości. Z tego punktu widzenia doniosłe znaczenie ma art. 169 § 1 u.s.p., który wskazuje, że w zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Korzystając z tych samych praw, co sędziowie zawodowi, ławnicy nie mają jednak (o czym z kolei przesądza art. 169 § 2 u.s.p.) możliwości przewodniczenia na rozprawach i naradach ani też wykonywania czynności sędziów poza rozprawą, chyba że ustawy stanowią inaczej. Jednak ze względu na to, że ławnicy mają w organie kolegialnym, w skład którego wchodzą, liczebną przewagę nad czynnikiem profesjonalnym (a głos przewodniczącego ma taką samą wagę, jak głos pozostałych członków składu orzekającego), w przypadku niemożliwości uzgodnienia poglądów mogą oni rozstrzygnąć sprawę wbrew stanowisku sędziego zawodowego. Jeśli jednak rozbieżności wystąpiłyby między ławnikami, każdy z nich – podobnie jak sędzia zawodowy – ma możliwość złożenia zdania odrębnego (votum separatum) (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 listopada 2005 r., P 16/04, OTK-A 2005, nr 10, poz. 119). Tak szerokie uprawnienia ławników z jednej strony, a z drugiej powoływanie ich do orzekania tylko w najpoważniejszych sprawach, nakazują w sposób szczególnie staranny określić przepisy gwarantujące realizację niezawisłości orzekania.

Wprowadzając komentowane zmiany w przepisach ustawy o ustroju sądów powszechnych, podkreślono, że mają one na celu doprecyzowanie poszczególnych unormowań oraz wprowadzenie rozwiązań analogicznych do regulacji przewidzianych w innych aktach prawnych. Celem proponowanych zmian było także w szczególności wprowadzenie zmian w zakresie ustalenia okoliczności wyłączających kandydatów na ławników, wskazania podmiotów legitymowanych do zgłoszenia ławników, szczegółowego określenia dokumentów załączanych do karty zgłoszenia kandydata na ławnika, ustalenia sposobu zasięgania informacji o ławnikach, postępowania z dokumentacją, ustalenia zasad odwoływania ławników oraz wskazania podstaw wypłacania należności dla ławników przez sądy .