Habrat Dorota, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Komentarz

W Polsce problematyka odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych nie jest czymś nowym, już w okresie dwudziestolecia międzywojennego toczyły się bowiem dyskusje o możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób prawnych. Ponadto znaleźć można również zalążki tego rodzaju odpowiedzialności w art. 52 ustawy z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) oraz w art. 24 i 25 ustawy z 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.).

Postęp techniczny, globalizacja, pojawienie się nowych form przestępczości, m.in. tzw. przestępczości przedsiębiorstw, przemawiały za wprowadzeniem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie prawa karnego. Tym bardziej że istniejące sankcje o charakterze administracyjnoprawnym okazały się nieskuteczne.

Potrzeba wprowadzenia do polskiego systemu prawa odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wynikła również z międzynarodowych zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej, w tym zwłaszcza związanych ze staraniami o członkostwo w Unii Europejskiej. Ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661) jest przykładem dostosowania polskiego prawa do prawa wspólnotowego. Ma ona niewątpliwie ścisły związek z akcesją Polski do Unii Europejskiej i dokonuje w polskim systemie prawnym niezbędnych zmian zmierzających w kierunku europeizacji prawa. Potwierdzeniem tej tezy jest uzasadnienie projektu tej ustawy (Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych - druk sejmowy nr 706, Sejm IV kadencji). W jego treści mowa jest o tym, że potrzeba wprowadzenia tego rodzaju regulacji wynikła z międzynarodowych zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej, w tym zwłaszcza związanych ze staraniami o członkostwo w Unii Europejskiej. W uzasadnieniu projektu wyraźnie wskazano, że ustawa ma wprowadzić do systemu polskiego prawa karnego instrumenty prawne przewidziane w Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, przyjętej przez Radę Unii Europejskiej 26 lipca 1995 r., oraz w protokołach dodatkowych nr I i II do tej Konwencji (Dz. U. z 2009 r. Nr 208, poz. 1603).

Początkowo w tytule projektu tej ustawy - wniesionym do Sejmu przez rząd - była mowa o „odpowiedzialności karnej” podmiotów zbiorowych. W toku sejmowych prac legislacyjnych ustawodawca odszedł od proponowanej w projekcie nazwy na rzecz sformułowania określającego jakby samodzielną podstawę odpowiedzialności - „odpowiedzialność za czyny zabronione pod groźbą kary”. Zmiana tytulacji przedmiotowej ustawy była źródłem licznych wątpliwości co do charakteru prawnego odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie u.o.p.z. i sprowokowała w doktrynie wiele przeciwstawnych opinii. Można powiedzieć, że u.o.p.z. została przyjęta przez doktrynę i praktykę polską krytycznie, chociaż ogólnie nie negowano potrzeby uchwalenia takiej ustawy. Krytyka wiązała się z problemami interpretacyjnymi i niedomaganiami u.o.p.z.

Jeszcze przed wejściem w życie ustawy (10 kwietnia 2003 r.) Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych złożyła wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności niektórych przepisów u.o.p.z. z Konstytucją RP. Efektem był wyrok z 3 listopada 2004 r. (K. 18/2003, LexisNexis nr 370209, OTK-A 2004, nr 10, poz. 103), w którym Trybunał uznał niektóre przepisy u.o.p.z. za niezgodne z Konstytucją RP. Przepisy te utraciły swą moc z dniem 30 czerwca 2005 r. Od tego dnia, z uwagi na utratę mocy prawnej przez przepisy u.o.p.z. dotyczące podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, faktycznie całość ustawy nie mogła znaleźć zastosowania.

Utrata mocy prawnej przez zakwestionowane przepisy po wyroku Trybunał Konstytucyjnego stanowiła asumpt do podjęcia prac nad nowelizacją u.o.p.z. Chodziło o wprowadzenie uregulowań zgodnych z przepisami ustawy zasadniczej, które nie budziłyby wątpliwości interpretacyjnych. Rząd podjął działania, których efektem było sporządzenie projektu nowelizacji u.o.p.z. i uchwalenie ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 180, poz. 1492).

Znowelizowano m.in. przepis art. 5 u.o.p.z., w którym jednak pominięto przesłankę własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., co spowodowało brak możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione tej kategorii osób. Dopiero zmiany dokonane w u.o.p.z. przez ustawę z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 191, poz. 1135) usunęły ten błąd ustawodawcy.

Kolejne nowelizacje ustawy miały raczej charakter techniczny i nie zmieniały jej głównych założeń.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych określa model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, katalog środków reakcji prawnej o karnym charakterze oraz zasady postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Ustawa samodzielnie określa materialnoprawne podstawy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Nie zawiera żadnych przepisów umożliwiających odwołanie do przepisów Kodeksu karnego. W postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, jeśli przepisy u.o.p.z. nie stanowią inaczej.

Spośród funkcjonujących w porządkach prawnych poszczególnych krajów różnych modeli odpowiedzialności podmiotów zbiorowych polski ustawodawca wybrał model odpowiedzialności oparty na zasadzie odrębnego zawinienia podmiotu zbiorowego, które ma charakter akcesoryjny i niesubsydiarny. Akcesoryjność odpowiedzialności podmiotu zbiorowego polega na uprzednim odwołaniu się do czynu osoby fizycznej, zawinionego i bezprawnego. Taki czyn osoby fizycznej jest warunkiem niezbędnym odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Akcesoryjność odpowiedzialności wyrażona została w art. 3 u.o.p.z., w którym mowa jest o „czynie zabronionym”, popełnionym przez taksatywnie wymienione kategorie osób. Niesubsydiarność odpowiedzialności podmiotu zbiorowego polega natomiast na konieczności potwierdzenia „czynu zabronionego” osoby fizycznej jednym z orzeczeń karnych wymienionych w art. 4 u.o.p.z. Orzeczenie takie musi poprzedzać wszczęcie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu.

Uchwalona ustawa, choć w dużej mierze stanowi odzwierciedlenie międzynarodowych regulacji prawnych, zawiera również nieznane i oryginalne rozwiązania legislacyjne. Takiemu przedsięwzięciu, jak wprowadzenie do polskiego systemu prawnego odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie prawa karnego, musiało towarzyszyć pojawienie się kwestii dyskusyjnych oraz wymagających poprawy. Niniejszy komentarz stanowi zaktualizowane kompendium wiedzy z przedmiotowego zakresu będące uzupełnieniem dotychczasowego dorobku doktryny i piśmiennictwa. Pozostaje mieć nadzieję, że problemy w nim poruszone pozwolą na właściwą interpretację i rozumienie poszczególnych przepisów ze szczególnym uwzględnieniem ich praktycznego stosowania.

Stan prawny na 15 lutego 2014 r.