Łuczak-Noworolnik Lucyna, Żurawski Andrzej Filip, Komentarz do rozporządzenia nr 655/2014 ustanawiającego procedurę europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym w celu ułatwienia transgranicznego dochodzenia wierzytelności w sprawach cywilnych i handlowych

Lucyna Łuczak-Noworolnik

Na szczeblu Unii Europejskiej dotychczas umożliwiono dochodzenie roszczeń w sporach transgranicznych przy wykorzystaniu jednolitych instytucji takich jak europejski nakaz zapłaty czy też europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń , które z założenia pozwalają na sprawne uzyskanie tytułu wykonawczego. Z uwagi na dostrzegalny wzrost transakcji transgranicznych pomiędzy podmiotami gospodarczymi z różnych państw członkowskich Unii Europejskiej podjęto decyzję o wprowadzeniu instytucji, której celem będzie skuteczne zabezpieczenie roszczeń w tego rodzaju sprawach. Komisja Europejska w dokumencie pt. Zielona księga w sprawie poprawy skuteczności wykonywania orzeczeń w Unii Europejskiej: Zajmowanie rachunków bankowych, COM(2006) 618 final, już w 2006 r. wskazała, że problemy ze ściąganiem długów zagranicznych stanowią̨ przeszkodę w swobodnym przepływie nakazów zapłaty w Unii Europejskiej oraz utrudniają̨ prawidłowe funkcjonowanie rynku wewnętrznego. Opóźnione oraz niezrealizowane płatności zagrażają̨ zarówno interesom podmiotów gospodarczych, jak i konsumentów. Występujące w Unii Europejskiej różnice w skuteczności odzyskiwania należności mogą̨ także doprowadzić do zakłócenia konkurencji wśród podmiotów gospodarczych działających w państwach członkowskich, gdyż niektóre z tych państw posiadają̨ skuteczne systemy egzekucji nakazów zapłaty, podczas gdy inne – nie. Celem realizacji wyżej wskazanej idei 18.01.2017 r. wprowadzono rozwiązanie służące tymczasowej ochronie przed uszczupleniem majątku dłużnika w szczególności w czasie, gdy wierzyciel dochodzi swoich roszczeń na drodze postępowania sądowego. Sprawne przeprowadzenie postępowania sądowego w sporze z zagranicznym kontrahentem bardzo często nie wystarcza bowiem, aby odzyskać należności pieniężne.

Narzędziem umożliwiającym realizację przedstawionych celów jest europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym przyjęty przez Parlament Europejski i Radę w formie rozporządzenia.

Wprowadzenie jednolitego w skali całej Unii Europejskiej postępowania zabezpieczającego podyktowane było kilkoma czynnikami zauważonymi przez Komisję. Poszukując genezy tego rozwiązania, poza analizą Zielonej księgi, należy sięgnąć do programu sztokholmskiego przyjętego na posiedzeniu Rady Europejskiej w dniach 10–11.12.2009 r. Program z założenia miał służyć zapewnieniu obywatelom sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa. W jego treści podkreślono, że europejska przestrzeń sądowa powinna służyć wspieraniu działalności gospodarczej w ramach jednolitego rynku. Jednocześnie wezwano Komisję do przedstawienia odpowiednich wniosków dotyczących w szczególności poprawy skuteczności egzekwowania orzeczeń na terytorium Unii Europejskiej w odniesieniu do rachunków bankowych i majątku dłużników. Następnie w planie działania Komisji, mającym charakter wykonawczy w stosunku do programu sztokholmskiego, potwierdzono mandat polityczny do przyjęcia rozporządzenia w sprawie poprawy skuteczności wykonywania orzeczeń sądowych w Unii Europejskiej poprzez zajmowanie rachunków bankowych .

W projekcie rozporządzenia nr 655/2014 zakreślono cztery problematyczne kwestie, które warunkują konieczność podjęcia działań na poziomie Unii Europejskiej:

Bez wątpienia rozporządzenia obowiązujące w Unii Europejskiej w obszarze współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych wpływają bezpośrednio na usprawnienie obrotu prawnego w jednolitej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości . Aktualnie nie kwestionuje się potrzeby ustanawiania instrumentów prawnych w sprawach z elementem transgranicznym z uwagi na to, że zachodzi konieczność zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego, w tym prawidłowego i równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości na obszarze wszystkich państw członkowskich. W tym względzie muszą obowiązywać jasne i precyzyjne przepisy prawa unijnego, które w całości zapewnią swobodny przepływ orzeczeń sądowych, ugód sądowych i dokumentów urzędowych pomiędzy państwami członkowskimi .

