Antolak-Szymanski Katarzyna, Piaskowska Olga Maria, Mediacja w postępowaniu cywilnym. Komentarz

Komentarz jest szczegółowym omówieniem mediacji w postępowaniu cywilnym po zmianach wprowadzonych nowelą z dnia 10 września 2015 r. (Dz. U. poz. 1595, dalej: nowela z dnia 10 września 2015 r.) oraz wydanych na jej podstawie aktów wykonawczych. Zmiany wprowadzone tą nowelą legły u podstaw napisania niniejszej publikacji. Komentarz skierowany jest zarówno do prawników zawodowo zajmujących się mediacją (sędziów, adwokatów, radców prawnych), jak i do samych mediatorów.

Celem komentarza jest przedstawienie instytucji mediacji w sprawach cywilnych, z odwołaniem się do wszystkich przepisów kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw, a także aktów wykonawczych, które tej instytucji dotyczą i dla niej mają znaczenie, z uwzględnieniem przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 136 z 24.03.2009, s. 3, dalej: dyrektywa 2008/52/WE). Omówiono zarówno kwestie związane z mediacją umowną (charakter i zawarcie umowy o mediację itp.), jak i mediacją na skutek skierowania sądu (postanowienie sądu itp.), ujmując wszystkie aspekty mające związek z tą instytucją, tj. np. kwalifikacje mediatorów, skutki wszczęcia mediacji, postępowanie dotyczące zatwierdzenia ugody mediacyjnej, udział w mediacji pełnomocników profesjonalnych oraz koszty związane z ich udziałem. Podział zastosowany w komentarzu odpowiada kolejności i redakcji przepisów kodeksowych regulujących mediację, przy czym podporządkowanie poszczególnych zagadnień ujętych w ramach omówienia kolejnych przepisów oraz ich podział jest subiektywnym wyborem autorek. Zaprezentowana struktura tekstu ma także ułatwić Czytelnikom znalezienie interesujących ich kwestii.

Wprowadzenie instytucji mediacji do kodeksu postępowania cywilnego było wyjściem naprzeciw zarówno europejskim, jak i światowym tendencjom .

Mediacja w sprawach cywilnych może służyć również lepszej realizacji praw podmiotowych stron przez większy wpływ na rozstrzygnięcie sprawy oraz szybsze i tańsze zakończenie sporu. Pomimo że mediacja miała, w założeniu ustawodawcy, stanowić korzystne rozwiązanie dla stron zamiast długotrwałego procesu sądowego, to nadal nie jest powszechnie wykorzystywana, o czym świadczą prowadzone przez Ministerstwo Sprawiedliwości statystyki .

Wprowadzone nowelą z dnia 10 września 2015 r. zmiany dotyczące postępowania mediacyjnego, zgodnie z założeniami projektodawcy, mają przyczynić się do szerszego korzystania z mediacji w sprawach cywilnych, choć nadal mediacja pozostaje dobrowolna. Warto wskazać, że pomimo pozytywnej oceny chęci rozpowszechnienia mediacji w sprawach cywilnych, zmiany wprowadzone przez ustawodawcę - choć zmierzające w dobrym kierunku - nie są wolne od niedoskonałości. Wprawdzie mediacja pozostaje nadal nieformalnym sposobem rozwiązania sporu, ale brak wyraźnych uregulowań niektórych kwestii i problemów bądź szczątkowe ich uregulowanie (choćby w zakresie możliwości zmiany osoby mediatora w toku mediacji czy ewentualnej odpowiedzialności mediatora), nie będzie zapewne sprzyjało jednolitemu rozwojowi tej instytucji.

Analizując wprowadzone zmiany, można postawić tezę, że ustawodawca zauważył, iż niewielkie wykorzystanie tej formy rozwiązania sporów jest przede wszystkim wynikiem braku społecznej świadomości w tym zakresie. Przyszła ocena wprowadzonych regulacji, oferujących wiele rozwiązań w zakresie informacji i zachęcania stron do korzystania z mediacji, pokaże, czy ustawodawca osiągnął zamierzony cel. Wprowadzone zmiany nakładają na sąd rozpoznający sprawę dodatkowe powinności lub obowiązki związane z założonym przez projektodawcę celem rozpowszechnienia wiedzy o mediacji w sprawach cywilnych (np. zmiana art. 10, 183⁸, 210 k.p.c.). Na chwilę obecną nie ma możliwości oceny, czy cel ten zostanie zrealizowany. Nie budzi jednak wątpliwości, że zmiany dotyczące postępowania mediacyjnego wpłyną na funkcjonowanie tej formy rozwiązywania sporu w polskim procesie cywilnym.

