Czajkowska Alicja, Pachniewska Elżbieta, Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, orzecznictwo, wzory dokumentów i pism, wyd. IV

Od 1995 r. w przepisach prawnych z zakresu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw, w tym przepisach Prawa o aktach stanu cywilnego, następowały częste, istotne zmiany legislacyjne.

W listopadzie 1998 r. dokonano zmiany przepisów prawnych dotyczących zawarcia małżeństwa. Ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 117, poz. 757) wprowadziła zmiany w tych ustawach, zwanych "okołokonkordatowymi". Od 1 stycznia 1946 r. wprowadzono nowy w owym czasie porządek prawny, ustalający jednolitą, świecką formę rejestracji stanu cywilnego, uznawaną przez Państwo Polskie. Wymieniona zaś ustawa z 1998 r., w związku z art. 10 Konkordatu (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318), wprowadziła, jeśli chodzi o zawarcie małżeństwa, zasadniczą zmianę.

Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, zawarty 28 lipca 1993 r., w art. 10 określił jedynie przesłanki, których spełnienie warunkowało, kiedy małżeństwo kanoniczne wywiera takie same skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim. Artykuł 10 ust. 6 Konkordatu stanowi, że w celu wprowadzenia w życie możliwości zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami takimi jak w prawie polskim państwo dokonuje koniecznych zmian w tym prawie. Postanowienia ustaw "okołokonkordatowych" nie odnoszą się jedynie do Kościoła katolickiego, ale mają charakter ogólny, ze względu na konstytucyjną zasadę równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.

Ustawą z 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1998 r. Nr 59, poz. 375) wprowadzono możliwość zawarcia małżeństwa przed duchownym ze skutkami cywilnymi dla 9 kościołów i gmin wyznaniowych żydowskich.

Wymienione akty prawne, zamiast istniejącej wyłącznej, świeckiej formy zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, wprowadzają dwie, prawnie ważne formy zawarcia małżeństwa ze skutkami w prawie polskim. Wybór formy zawarcia małżeństwa: świecka czy wyznaniowa należy do zainteresowanych.

Kolejna zmiana ustawowa - mająca wpływ na rejestrację stanu cywilnego - to ustawa z 21 maja 1999 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 52, poz. 532), na mocy której wprowadzono w zasadzie nieznaną w prawie polskim instytucję - separację prawną, charakteryzującą się przede wszystkim zwolnieniem małżonków z obowiązku wspólnego pożycia przy zachowaniu węzła małżeńskiego. Oznacza to rozdzielenie od "wspólnego łoża, stołu i zamieszkania", uregulowane w ramach instytucji separacji.

Wiele istotnych zmian ustawowych nastąpiło w drugiej połowie 2008 r., które obejmują zakres działalności urzędów stanu cywilnego, statusu prawnego kierownika urzędu stanu cywilnego, wprowadzają też nowe uregulowania prawne niektórych dziedzin rejestracji stanu cywilnego.

Ustawą z 19 września 2008 r. o zmianie ustawy - Prawo o aktach stanu cywilnego oraz ustawy o opłacie skarbowej (Dz. U. Nr 182, poz. 1121) istotnie zmieniono status prawny kierownika urzędu stanu cywilnego, szczegółowo określono wymagania kwalifikacyjne kierownika i jego zastępcy, jak również usanowano czynności dokonane - w okresie od 7 sierpnia 2005 r. do dnia wejścia w życie powołanej ustawy - przez kierownika lub zastępcę kierownika urzędu stanu cywilnego, powołanych na to stanowisko uchwałą rady gminy bez przeprowadzenia naboru konkursowego.

Ustawą z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431) wprowadzono kilka nowych instytucji prawnych, m.in. pojęcie "uznanie dziecka" zastąpiono pojęciem "uznanie ojcostwa", które zostało potraktowane jako akt wiedzy obojga rodziców dziecka, przeświadczonych, że dziecko od nich pochodzi. Przesłanką konieczną prawnej skuteczności uznania ojcostwa jest potwierdzenie przez matkę dziecka pochodzenia dziecka od mężczyzny przyznającego ojcostwo. Ponadto objęto uregulowaniem prawnym ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa oraz wprowadzono zmiany dotyczące nazwiska dziecka.

