Gawryluk Marek, Prawo o adwokaturze. Komentarz

Słowo „Adwokat” pochodzi od łacińskiego słowa advocatus, które wywodzi się z kolei od advocare, czyli prośby o pomoc. Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej Joanna Agacka-Indecka pisała „Advocare to dla nas zawsze wezwanie na pomoc...” („Palestra” 2008, nr 11-12, s. 9). Realizacja tej prośby do dnia dzisiejszego stanowi fundament rozważań o Adwokaturze. Bez potrzebujących, często osób pokrzywdzonych, nie byłoby adwokatów. To dla tych osób powstała instytucja odrębnego, samodzielnego i wolnego zawodu adwokata.

Ustawa - Prawo o adwokaturze reguluje zasady funkcjonowania Adwokatury, wskazując cele, do jakich została powołana. Wśród nich należy przede wszystkim wymienić udzielanie pomocy prawnej, współdziałanie w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa. Ustawa zawiera regulacje dotyczące świadczenia usług adwokackich, określając jednocześnie zamknięty katalog form wykonywania zawodu. Akt prawny definiuje zawód adwokata jako świadczenie pomocy prawnej, a w szczególności udzielanie porad prawnych, sporządzanie opinii prawnych, opracowywanie projektów aktów prawnych oraz występowanie przed sądami i urzędami. W praktyce aktywność adwokacka przejawia się w wielu dziedzinach życia społecznego i znacznie rozbudowuje ustawową definicję.

Ustawa - Prawo o adwokaturze uchwalona została 26 maja 1982 r. Do dnia dzisiejszego wielokrotnie była nowelizowana. Zmiana ustroju państwa, rozwój prywatnej inicjatywy gospodarczej i znaczny wzrost świadomości prawnej społeczeństwa zmusił ustawodawcę do wprowadzenia istotnych zmian w pierwotnym tekście aktu prawnego. Zmieniana ustawa w wielu wypadkach znacznie różni się od pierwotnych założeń, powodując niekiedy istotne odstępstwa od spójności tekstu prawnego. Obecnie istniejący tekst aktu prawnego charakteryzuje się kompilacją przepisów ogólnych, mających charakter zasad funkcjonowania zawodu adwokata, i szczególnych, niekiedy wręcz norm kazuistycznych.

Liczne zmiany, jakie wprowadzane były do ustawy korporacyjnej, dotyczyły praktycznie wszystkich jej działów.

Z zakresu działania zgromadzenia izby adwokackiej usunięte zostało określanie minimalnej i maksymalnej liczby członków izby adwokackiej (skreślony art. 40 ust. 4).

W toku nowelizacji ustawodawca postanowił przenieść do ustawy korporacyjnej szczegółowy tryb i zasady przeprowadzania egzaminu wstępnego na aplikację adwokacką, a także egzaminu adwokackiego. Zasadniczej zmianie uległ nabór na aplikację adwokacką, który obecnie odbywa się w drodze egzaminu wstępnego - testu, przeprowadzanego przez komisje kwalifikacyjne przy Ministrze Sprawiedliwości (art. 75-75j). Również, w zupełnie nowej formule, egzamin adwokacki przeprowadzają komisje egzaminacyjne przy Ministrze Sprawiedliwości (art. 77a-78h). W wypadku nieuzyskania pozytywnego wyniku z egzaminu adwokackiego zdający może przystępować do kolejnych egzaminów adwokackich (art. 78i).

Sama aplikacja także uległa zasadniczym zmianom. Ujednolicono dzień jej rozpoczęcia i skrócono czas trwania aplikacji do 3 lat (art. 76 ust. 1). Zreorganizowano szkolenie z zakresu działania sądownictwa powszechnego i prokuratury (art. 76 ust. 1a), wprowadzono nowy sposób finansowania aplikacji (art. 76b).

Ustawa dopuściła możliwość wpisania na listę adwokatów grupy osób, które spełniają wymagania określone w art. 65, bez konieczności odbycia aplikacji adwokackiej i złożenia egzaminu adwokackiego (art. 66 ust. 1) oraz po złożeniu z wynikiem pozytywnym egzaminu adwokackiego, ale bez obowiązku odbycia aplikacji adwokackiej (art. 66 ust. 2).