W świetle zapisów Zielonej księgi europejski nakaz zabezpieczenia ma mieć wyłącznie efekt zabezpieczający, tzn. powodować zablokowanie środków dłużnika na rachunku bankowym bez przenoszenia ich na rachunek wierzyciela. Procedura wydawania nakazu podlega określonym warunkom, w tym konieczności zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony dłużnika. Europejki nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym wydany w jednym państwie członkowskim jest uznawany i wykonalny w całej Unii Europejskiej bez konieczności formalnego stwierdzenia wykonalności. Jednolita europejska procedura zabezpieczenia rachunków bankowych od 18.01.2017 r. stanowi alternatywę dla rodzimych środków zabezpieczających. Niewątpliwie korzystanie z krajowych środków w sprawach mających skutki transgraniczne często okazuje się uciążliwe, szczególnie w przypadku, gdy wierzyciel stara się o zabezpieczenie kilku rachunków bankowych dłużnika prowadzonych w różnych państwach członkowskich. Celem poprawy ich funkcjonowania na szczeblu Unii Europejskiej podjęto decyzję o wdrożeniu wiążącego i mającego bezpośrednie zastosowanie aktu prawnego. Nowe uregulowanie ustanawia procedurę umożliwiającą w sprawny i szybki sposób zabezpieczenie środków przechowywanych na rachunkach bankowych w sprawach transgranicznych. Umożliwienie dochodzenia roszczeń przy wykorzystaniu instytucji omówionych w publikacjach: Formularze dotyczące europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń. Komentarz instruktażowy, LEX 2016, oraz Formularze dotyczące postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty. Komentarz instruktażowy, LEX 2016, tj. europejskiego nakazu zapłaty oraz europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń, spowodowało w dalszej kolejności potrzebę wprowadzenia instrumentu służącego zabezpieczeniu przysługujących wierzycielom roszczeń pieniężnych.

Organy Unii Europejskiej, dostrzegając problemy polegające na tym, że pomimo uzyskania tytułu wykonawczego na etapie postępowania egzekucyjnego nie można skutecznie odzyskać należności zasądzonych w rozstrzygnięciu sądowym, przyjęły rozporządzenie nr 655/2014. Rozporządzenie to reguluje – w pewnej wąskiej kategorii spraw – postępowanie zabezpieczające w sposób kompleksowy, od wniesienia wniosku o ustanowienie zabezpieczenia na rachunku bankowym po jego wykonanie. Rozporządzenie jest stosowane bezpośrednio i obowiązuje w jednakowym zakresie we wszystkich państwach Unii Europejskiej, z wyjątkiem Danii oraz Zjednoczonego Królestwa.

W motywie 5 rozporządzenia nr 655/2014 wskazano, że krajowe postępowania o uzyskanie środków zabezpieczających, takich jak nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym, są obecne we wszystkich państwach członkowskich, ale pod względem warunków stosowania takich środków i skuteczności ich wykonania istnieją wyraźne różnice pomiędzy nimi. Uwzględniając powyższe uwarunkowania, konieczne i właściwe jest przyjęcie wiążącego i mającego bezpośrednie zastosowanie aktu prawnego Unii, ustanawiającego nową procedurę unijną umożliwiającą w sprawach transgranicznych zabezpieczenie w sprawny i szybki sposób środków przechowywanych na rachunkach bankowych.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że znaczącym ułatwieniem dla wierzycieli jest wprowadzenie możliwości pozyskiwania informacji na temat rachunków bankowych należących do dłużnika na potrzeby wydania europejskiego nakazu zabezpieczenia.