Zagadnienie współczesnej instytucji mediacji w sprawach cywilnych jest w Polsce popularnym tematem, odkąd dnia 10 grudnia 2005 r. weszły w życie przepisy dotyczące mediacji w sprawach cywilnych. Pomimo jednak zainteresowania tą nową metodą rozwiązywania sporów o charakterze cywilnym, nie jest ona powszechnie wykorzystywana. Stosunkowo niewielką popularnością cieszy się mediacja zarówno wśród stron sporów, jak i sądów, które mają możliwość skierowania stron do mediacji. Jednym z zasadniczych celów wprowadzenia mediacji w Polsce było niewątpliwie dążenie do odciążenia sądownictwa państwowego.

Wprowadzenie do kodeksu postępowania cywilnego uregulowań dotyczących mediacji było ważnym krokiem w kierunku upowszechniania tej metody rozwiązywania sporów. Jak wynika z uzasadnienia projektu noweli z dnia 28 lipca 2005 r., zamiarem ustawodawcy było umożliwienie stronom stosunków cywilnoprawnych jak najszerszego korzystania z mediacji.

Mediacja współczesna znana jest w polskim systemie prawnym, ponieważ występuje w rozwiązywaniu sporów zbiorowych z zakresu prawa pracy, postępowaniu karnym, postępowaniu w sprawach nieletnich oraz postępowaniu sądowoadministracyjnym. Pomiędzy tymi regulacjami a mediacją w sprawach cywilnych występują jednak różnice wynikające w głównej mierze z prywatnoprawnego charakteru spraw podlegających mediacjom cywilnym. Zróżnicowanie pomiędzy mediacją w sprawach karnych i cywilnych przejawia się także w celu, jakiemu postępowanie to w głównej mierze służy. W postępowaniu karnym istotny cel mediacji to doprowadzenie do pojednania stron (tę funkcję pełni mediacja także w postępowaniu cywilnym, szczególnie w sprawach rodzinnych), a przede wszystkim zapobieżenie tzw. wtórnej wiktymizacji, na co w doktrynie zwraca się szczególną uwagę (tzw. model sprawiedliwości naprawczej) .

Termin "mediacja" pochodzi od łacińskiego słowa mediatio, co oznacza pośrednictwo . Natomiast po łacinie medius oznacza kogoś będącego pośrodku, pośredniczącego . Stąd też, między innymi, możemy wnioskować, że historyczną rolą mediatora było pośrednictwo pomiędzy stronami sporu w określonym celu: osiągnięcia rozwiązania. W ogólnej definicji stwierdza się, że mediacja jest to postępowanie, w którym osoba trzecia zwana mediatorem pomaga i zachęca strony do rozwiązania sporu .

Interpretacja i wykorzystanie mediacji ulegało zmianom na przestrzeni wieków, stąd też pojęcie to było w różnych momentach historycznych oraz w różnych rejonach świata rozumiane nieco inaczej.

Współcześnie mediacja jest definiowana jako jedna ze stosowanych form Alternative Dispute Resolution, co w polskim tłumaczeniu jest odpowiednikiem alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów. Od pierwszych liter anglojęzycznego terminu utworzono powszechnie używany skrót: ADR .

Terminologia ADR zaczęła funkcjonować w ustawodawstwie Stanów Zjednoczonych już w latach 70. XX w. i od tego czasu to pojęcie zaczęto stosować powszechnie. Ruch ADR powstał w poszukiwaniu alternatywy wobec sądów w rozwiązywaniu sporów i jako takie pojęcie rozpoczął swoje funkcjonowanie. Stąd też nazwa ADR była od początku rozumiana jako alternatywne w stosunku do postępowania sądowego sposoby rozwiązywania sporów. Wypada się zgodzić z poglądami doktryny, które wskazują na kontrowersje, jakie wywołuje określenie form ADR jako alternatywnych w stosunku do procesu sądowego, gdyż wówczas proces sądowy wydaje się być podstawową metodą rozstrzygania sporów, a tymczasem powinien być wyjściem ostatecznym z sytuacji konfliktowej .

Metody ADR to cała gama form, które kształtowały się w różnym czasie, z różnorodnym nasileniem, z tym że wiele z nich powstało i jest charakterystycznych jedynie dla amerykańskiego systemu prawnego . Mediacja natomiast, jako jedna z form alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów, jest określana królową ADR , co wiąże się ze wzrostem popularności wykorzystania mediacji w niemal wszystkich rodzajach konfliktów.

