Świecki Dariusz, Postępowanie odwoławcze w sprawach karnych. Komentarz. Orzecznictwo, wyd.VII

Postępowanie odwoławcze stanowi ważne stadium w przebiegu procesu, gdyż w jego ramach przeprowadzana jest kontrola zaskarżonego rozstrzygnięcia. Model tego postępowania związany jest z przyjętym systemem środków odwoławczych. W polskim prawie procesowym uległ on w ostatnim czasie istotnym zmianom, nakierowanym na zwiększenie uprawnień sądu odwoławczego do merytorycznego orzekania. Zmiany te zapoczątkowała wprowadzona z dniem 1.07.2015 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm. i Dz.U. z 2015 r. poz. 396) wielka reforma procedury karnej. W zakresie postępowania odwoławczego była ona kontynuowana w noweli z 11.03.2016 r. (Dz.U. poz. 437 ze zm.), choć w jej wyniku nastąpił powrót do zwiększonej inkwizycyjności postępowania rozpoznawczego kosztem jego kontradyktoryjności. Niezmieniony pozostał natomiast kształt postępowania odwoławczego, a nawet wzmocniono jego apelacyjno-reformatoryjny charakter, wprowadzając instytucję skargi na wyrok sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. Kolejna duża nowelizacja Kodeksu postępowania karnego dokonana została ustawą z 19.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1694), która weszła w życie z dniem 5.10.2019 r., natomiast przepisy dotyczące sporządzania uzasadnienia wyroku na formularzu – z dniem 5.12.2019 r. Nowelizacja ta wprowadziła szereg istotnych zmian dotyczących postępowania odwoławczego, takich jak: ograniczenie zarzutów odwoławczych (nowy art. 427 § 3a k.p.k. i art. 447 § 6 k.p.k.), podział podstawy odwoławczej obrazy przepisów prawa materialnego (art. 438 pkt 1 i 1a k.p.k.), odrębne uregulowanie zasad zaskarżenia uzasadnienia orzeczenia (art. 443a k.p.k.), wprowadzenie możliwości uzupełnienia zarzutów apelacji w wypadku zwrotu akt sprawy celem uzupełnienia uzasadnienia wyroku (art. 449a § 3 k.p.k.), dodanie podstawy oddalenia wniosku dowodowego w instancji odwoławczej (art. 452 § 2 pkt 2 k.p.k.), nowe uregulowanie zakresu prekluzji dowodowej (art. 452 § 2 pkt 2 i § 3 k.p.k.), uproszczenie przebiegu przewodu sądowego w instancji odwoławczej (art. 453 § 1a k.p.k.), ograniczenie reguły ne peius z art. 454 § 1 k.p.k. oraz uchylenie reguły ne peius z art. 454 § 3 k.p.k.

W komentarzu zostały uwzględnione i omówione wszystkie zmiany odnoszące się do postępowania odwoławczego. Jest on adresowany głównie do praktyków. Dlatego problematyka postępowania odwoławczego została przedstawiona nie tylko w formie interpretacji poszczególnych przepisów, lecz także pod kątem ich praktycznego stosowania. Czytelnik będzie mógł więc zapoznać się z zagadnieniami postępowania odwoławczego w ujęciu normatywnym, a następnie uzyskać wyjaśnienie dotyczące funkcjonowania poszczególnych instytucji procesowych. Układ treści komentarza został podporządkowany tym założeniom i przy wyjaśnianiu poszczególnych przepisów na początku przedstawiono ich interpretację, a następnie podano przykłady różnych sposobów ich praktycznego zastosowania. Dotyczy to w szczególności zagadnień odnoszących się do granic środka odwoławczego, a więc kwestii związanych z kierunkiem zaskarżenia, zakresem zaskarżenia w aspekcie przedmiotowym i podmiotowym, zarzutów i wniosków odwoławczych.