Celem realizacji wyżej wskazanego postulatu rozporządzenie nr 655/2014 nakłada na państwa członkowskie obowiązek stworzenia mechanizmu ułatwiającego dostęp do tego rodzaju informacji. Państwa członkowskie mogą w szczególności ustanowić obowiązek ujawnienia, na wniosek właściwego organu, przez wszystkie banki (instytucje kredytowe) działające na ich obszarze informacji o rachunkach określonego podmiotu bądź zapewnić właściwym organom dostęp do informacji gromadzonych i przechowywanych przez organy publiczne w rejestrach albo w innej formie .

Bez wątpienia atutem europejskiego postępowania zabezpieczającego jest możliwość złożenia wniosku z wykorzystaniem standardowych formularzy, które stanowią załączniki do rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2016/1823 z 10.10.2016 r. ustanawiającego formularze, o których mowa w rozporządzeniu wykonawczym.

Ponadto procedura uzyskania i wykonania europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym stanowi uproszczoną i autonomiczną alternatywę w odniesieniu do krajowych postępowań zabezpieczających poszerzającą wierzycielowi katalog środków prawnych umożliwiających uzyskanie ochrony realizacji dochodzonego roszczenia. Wprowadzona instytucja ma zapewnić poprawę skuteczności w odzyskiwaniu roszczeń pieniężnych, których istota wymaga, by wierzyciele dysponowali efektywną instytucją procesową o zasięgu unijnym. Ustanowienie europejskiego nakazu zabezpieczenia w konsekwencji pozwoli zwiększyć przepływ kapitału, w szczególności smrodków pieniężnych w ramach UE.

Obok uregulowań zawartych w rozporządzeniu nr 655/2014 każdemu z państw członkowskich pozostawiono pewną swobodę decyzyjną w zakresie doprecyzowania niektórych kwestii dotyczących samego przebiegu postępowania. Zgodnie z art. 46 rozporządzenia nr 655/2014 wszelkie zagadnienia proceduralne, które nie są uregulowane w niniejszym rozporządzeniu, podlegają prawu państwa członkowskiego, w którym stosowana jest procedura europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym.

W Polsce stosowne przepisy znajdują się w Kodeksie postępowania cywilnego w tytule XI „Europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym” wprowadzonym do kodeksu ustawą z 15.12.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 85). Jak wynika z treści uzasadnienia do projektu przywołanej ustawy , jej głównym celem było zapewnienie skutecznego wykonywania rozporządzenia nr 655/2014. Warto podkreślić, że pomimo iż rozporządzenia Unii Europejskiej co do zasady stosuje się bezpośrednio w państwach członkowskich, to jednak wraz z ich wejściem w życie konieczne staje się dokonanie zmian niektórych przepisów krajowych, jak też wprowadzenie nowych regulacji, bez których prawidłowe wykonywanie rozporządzenia nie byłoby możliwe.

Tytułem przykładu można wskazać kilka wcześniejszych rozporządzeń unijnych w obszarze postępowania cywilnego, których rozwiązania zostały „uzupełnione” przepisami ustawy z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571), tj.:

2) rozporządzenie nr 861/2007, W treści uzasadnienia do projektu ustawy wskazano, że głównymi celami projektu były:

Poza tym warto przywołać rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z 4.07.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L 201, s. 107), którego rozwiązania zostały „uzupełnione” przepisami ustawy z 24.07.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1137).

Ponadto na podstawie art. 1153¹³ § 2 k.p.c. do europejskich nakazów zabezpieczenia na rachunkach bankowych wydanych w innych państwach członkowskich stosowane są̨ także przepisy księgi czwartej k.p.c. („Uznanie i wykonanie niektórych orzeczeń sądów państw członkowskich Unii Europejskiej oraz pochodzących z tych państw ugód i dokumentów urzędowych”). W świetle przepisu art. 22 rozporządzenia nr 655/2014 nakaz zabezpieczenia wydany w jednym państwie członkowskim zgodnie z postanowieniami rozporządzenia jest bowiem uznawany w innych państwach członkowskich bez konieczności przeprowadzania jakiejkolwiek specjalnej procedury i jest wykonalny w innych państwach członkowskich bez potrzeby stwierdzania jego wykonalności. Wyżej przywołany przepis wprowadza, podobnie do rozporządzenia nr 1896/2006 oraz rozporządzenia nr 861/2007, zniesienie wymogu stwierdzenia wykonalności (exequatur). W związku z powyższym „zagraniczne” nakazy będą̨ podlegały automatycznemu wykonaniu (art. 1153^15a k.p.c.). W tym zakresie odpowiednie zastosowanie znajdą przepisy art. 1144³, 1144⁹, 1144¹² i 1144¹³ k.p.c.