Znowelizowany ustawą z 2008 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wprowadził też kilka zmian w Prawie o aktach stanu cywilnego będących konsekwencją zmian Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Ustawą z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) przyjęto m.in. nowe uregulowania prawne w sprawach z elementem zagranicznym. Istotną zmianą jest wprowadzenie zasady uznawania orzeczeń sądów zagranicznych ex lege wzorem rozwiązań prawa europejskiego. Konsekwencją takiej zmiany jest zmiana ust. 2 art. 73 prawa o a.s.c. dotycząca podstawy wpisania wzmianki dodatkowej i zamieszczenia przypisku w akcie stanu cywilnego na podstawie orzeczenia sądu państwa obcego lub innego organu obcego państwa.

Znowelizowano również ustawę o ewidencji ludności i dowodach osobistych ustawą z 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 195, poz. 1198), która nakłada na kierowników urzędów stanu cywilnego nowe zadania i obowiązki, jak również nadaje nowe brzmienie art. 67 ust. 1 pkt 1 prawa o a.s.c.

Uchwalono też nową ustawę o zmianie imienia i nazwiska ustawą z 17 października 2008 r. (Dz. U. Nr 220, poz. 1414) na podstawie której decyzje wydaje kierownik urzędu stanu cywilnego lub jego zastępca.

Analiza aktualnego systemu rejestracji stanu cywilnego w Polsce, jej roli w systemie organów administracji publicznej byłaby niepełna bez uwzględnienia - chociaż w dużym skrócie - uwarunkowań historycznych.

Ważność i skutki czynności prawnych ocenia się według przepisów, które obowiązywały w czasie i miejscu dokonania danej czynności prawnej. Dlatego konieczna jest znajomość nie tylko w danym czasie obowiązującego prawa o aktach stanu cywilnego, ale także poprzednio obowiązujących przepisów dotyczących tej materii. Orientacja w tych przepisach nie jest łatwa, ponieważ do 1946 r. obowiązywało kilka systemów prawa małżeńskiego. Zostały one przejęte w 1918 r. przez państwo polskie jako pozostałość porozbiorowa. Stan taki spowodował niejednolitość rejestracji stanu cywilnego. Uprawnienia w tym zakresie mieli zarówno urzędnicy świeccy, jak i duchowni różnych wyznań, co powodowało, że w niektórych rejonach kraju obowiązywała rejestracja świecka, w innych zaś wyznaniowa lub mieszana.

Dekretem z 25 września 1945 r. (Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 272) wprowadzona została od 1 stycznia 1946 r. państwowa, powszechna i jednolita w całym kraju świecka rejestracja stanu cywilnego. Na podstawie tego aktu prawnego powołano urzędy stanu cywilnego. W dekrecie zawarto normy prawa materialnego o charakterze konstytutywnym i deklaratoryjnym, przepisy ustrojowe dotyczące urzędów stanu cywilnego oraz statusu kierownika urzędu stanu cywilnego, a także przepisy o charakterze proceduralnym.

Polski system rejestracji stanu cywilnego oparto na przepisach prawa francuskiego (ustawa z 20 września 1792 r.), wzorując się na najbardziej nowoczesnych normach ustawodawstwa i recypując z nich najlepsze rozwiązania prawne.

Praktyka oraz doświadczenia urzędów stanu cywilnego w pierwszych latach ich działalności spowodowały konieczność modyfikacji przepisów o rejestracji stanu cywilnego. W dniu 8 czerwca 1955 r. ogłoszone zostało nowe Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 1955 r. Nr 25, poz. 151). Na mocy tego aktu rozszerzono zakres uprawnień kierownika urzędu stanu cywilnego, nadal jednak część uprawnień decyzyjnych pozostała w gestii organu nadzoru.

Kolejną zmianę wprowadziła ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego, która reguluje zagadnienia związane z rejestracją stanu cywilnego podobnie jak poprzednie. Obejmuje zdarzenia i czynności prawne mające wpływ na stan cywilny osoby. Rejestracja tych zdarzeń ma istotne znaczenie dla obywatela i państwa. Akty stanu cywilnego stanowią źródło informacji wykorzystywanych w wielu dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, np. w opracowaniach naukowych, biograficznych, statystycznych, ewidencji ludności. Prawne znaczenie rejestracji stanu cywilnego podnosi zawarta w ustawie zasada wyłączności dowodowej aktów stanu cywilnego w zakresie zdarzeń w nich stwierdzonych.

