Brodecki Zdzisław i in., Komentarz do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, [w:] Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską z komentarzem, wyd. II

1. Historia Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej rozpoczęła się 25 marca 1957 r. W tym dniu Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy uchwaliły Traktat o Europejskich Wspólnotach Gospodarczych, zwany też Traktatem rzymskim. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską został w istotny sposób zmieniony przez Jednolity Akt Europejski (JAE), podpisany 17 lutego 1986 r. przez dziewięć, a ratyfikowany przez dziesięć państw członkowskich: Belgię, Danię, Francję, Grecję, Holandię, Irlandię, Luksemburg, RFN, Wielką Brytanię i Włochy. Tenże akt zobowiązywał EWG do ukształtowania reguł wspólnego rynku zgodnie z zasadą swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitału. Dwanaście państw członkowskich (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN, Wielka Brytania i Włochy) podpisało 7 lutego 1992 r. w Maastricht Traktat, który nie tylko stworzył tzw. filary unijne, lecz również dokonał istotnych zmian w filarze wspólnotowym. W tym dniu Wspólnota zmieniła swoją nazwę (z EWG na WE) i treść (wchłaniając Unię Gospodarczą i Walutową).

Kolejnej metamorfozy TWE dokonano w Traktacie amsterdamskim, podpisanym 2 października 1997 r. przez piętnaście państw członkowskich: Austrię, Belgię, Danię, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Portugalię, RFN, Szwecję, Wielką Brytanię i Włochy. Traktat ten dokonał zmian m.in. w tzw. filarze wspólnotowym, rozszerzając przedmiot zainteresowania i pogłębiając proces tworzenia „obszaru pozbawionego wewnętrznych granic”. Wśród deklaracji uzupełniających Traktat amsterdamski znajdują się m.in. te, które dotyczą TWE. Na uwagę zasługują: deklaracja w sprawie kontroli zgodności z ochroną środowiska; deklaracja w sprawie art. 16 TWE; deklaracja w sprawie skreślenia art. 44 TWE; deklaracja w spawie art. 62 pkt 2 lit. b TWE; deklaracja w sprawie art. 63 TWE; deklaracja w sprawie art. 63 pkt 3 lit. a TWE; deklaracja w sprawie art. 64 ust. 1 TWE; deklaracja w sprawie art. 65 TWE; deklaracja w sprawie art. 67 TWE; deklaracja w sprawie osób niepełnosprawnych; deklaracja w sprawie działań stymulujących, zawartych w art. 129 TWE; deklaracja w sprawie art. 129 TWE; deklaracja w sprawie art. 137 TWE; deklaracja w sprawie art. 137 ust. 2 TWE; deklaracja w sprawie art. 141 ust. 4 TWE; deklaracja w sprawie sportu; deklaracja w sprawie regionów wyspiarskich; deklaracja w sprawie decyzji Rady z 13 lipca 1987 r. (dotycząca określenia sposobu wykonywania uprawnień wykonawczych przyznanych Komisji); deklaracja w sprawie organizacji i działania Komisji; deklaracja w sprawie art. 248 ust. 3 TWE; deklaracja w sprawie dotrzymywania terminów przewidzianych przez procedurę współdecydowania; deklaracja w sprawie art. 255 ust. 1 TWE; deklaracja w sprawie krajów i terytoriów zamorskich; deklaracja w sprawie publicznoprawnych instytucji kredytowych w Niemczech; deklaracja w sprawie wolontariatu; deklaracja w sprawie jakości redakcyjnej legislacji wspólnotowej; deklaracja w sprawie konsolidacji traktatów; deklaracja dotycząca protokołu w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności.

Również Traktat nicejski jest zbiorem zmian m.in. do TWE. W Nicei zmieniono aż 42 artykuły TWE oraz wprowadzono trzy nowe (art. 181a, 225a, 229a). Większość zmian jest rezultatem rozszerzenia katalogu decyzji podejmowanych na zasadzie większości kwalifikowanej, wiele z nich dotyczy funkcjonowania poszczególnych instytucji. W sposób zasadniczy zmieniono zwłaszcza postanowienia dotyczące funkcjonowania Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji. Traktat nicejski zmodyfikował ponadto art. 10 protokołu w sprawie statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Do Aktu końcowego konferencji z Nicei dołączono 24 protokoły i deklaracje. Wśród nich znajduje się protokół w sprawie statutu Trybunału Sprawiedliwości (wraz z dodatkowymi postanowieniami, dotyczącymi uchylenia dotychczasowych protokołów oraz decyzji Rady z 24 października 1988 r. o ustanowieniu Sądu Pierwszej Instancji) oraz protokół w sprawie rozszerzenia Unii Europejskiej.