Istotnym zmianom uległy kompetencje nadzorcze Ministra Sprawiedliwości nad samorządem adwokackim, które zapisane były w ustawie korporacyjnej już w momencie jej wejścia w życie. Ustawą z 29 marca 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2007 r. Nr 80, poz. 540) wprowadzono novum, określając wprost, że Minister Sprawiedliwości sprawuje nadzór nad działalnością samorządu w zakresie i formach określonych ustawą. Kompetencje nadzorcze reguluje m.in. art. 8a ust. 4, który przewiduje ministerialny nadzór nad wykonywaniem przez okręgowe rady adwokackie kontroli spełniania przez adwokatów obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy świadczeniu pomocy prawnej. Art. 13a nakłada na organy adwokatury oraz organy izb adwokackich obowiązek przesyłania Ministrowi Sprawiedliwości odpisu każdej uchwały w terminie 21 dni od daty jej podjęcia. Minister Sprawiedliwości może również wystąpić do Sądu Najwyższego o uchylenie sprzecznych z prawem uchwał organów adwokatury i organów izby adwokatury (art. 14 ust. 1), zwrócić się do Krajowego Zjazdu Adwokatury lub do Naczelnej Rady Adwokackiej o podjęcie uchwały w określonej sprawie należącej do ich właściwości (art. 15), zgłosić sprzeciw od wpisu na listę adwokatów i aplikantów adwokackich (art. 69a), odwołać się od orzeczeń i postanowień kończących postępowanie dyscyplinarne (art. 88a) czy też uzyskać wgląd do akt w każdym stadium postępowania dyscyplinarnego (art. 95b).

Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 1 grudnia 2009 r., K. 4/2008, LexPolonica nr 2101972 (OTK-A ZU 2009, nr 11, poz. 162), zaznaczył, że przedmiotem kompetencji nadzorczych i kontrolnych Ministra Sprawiedliwości nie jest sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu adwokata, o której mowa w art. 17 ust. 1 Konstytucji RP. Piecza ta sprawowana jest przez samą Adwokaturę na trzech płaszczyznach - kontrolnej, uchwałodawczej i dyscyplinarnej. W ramach każdej z nich pewne kompetencje przyznano Ministrowi Sprawiedliwości. Kompetencje te powinny być wykonywane tylko w niezbędnym zakresie, co wynika z niezależności przypisywanej przedstawicielom tzw. wolnych zawodów i samorządom zawodowym, które ich reprezentują.

Wśród regulacji dotyczących wykonywania zawodu adwokata warto zwrócić uwagę na zmianę w zakresie form wykonywania zawodu adwokata (art. 4a), a także zapewnioną swobodę w wyznaczaniu przez adwokata siedziby zawodowej (art. 70) i jej zmianie (art. 71 i 71a). Ustawodawca zrezygnował z zakazu wykonywania zawodu przez adwokata, którego małżonek pełni funkcje sędziowskie, prokuratorskie lub w okręgu izby adwokackiej - w organach dochodzeniowo-śledczych (skreślony art. 4b ust. 1 pkt 2), a także z zastrzeżenia, że adwokat nie może wykonywać zawodu w okręgu tej izby, w której spokrewniona z nim osoba, do drugiego stopnia, lub spowinowacona z nim w pierwszym stopniu, pełni wyżej wymienione funkcje (skreślony art. 4b ust. 2).

Ważna zmiana objęła zakres obowiązywania tajemnicy adwokackiej, wyłączając z niej informacje udostępniane na podstawie przepisów ustawy z 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (teskt jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 376, ze zm.) - w zakresie określonym tymi przepisami (art. 6 ust. 4).

Nowością normatywną jest wykorzystanie przez adwokata podpisu elektronicznego i bezpiecznego podpisu elektronicznego weryfikowanego za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu na potrzeby elektronicznego postępowania upominawczego (art. 37b), a także uprawnienie adwokata sporządzania poświadczeń odpisów dokumentów za zgodność z okazanym oryginałem (art. 4 ust. 1b).