Próbując definiować mediację, należy dokonywać tego w połączeniu z podstawowymi zasadami, którymi ta instytucja się charakteryzuje. W różnych definicjach można odnaleźć pewne odmienności w interpretowaniu zasady dobrowolności w mediacji oraz roli mediatora w tym postępowaniu. Jednak najważniejsze filary mediacji powinny być nieodłącznymi elementami jej definicji, a mianowicie: udział neutralnego i zarazem bezstronnego mediatora, jego ograniczony wpływ na ostateczne rozwiązanie, dobrowolność mediacji dotycząca udziału stron w postępowaniu, wpływu na jego przebieg oraz ostateczne zakończenie, a także poufność mediacji, stwarzająca gwarancję prywatności w zakresie rozwiązania konfliktu.

Przepisy dotyczące mediacji w sprawach cywilnych wprowadzone nowelą z dnia 28 lipca 2005 r. w ramach nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego nie zawierają definicji mediacji, co może wywoływać pewne trudności, szczególnie dlatego, że jest to instytucja stosunkowo nowa w naszym systemie prawnym. Ponadto mediacja nie jest procesem jednorodnym. Trafnie zwraca się uwagę na dwa typy mediacji: mediację, gdzie rolą mediatora jest pomoc stronom w rozwiązywaniu sporu i osiągnięciu ugody, oraz mediację ewaluatywną, podczas której mediator pełni rolę bardziej aktywną, ocenia sytuację prawną stron, przewidując nawet rozstrzygnięcie sądu .

Bazując na przepisach regulujących mediację w sprawach cywilnych, można próbować sformułować definicję mediacji, uznając, że mediacja jest to postępowanie prowadzone z udziałem bezstronnej osoby trzeciej (mediatora), której zadaniem jest pomóc stronom sporu w osiągnięciu wspólnie akceptowanego rozwiązania, z możliwością przedstawienia przez mediatora propozycji rozwiązania (w przypadku wniosku o to stron), w efekcie którego może dojść do zawarcia ugody. Mediator pełni więc funkcję nie tylko bezstronnego obserwatora, ale także ma służyć stronom wsparciem w procesie poszukiwania rozwiązania konfliktu. Mediatorami często są psychologowie i socjologowie czy prawnicy, których spojrzenie na tę formę rozwiązywania sporów różni się zasadniczo. Obecnie w przepisach kodeksu postępowania cywilnego dopuszczalne są różne modele prowadzenia mediacji (ewaluatywny, facylitatywny), co w zasadzie ustawodawca pozostawił dyspozycji stron.

Ustawodawca nowelą z dnia 28 lipca 2005 r., wprowadzając instytucję mediacji, umiejscowił ją w oddziale 1 rozdziału 1 działu II tytułu VI księgi pierwszej części pierwszej w art. 183¹-183¹⁵ k.p.c. Wprowadzenie instytucji mediacji do kodeksu było wyjściem naprzeciw zarówno europejskim, jak i światowym tendencjom . W rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy nr 10 z 2002 r., która dotyczy mediacji w sprawach cywilnych, zdefiniowano mediację jako proces rozwiązywania sporów, podczas którego strony przy udziale jednego lub dwóch mediatorów negocjują, mając na celu zawarcie ugody . W 2002 r. Komisja Europejska wydała tzw. Zieloną księgę o alternatywnym rozwiązywaniu sporów w prawie cywilnym i gospodarczym (Zielona księga o ADR), co spowodowało ożywioną dyskusję na temat miejsca mediacji w systemach wymiaru sprawiedliwości. Publiczna debata podjęta w wyniku opublikowania Zielonej księgi o ADR doprowadziła do wniosku, że mimo nieformalnego charakteru mediacji i innych ADR, istnieje konieczność określenia podstawowych zasad i standardów w przepisach unijnych, które przyczynią się nie tylko do promocji tych metod, ale również do harmonizacji pewnych zasad ich dotyczących .

Jednym z owoców dyskusji rozpoczętej w wyniku wydania Zielonej księgi jest przyjęty w dniu 2 lipca 2004 r. Europejski Kodeks Postępowania Mediatora, określający zasady, które mediatorzy mogą dobrowolnie przyjąć, na swoją własną odpowiedzialność, i który może być stosowany we wszystkich rodzajach postępowania mediacyjnego w sprawach cywilnych i handlowych. Komisja Europejska w dniu 21 maja 2008 r. przyjęła dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych.