Szczególny nacisk został położony na wszechstronne wyjaśnienie problematyki odnoszącej się do konstrukcji apelacji jako środka odwoławczego. W praktyce często stawia się większe wymagania co do jej formy i treści, niż wynika to z przepisów. Wskazano więc na minimalne standardy budowy środka odwoławczego oraz podano przykłady praktycznego ich wykorzystania. Dotyczy to zwłaszcza zarzutów odwoławczych ze względu na to, że ustawodawca nie definiuje pojęcia zarzutu ani nie wskazuje wymagań co do jego treści. Ponadto art. 438 k.p.k., regulujący tzw. względne przyczyny odwoławcze, wcale nie jest adresowany do skarżącego, tylko do sądu odwoławczego. Przepis ten wskazuje bowiem podstawy uchylenia lub zmiany orzeczenia, a nie podstawy wniesienia środka odwoławczego. W związku z tym powstaje pytanie, jak prawidłowo powinien zostać skonstruowany zarzut odwoławczy. W praktyce zarzuty odwoławcze są różnie formułowane, często w sposób zbyt opisowy i rozbudowany. Dlatego też zagadnieniu temu poświęcono dużo miejsca, przedstawiając je jako metodykę stawiania zarzutów odwoławczych. Szczegółowo omówiono zatem istotę zarzutu odwoławczego w relacji do pojęcia uchybienia, wskazano na konieczne elementy zarzutu odwoławczego z punktu widzenia art. 438 k.p.k., a także omówiono budowę poszczególnych zarzutów ze względu na rodzaj zarzucanego uchybienia: obrazę przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu (art. 438 pkt 1 k.p.k.), obrazę przepisów prawa materialnego w innym wypadku niż wskazany w pkt 1, chyba że pomimo błędnej podstawy prawnej orzeczenie odpowiada prawu (art. 438 pkt 1a k.p.k.), obrazę przepisów postępowania (art. 438 pkt 2 k.p.k.), błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia (art. 438 pkt 3 k.p.k.) i rażącą niewspółmierność kary, środka karnego, nawiązki lub niesłusznego zastosowania albo niezastosowania środka zabezpieczającego, przepadku lub innego środka (art. 438 pkt 4 k.p.k.). W tym zakresie zaprezentowano liczne i różnorodne przykłady formułowania zarzutów odwoławczych, których rozwinięcie i praktyczne wykorzystanie przedstawiono w załączonych do komentarza wzorach apelacji. Należy jednak podkreślić, że w wyniku wspomnianych na wstępie nowelizacji zwiększa się rola zarzutów odwoławczych oraz wzrasta odpowiedzialność za ich prawidłowe sformułowanie. Wynika to z faktu, że sąd odwoławczy jest nimi związany, gdyż kontroluje zaskarżone orzeczenie w granicach podniesionych zarzutów. Wymaga to od skarżącego większej dbałości o ich prawidłowe przedstawienie.

W procesie stawiania zarzutów można wyróżnić kilka etapów. Pierwszy to wychwycenie uchybienia, drugi to jego kwalifikacja, trzeci zaś to sformułowanie (wysłowienie) w środku odwoławczym. W komentarzu starano się szczegółowo omówić każdy z tych etapów.

Ponieważ publikacja ma przede wszystkim walor praktyczny, nie ma w nim odesłania do poglądów przedstawionych w doktrynie i piśmiennictwie oraz wykazu literatury. Zebrano w nim natomiast orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych dotyczące poszczególnych przepisów. W czasach ogólnej dostępności baz orzeczeń sądowych problemem staje się ich merytoryczna selekcja. W opracowaniu podjęto taką próbę. Wybrano najistotniejsze orzeczenia, a ponadto pogrupowano je tematycznie przy omawianiu tych instytucji postępowania odwoławczego, które mają złożony charakter i bogatą zawartość merytoryczną.

Komentarz kierowany jest głównie do praktyków, tj. sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych, którzy w swej pracy zawodowej sporządzają środki odwoławcze i uczestniczą w postępowaniu odwoławczym. Będzie on również przydatny dla aplikantów tych zawodów prawniczych w pogłębianiu wiedzy i zdobywaniu umiejętności poruszania się w przepisach regulujących postępowanie odwoławcze. Z myślą o nich załączono do publikacji schematy objaśniające przebieg postępowania odwoławczego, a także wzory apelacji sporządzanych przez obrońcę oraz pełnomocnika w zależności od rodzaju zarzutu odwoławczego oraz charakteru wskazanego uchybienia.

Komentarz powinien stanowić pomoc w odczytaniu treści poszczególnych przepisów, a także ułatwić poruszanie się w nowej rzeczywistości procesowej. Należy mieć nadzieję, że ten cel zostanie osiągnięty.

Niniejsze wydanie uwzględnia zmiany w procedurze karnej odnoszące się do postępowania odwoławczego wprowadzone ustawą z 7.07.2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2600) oraz ustawą z 7.07.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1860), które co do większości przepisów weszły w życie 1.10.2023 r. Wprowadziły one zmiany także do Kodeksu postępowania karnego. Niektóre z nich rzutują na prawidłowe formułowanie zarzutów apelacji. Chodzi tu o nowe przepisy art. 53 § 2a i 2b k.k. W przepisach tych wskazano okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące, których ustalenie i uwzględnienie jest obowiązkiem sądu. W konsekwencji naruszenie tych przepisów może stanowić podstawę zarzutu odwoławczego obrazy prawa materialnego, co z kolei wywołuje pytanie o sposób konstruowania zarzutu odwoławczego dotyczącego wymiaru kary, który może zostać także oparty na art. 438 pkt 3 i 4 k.p.k. W niniejszym wydaniu książki starano się wyjaśnić relacje zachodzące pomiędzy tymi przepisami w związku z wprowadzeniem art. 53 § 2a i 2b k.k. i podać przykłady formułowania takich zarzutów.