2. Traktat akcesyjny podpisany 16 kwietnia 2003 r. w Atenach wprowadził wiele zmian do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.

Na szczególną uwagę zasługuje Akt dotyczący warunków przystąpienia oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej (powoływany dalej jako: Traktat akcesyjny), który określa zasady (część pierwsza: art. 1-10 wraz z załącznikiem I), dostosowania w traktatach - instytucjonalne i pozostałe (część druga: art. 11-19), postanowienia stałe dotyczące aktów przyjętych przez instytucje oraz środków stosowanych zgodnie z warunkami określonymi w Traktacie (część trzecia: art. 20-23 wraz z załącznikami II-IV) oraz postanowienia tymczasowe dotyczące środków przejściowych i pozostałych (część czwarta: art. 24-42 wraz z załącznikami V-XV), a także postanowienia dotyczące wprowadzenia Traktatu w życie - zwłaszcza powoływania instytucji i organów, jak również stosowania aktów instytucji - oraz postanowienia końcowe (część piąta: art. 43-62 wraz z załącznikami XVI-XVIII).

Część pierwsza Traktatu akcesyjnego zawiera definicje (art. 1), określa zasady przejmowania przez nowe państwa członkowskie acquis communautaire (art. 2-6), status prawny poszczególnych postanowień Traktatu i procedury ich zmian.

Postanowienia instytucjonalne, uregulowane w części drugiej Traktatu akcesyjnego, obejmują problematykę ustrojową związaną z funkcjonowaniem Parlamentu Europejskiego, Rady UE, Trybunału Sprawiedliwości, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów, Komitetu Naukowo-Technicznego i Europejskiego Banku Centralnego.

Na wnikliwą uwagę zasługują zmiany wprowadzone przez Traktat akcesyjny w części trzeciej, gdyż dotyczą one postanowień stałych. Zmiany w prawie pochodnym obejmują wiele zagadnień: swobodny przepływ towarów, swobodny przepływ pracowników, swobodny przepływ usług, prawo spółek, politykę konkurencji, rolnictwo, rybołówstwo, podatki, statystykę, politykę społeczną, politykę energetyczną, edukację i kształcenie, politykę regionalną, ochronę środowiska, konsumentów i ochronę zdrowia, współpracę w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, unię celną, stosunki zewnętrzne, wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa. W tej części znalazło się też znamienne postanowienie, zgodnie z którym jeszcze przed wejściem w życie Traktatu akcesyjnego Rada UE może dostosować postanowienia Traktatu dotyczące wspólnej polityki rolnej do zmian regulacji wspólnotowych.

Dla nowych państw członkowskich najważniejsze są postanowienia tymczasowe, których integralną częścią są krajowe załączniki. Uzgodnienia dotyczące Polski są zawarte w załączniku XII. W tej części Traktatu akcesyjnego znajdują się także przepisy przejściowe dotyczące instytucji, budżetu, funduszy wspólnotowych, środków ochronnych i środków dyscyplinarnych.

W piątej części TA są uregulowane sprawy dotyczące powoływania instytucji i organów oraz stosowania aktów instytucji. W niej też znajdują się postanowienia końcowe, które określają między innymi charakter prawny załączników I-XVIII, dodatków oraz protokołów 1-10. Stanowią one integralną część TA.

3. Konstytucja dla Europy scala dwa dotychczasowe traktaty (TWE i TUE). Stawia to zagadnienia prawno-polityczne, instytucjonalne i proces decyzyjny w UE w nowym świetle. Interpretatorzy tekstów zmuszeni są do uwzględnienia tzw. interpretacji kontekstualnej.

Likwidacja Wspólnoty Europejskiej i włączenie jej w ramy Unii Europejskiej nie oznacza zatarcia różnic między dwoma reżimami prawnymi: wspólnotowym i międzyrządowym.

Konstytucja zakłada znaczne zwiększenie kompetencji instytucji Unii ze względu na umacnianie wspólnotowej metody integracji i zmniejszanie zakresu spraw rozstrzyganych w Radzie Ministrów (będącej odpowiednikiem obecnej Rady UE) jednogłośnie. Zachowanie koherencji między reżimem wspólnotowym i międzyrządowym w ramach Unii będzie po wejściu w życie Konstytucji sprawą wiodącą.

4. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską eksponuje w pierwszym akapicie preambuły dążenie do ustanowienia podstaw do coraz ściślejszego związku między narodami europejskimi. Jest to zgodne z programem pogłębiania solidarności między narodami w poszanowaniu ich historii, kultury i tradycji. Kultura europejska przechodziła kryzysy, lecz nie utraciła swego blasku. Już drugi akapit preambuły określa podstawowy motyw ustanowienia Wspólnoty, za jaki powszechnie uznaje się wolę zapewnienia postępu gospodarczego i społecznego państw członkowskich przez wspólne działanie. Usuwanie barier ekonomicznych dzielących Europę i ujednolicanie statusu społecznego obywateli Unii inspiruje zwolenników europejskiej integracji od początku istnienia EWG. W akapicie trzecim preambuły dodatkowo zwraca się uwagę na poprawę warunków życia i pracy jako na ważny cel Wspólnoty. W ten sposób podkreśla się spójność strategii rozwoju gospodarczego i społecznego.

Politykę Wspólnoty najdobitniej odzwierciedla czwarty akapit preambuły, który wskazuje państwom członkowskim na konieczność usuwania przeszkód istniejących na drodze ku europejskiej integracji gospodarczej. Ma to na celu zagwarantowanie stabilności w rozwoju, równowagi w wymianie handlowej i uczciwości w konkurencji. Tekst nawiązuje do idei swobód handlowych i roli, jaką konkurencja odgrywa we współczesnej gospodarce. Rozwój gospodarczy wiąże się z dążeniem do ograniczania różnic istniejących między regionami. Myśl tę wyraża piąty akapit preambuły, który stanowi podstawę przedsięwzięć podejmowanych przez strategów europejskiej polityki regionalnej. Te działania skupiają się na wyznaczonych obszarach, na których poziom życia jest niższy od przeciętnego na obszarze UE. W tym względzie wyróżniają się programy „Intereg”, wspierające rozwój regionów po obu stronach danej granicy.

Stopniowe znoszenie ograniczeń w handlu międzynarodowym jest przejawem integracji gospodarczej. W akapicie szóstym preambuły zwraca się uwagę na wspólną politykę handlową, w której rozwoju można dostrzec przechodzenie od strefy wolnego handlu i unii celnej do wspólnego rynku (ze swobodą przepływu towarów oraz swobodą przepływu kapitału i płatności).

Względy historyczne i kulturowe zadecydowały o zamieszczeniu w siódmym akapicie preambuły tekstu deklarującego solidarność Europy z krajami zamorskimi. Nawiązanie w tym kontekście do Karty Narodów Zjednoczonych jest wspomnieniem doktryny o wymownej nazwie „nowy międzynarodowy ład gospodarczy”.

Walka o pokój i wolność była jednym z haseł Wielkiej Rewolucji we Francji. Z akapitu ósmego preambuły wynika, że w walce tej zaczyna odgrywać rolę połączenie zasobów, jakimi dysponują państwa członkowskie WE i inne narody Europy. Zamieszczenie tej deklaracji w traktacie poświęconym integracji gospodarczej i społecznej świadczy o traktowaniu pokoju i wolności jako warunku sine qua non rozwoju na nowym kontynencie. Przyszłość wymaga od Europejczyków dążenia do osiągnięcia określonych celów. Cel, którym jest budowanie godnej i zdolnej do życia Europy jutra, można osiągnąć tylko wtedy, gdy Wspólnota i jej państwa członkowskie będą popierać możliwie najwyższy rozwój nauki wiedzy i szeroki dostęp do oświaty. Forma akapitu dziewiątego preambuły świadczy o potrzebie uświadomienia Europejczykom wyzwań, jakie przed nimi stoją. Wiedza i oświata pomagają zrozumieć to, co zwie się „europejskim duchem”.

5. W Preambule do Traktatu dotyczącego przystąpienia do Unii Europejskiej podkreśla się wolę kontynuowania realizacji celów traktatów stanowiących podstawy Unii Europejskiej (a tym samym i Wspólnoty Europejskiej) oraz kontynuowania w duchu traktatów (nie tylko TUE, ale i TWE) procesu tworzenia coraz ściślejszej unii między narodami Europy.

6. Preambuła do Konstytucji obejmuje swym zakresem sprawy regulowane dotychczas w TUE i TWE (zob. uwagi do preambuły TUE).