Celem dyrektywy 2008/52/WE jest, zgodnie z art. 1 ust. 1, "ułatwienie dostępu do alternatywnych metod rozwiązywania sporów oraz promowanie polubownego rozwiązywania sporów przez zachęcanie do korzystania z mediacji oraz przez zapewnienie wyważonej relacji między mediacją a postępowaniem sądowym". Zakres przedmiotowy dyrektywy obejmuje sprawy cywilne i handlowe (art. 1 ust. 2), z tym że dyrektywa znajduje zastosowanie do sporów transgranicznych, zdefiniowanych w jej art. 2. Niemniej, zgodnie z pkt 8 preambuły, wskazuje się na dopuszczalność stosowania przepisów dyrektywy przez państwa członkowskie również do postępowania mediacyjnego w sprawach krajowych.

Zgodnie z treścią przepisów dyrektywy 2008/52/WE mediacja oznacza postępowanie o dobrowolnym charakterze, bez względu na jego nazwę lub określenie, w którym przynajmniej dwie strony sporu próbują same osiągnąć porozumienie w celu rozwiązania ich sporu, korzystając z pomocy osoby trzeciej - mediatora. Mediacja może mieć miejsce z inicjatywy stron albo sądu, który może zaproponować lub zarządzić mediację. Ponadto przepisy dyrektywy umożliwiają nakazywanie w ramach regulacji danego państwa członkowskiego korzystanie przez strony z mediacji (art. 3 lit. a dyrektywy). Termin ten obejmuje mediację prowadzoną przez sędziego, który nie jest odpowiedzialny za jakiekolwiek postępowanie sądowe dotyczące rzeczonego sporu. Nie obejmuje on jednak prób podejmowanych przez sąd lub sędziego rozstrzygającego spór w toku postępowania sądowego dotyczącego rzeczonego sporu (art. 3 lit. a zdanie drugie dyrektywy).

Zdefiniowanie pojęcia mediacji w przepisach dyrektywy 2008/52/WE pozwala rozróżniać stosowany w wielu systemach prawnych podział na mediację umowną - kontraktową oraz mediację prowadzoną na podstawie skierowania sądu - mediację sądową. Dodatkowo w dyrektywie 2008/52/WE przewiduje się mediacje, które prowadzone są na podstawie przepisów prawa krajowego danego państwa członkowskiego .

Zaangażowanie Unii Europejskiej i Rady Europy dotyczące znaczenia praw człowieka, problematyki sądów powszechnych, dostępu do wymiaru sprawiedliwości, skutkowało tym, iż również w Polsce zainteresowano się zagadnieniem mediacji. Efektem tego było wprowadzenie do polskiego kodeksu postępowania cywilnego, w ramach jego nowelizacji, instytucji mediacji.

Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego podjęła prace dotyczące mediacji w sprawach cywilnych w 2003 r. w ramach zespołu problemowego do spraw sądownictwa polubownego, pod kierownictwem prof. dr hab. Feliksa Zedlera. Projekt został również skonsultowany z Business Center Club oraz z ekspertami Konfederacji Pracodawców Prywatnych, którzy ponadto przygotowali własny projekt, dotyczący jedynie spraw gospodarczych . Ostatecznie ustawa o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, po wniesieniu przez Senat poprawek, została przyjęta przez Sejm i weszła w życie dnia 10 grudnia 2005 r.

Powołując się na uzasadnienie do ustawy, celem wprowadzenia do polskiego prawa procesowego instytucji mediacji było ustanowienie alternatywnego do sądowego postępowania cywilnego sposobu rozstrzygania spraw cywilnych. Przepisy regulujące tę instytucję w kodeksie postępowania cywilnego, zgodnie z założeniami ustawodawcy i charakterem mediacji, miały być na tyle atrakcyjne dla stron stosunku cywilnoprawnego, by te z niej chętnie korzystały. Zachętą ku temu miało być również, zgodnie z intencją ustawodawcy, żeby przepisy dotyczące mediacji były nieskomplikowane, proste w interpretacji dla stron, by te mogły łatwo zapoznać się z nowym sposobem rozwiązywania sporów i samodzielnie potrafiły z niego skorzystać, nawet bez reprezentacji przez pełnomocnika.