Kierownik urzędu stanu cywilnego w świetle uregulowań ustawy z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego jest odpowiedzialny za całokształt spraw związanych z rejestracją stanu cywilnego. Przysługuje mu prawo rozstrzygania we wszystkich sprawach objętych działalnością urzędu stanu cywilnego, także w zakresie spraw, które na podstawie dekretu z 1955 r. zastrzeżone były do kompetencji organu nadzoru, w szczególności do wydawania decyzji administracyjnych dotyczących rejestracji stanu cywilnego, które wydaje we własnym imieniu.

Od wejścia w życie ustawy z 29 września 1986 r., tj. od 1 stycznia 1987 r., była ona wielokrotnie nowelizowana w związku ze zmianami przede wszystkim Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wejściem w życie art. 10 Konkordatu, a także w związku z reformą administracji publicznej. Kolejne istotne zmiany wprowadzono powołanymi ustawami z 2008 r.

Zaistniała zatem potrzeba opracowania komentarza do Prawa o aktach stanu cywilnego, omawiającego przepisy tego prawa w ich aktualnym brzmieniu. W opracowaniu podjęto próbę wyjaśnienia zwłaszcza nowych uregulowań prawnych, obejmujących normy prawa materialnego i proceduralnego, a także o charakterze ustrojowym, dotyczących statusu kierownika urzędu stanu cywilnego oraz funkcjonowania tego urzędu.

Opracowanie oparto na systematyce i konstrukcji ustawy, wykorzystując ponad sześćdziesięcioletnią praktykę urzędów stanu cywilnego oraz ich doświadczenia w zakresie rejestracji stanu cywilnego i rozwiązywaniu związanych z nią problemów prawnych.

Utrudnieniem w stosowaniu Prawa o aktach stanu cywilnego i przepisów związkowych jest niejednokrotnie nieostrość przepisów oraz różnice poglądów w doktrynie. Dlatego posłużono się bogatym dorobkiem orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego, jak również piśmiennictwa prawniczego.

Noty autorskie zawarte w komentarzu zostały opracowane w miarę obszernie, w szczególności w zakresie problematyki zawarcia małżeństwa, pochodzenia dziecka, instytucji przysposobienia oraz szczególnych wypadków rejestracji stanu cywilnego, a także prawidłowych zapisów tych zdarzeń w aktach stanu cywilnego. Książka może być użyteczna dla szerokiej rzeszy odbiorców, głównie jednak dla kierowników urzędów stanu cywilnego oraz ich pracowników, realizujących Prawo o aktach stanu cywilnego.

Aby ułatwić stosowanie Prawa o aktach stanu cywilnego, w książce zamieszczono wzory aktów, decyzji, oświadczeń, protokołów, wzmianek i przypisków. Zawiera ona również wykaz umów międzynarodowych, orzecznictwo Sądu Najwyższego i przepisy związkowe.

* * *

Kolejne wydanie komentarza do Prawa o aktach stanu cywilnego uwzględnia przede wszystkim ostatnie nowelizacje tego prawa, którego jednolity tekst zamieszczony został w Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm., jak również zmiany w przepisach związkowych. Obecne opracowanie zostało wzbogacone o najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zawiera też informacje o zmianach w przepisach o obrocie prawnym z zagranicą oraz teksty konwencji dotyczących międzynarodowej wymiany informacji z zakresu stanu cywilnego oraz zwolnienia od legalizacji niektórych aktów i dokumentów, a także tekst rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.Urz. WE L 338, 23.12.2003, s. 1-29).

Komentarz uwzględnia ponadto uwagi kierowników urzędów stanu cywilnego do pierwszego wydania, co zostało zaznaczone w tezach do niektórych artykułów.

Autorki wyrażają szczególne podziękowanie Panu Henrykowi Chwyciowi - Prezesowi Stowarzyszenia Urzędników Stanu Cywilnego - Oddział w Lublinie, za zgłoszoną potrzebę uwzględnienia w Komentarzu tematów, które wymagają szerszego omówienia, ze względu na istniejące wątpliwości w praktycznym działaniu kierowników urzędu stanu cywilnego. Autorki dziękują również Panu Janowi Ciszewskiemu - Dyrektorowi Departamentu Współpracy Międzynarodowej i Prawa Europejskiego w Ministerstwie Sprawiedliwości za udostępnienie materiałów kolejnego wydania publikacji "Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych", wyd. 7, Warszawa 2008.