Liczne zmiany nie ominęły również postępowania dyscyplinarnego. Wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 18 października 2010 r., K 1/09 (LexPolonica nr 2418987), zmieniono art. 82 ust. 2, wykreślając z niego skreślenie z listy adwokatów bez prawa ubiegania się o ponowny wpis w przypadku orzeczenia kary wydalenia z adwokatury. Wśród pozostałych zmian wspomnieć należy chociażby wprowadzoną zasadę jawności rozprawy przed sądem dyscyplinarnym (art. 95a), obowiązek tymczasowego zawieszenia w czynnościach zawodowych adwokata lub aplikanta adwokackiego, w stosunku do którego w postępowaniu karnym zastosowano tymczasowe aresztowanie, w terminie 14 dni od daty powzięcia wiadomości o tymczasowym aresztowaniu (95j ust. 1a). Przyznano Ministrowi Sprawiedliwości prawa strony w dochodzeniu wszczętym na jego polecenie (art. 90 ust. 2a). Przyjęto, że obrońcą obwinionego może być wyłącznie adwokat (art. 94). Sprecyzowano również w art. 91 właściwość i składy sądów dyscyplinarnych i Wyższego Sądu Dyscyplinarnego. Jednoznacznie wskazano, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie w zakresie postępowania dyscyplinarnego stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego (art. 95n).

Wśród wyzwań, z jakimi nie od dziś zmierza się samorząd adwokacki, na pierwszy plan wysuwa się przygotowanie zawodowe i samokształcenie adwokatów oraz sprawne, dobrze funkcjonujące sądownictwo dyscyplinarne. Aplikacja adwokacka słusznie jest postrzegana przez samorząd jako podstawowa i najlepsza droga do uzyskania tytułu zawodowego adwokata. Znaczny wzrost liczby aplikantów stawia przed samorządem zawodowym obowiązek utrzymania wysokiego poziomu przygotowania zawodowego, który nie kończy się złożeniem egzaminu adwokackiego, a dopiero rozpoczyna samodzielną drogę do rozwoju zawodowego. Współczesny adwokat, aby sprostać wyzwaniom, jakie czekają go na wolnym rynku, musi ustawicznie podnosić swoje kwalifikacje.

Przywołać należy Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej Andrzeja Zwary, który stwierdził, że przez 30 lat, które upłynęły od chwili uchwalenia ustawy - Prawa o adwokaturze, upłynęło dużo czasu. Pewnym zmianom uległ zawód adwokata oraz funkcjonowanie samorządu adwokackiego, choć - co należy podkreślić - wypracowane przez wieki zasady wykonywania zawodu i etyki zawodowej pozostają stałe (A. Zwara, O stanie adwokackim, „Palestra” 2012, nr 5-6, s. 9).

W interesie społeczeństwa członkowie Palestry podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godności zawodu, a także za naruszenie obowiązków zawodowych. Funkcjonujące sądownictwo dyscyplinarne stanowi barierę ochronną nie dla adwokatów, lecz klientów. Jak się słusznie wskazuje, rola etyki adwokackiej wynika głównie z dużego znaczenia społecznego zawodu adwokata. Biorąc pod uwagę aktywny udział w obrocie prawnym, adwokaci w znacznym stopniu mogą współtworzyć w społeczeństwie warunki do istnienia praworządności i moralności (R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2007, s. 160).

Obecne czasy wymagają aktywnego udziału Adwokatury i jej członków w kształtowaniu i stosowaniu prawa, a także w wielu innych dziedzinach w różny sposób związanych z prawem. Służyć temu ma wolna, niezależna i profesjonalna Adwokatura. Cechy te, wydawałoby się oczywiste, w trzydziestolecie obowiązywania komentowanej ustawy wciąż są przedmiotem dyskusji i podejmowanych niekiedy prób ograniczenia, przywołanej na początku, prośby o pomoc. Przyszłe regulacje funkcjonowania samorządu zawodowego adwokatów i świadczenia przez jego członków pomocy prawnej powinny opierać się na bogatej i sprawdzonej tradycji, jaką Adwokatura wypracowywała przez wiele lat. Z dorobku tego warto przede wszystkim wskazać ochronę tajemnicy zawodowej, niezależność adwokata, organizowanie przez samorząd szkolenia aplikantów adwokackich, doskonalenie zawodowe adwokatów, dbałość o przestrzeganie zasad etyki zawodowej i niezależne sądownictwo dyscyplinarne. Advocare powinno przyświecaćwszystkim, którzy kształtują i stosują prawo, by nie zapomnieć, czemu służy zawód adwokata.

Komentarz odzwierciedla stan prawny na 1 sierpnia 2012 r.

Marek Gawryluk