W uzasadnieniu do przepisów noweli z dnia 28 lipca 2005 r. podkreślono również, że wprowadzone przepisy mają ułatwić dochodzenie roszczeń w sprawach cywilnych, a także udzielić ochrony prawnej podmiotom, które wybiorą ten sposób dochodzenia roszczeń. Standard ochrony prawnej w przypadku mediacji powinien być porównywalny ze standardem gwarantowanym przez postępowanie sądowe . Wyrazem tego postulatu jest, w razie zawarcia przez strony przed mediatorem ugody, zatwierdzenie jej przez sąd, celem nadania jej mocy prawnej .

Celem wprowadzenia mediacji, jako dodatkowej możliwości rozwiązywania sporów, jest dążenie do odciążenia sądownictwa państwowego. Podkreślając skuteczność tej instytucji w innych systemach prawnych, wypada pokreślić, że mediacja nie jest alternatywą dla postępowania sądowego, w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale dodatkową drogą rozwiązania sporów cywilnoprawnych.

Wobec wprowadzenia nowych przepisów zastanawiano się, czy regulacja mediacji powinna znaleźć się w kodeksie postępowania cywilnego. Mediacja, jako alternatywny sposób rozwiązywania sporów, nie jest bowiem sądowym postępowaniem cywilnym. Jednak jeśli jest przeprowadzana w trakcie postępowania cywilnego, staje się niejako jego częścią . Z tego zatem powodu słuszne wydaje się precyzyjne określenie w kodeksie postępowania cywilnego zasadniczych kwestii związanych z mediacją, a więc m.in. skierowania stron do mediacji, stosunku między mediacją a tokiem postępowania sądowego czy procedury zatwierdzania mediacji.

Nie należy jednak zapominać, że mediacja w sprawach cywilnych może służyć również lepszej realizacji praw podmiotowych stron przez większy wpływ na rozstrzygnięcie sprawy oraz szybsze i tańsze zakończenie sporu. Wprowadzone rozwiązania dotyczące kosztów mediacji mogą stanowić zachętę finansową dla stron do korzystania z postępowania mediacyjnego. Mediacja odgrywa istotną rolę w realizacji praw indywidualnych stron poprzez możliwość decydowania o swoich sprawach . Należy także pamiętać, że mediacja ma duże znaczenie dla tzw. dostępu do wymiaru sprawiedliwości dzięki swojej sprawnej i taniej procedurze.

Mediacja, jako jeden z alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów, jest procesem nieformalnym, stąd też wielu zwolenników tej formy sprzeciwia się stanowisku, by obejmować zagadnienie mediacji rozbudowanymi regulacjami proceduralnymi. Jednak wprowadzenie mediacji w sprawach cywilnych do kodeksu postępowania cywilnego wychodzi naprzeciw współczesnym tendencjom, znajdującym odbicie w krajach anglosaskich, zwłaszcza USA, oraz zaleceniom Rady Europy i Unii Europejskiej. Należy przy tym zaznaczyć, iż mediacja jest nadal stosunkowo nową instytucją w polskich przepisach prawa cywilnego, przez co nie jest powszechnie wykorzystywana, o czym świadczą prowadzone przez Ministerstwo Sprawiedliwości statystyki . Wyniki badań ankietowych z 2013 r., dotyczących korzystania z mediacji w sprawach gospodarczych przeprowadzonych wśród przedsiębiorców , pokazują, że przede wszystkim brak wiedzy, brak zaufania do instytucji mediatora oraz brak możliwości zaproponowania sposobu rozwiązania sporu przez mediatora zniechęcają przedsiębiorców do korzystania z mediacji .

Z uwagi na brak szerokiego wykorzystania mediacji w sprawach cywilnych w praktyce, ustawodawca zdecydował o wprowadzeniu istotnych zmian niektórych przepisów o mediacji w kodeksie w wyniku uchwalenia noweli z dnia 10 września 2015 r., która weszła w życie od 1 stycznia 2016 r. Znowelizowane przepisy wychodzą jeszcze mocniej naprzeciw przepisom dyrektywy 2008/52/WE. Statystyki za pierwsze półrocze 2016 r. pokazują, że o niemal 50% w porównaniu z pierwszym półroczem 2015 r. wzrosła liczba spraw cywilnych, w których strony skierowano do mediacji na podstawie postanowienia sądu (art. 183⁸ § 1 k.p.c.) . Nie ma jeszcze przeprowadzonych analiz, czy wpływ na ten wzrost ma funkcjonowanie nowych przepisów w zakresie mediacji w sprawach cywilnych, można jedynie tak przypuszczać. Dokonanie oceny, czy nowe regulacje przyczynią się do wzrostu popularności mediacji w sprawach cywilnych, będzie mogło się odbyć po upływie dłuższego czasu ich obowiązywania.