Nowelizacja z 15.12.2016 r. zmieniła następujące akty prawne:

Stosowanie rozporządzenia wykonawczego wydanego przez Komisję Europejską na podstawie art. 51 rozporządzenia nr 655/2014 nie wymagało wydania krajowych przepisów uzupełniających.

Warunkiem koniecznym skorzystania z nowego uregulowania jest występowanie elementu transgranicznego. W praktyce oznacza to, że na dzień wniesienia wniosku o udzielenie zabezpieczenia:

Postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zabezpieczenia jest dostępne dla wierzyciela na każdym etapie postępowania. Zgodnie z treścią art. 5 rozporządzenia nr 655/2014 wierzyciel ma bowiem możliwość uzyskania nakazu zabezpieczenia:

Zgodnie z treścią art. 6 rozporządzenia nr 655/2014 jurysdykcję do wydania europejskiego nakazu zabezpieczenia – w zależności od etapu, na którym jest on kierowany – posiadają:

Jedną z najbardziej znaczących kwestii wartych podkreślenia jest treść motywu 15 rozporządzenia nr 655/2014, wskazująca, że celem zapewnienia efektu zaskoczenia po stronie dłużnika nie powinien on:

Powyższe, w zamierzeniu prawodawców, zwiększy użyteczność europejskiego nakazu zabezpieczenia z punktu widzenia wierzyciela starającego się odzyskać należności pieniężne od kontrahenta zagranicznego. Takie uregulowanie determinuje przyjęcie mechanizmu polegającego na tym, że wierzyciel jest zobligowany do dostarczenia dowodów oraz informacji lub – w stosownych przypadkach – zeznań świadka(-ów), na podstawie których sąd dojdzie do przekonania, że zabezpieczenie danego rachunku lub danych rachunków jest w pełni uzasadnione, i dając im wiarę, wyda europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym.

Skrócenie do minimum czasu niezbędnego do uzyskania zabezpieczenia należności pieniężnych jest jednym z celów Komisji Europejskiej. Wyrazem tego dążenia jest wprowadzenie możliwości pozwalających na stosowanie nowoczesnych technologii komunikacyjnych akceptowanych w przepisach regulujących procedurę uzyskiwania europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym w konkretnym państwie członkowskim . Przede wszystkim w celu wypełniania standardowych formularzy przewidzianych w rozporządzeniu nr 655/2014 oraz do komunikacji pomiędzy organami biorącymi udział w postępowaniu, tj. sądem, komornikiem, bankiem oraz ministrem sprawiedliwości. Dla skorzystania z takich elektronicznych rozwiązań dane państwo członkowskie, do którego kierowany jest wniosek o udzielenie zabezpieczenia, musi przewidywać taką możliwość w swoich krajowych przepisach. Za przyjęciem takich środków przemawiają także stosunkowo krótkie terminy na dokonanie poszczególnych czynności przewidziane w rozporządzeniu nr 655/2014. Elektronizacja takiego procesu będzie stanowiła zatem bez wątpienia wartość dodaną pozwalającą na sprawną realizację postępowania o wydanie europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym.

Wdrażanie rozwiązań pozwalających na elektroniczną komunikację inicjowane jest przez Komisję, m.in. poprzez takie inicjatywy jak pilotażowy projekt e-SENS oraz e-CODEX. Projekty te zmierzały do zelektronizowania wybranych procedur transgranicznych oraz upowszechnienia wiedzy na ich temat. Projekt e-SENS był projektem wielkoskalowym (large scale pilot) realizowanym w ramach ICT Policy Support Programme – Competitiveness and Innovation Framework Programme w konsorcjum podmiotów składającym się z przedstawicieli poszczególnych państw członkowskich UE, działającym pod auspicjami Komisji Europejskiej. Polskę reprezentował poznański Instytut Logistyki i Magazynowania . W ramach projektu e-SENS, w zakresie poświęconym e-wymiarowi sprawiedliwości, przedmiotem prowadzonych analiz i badań była instytucja europejskiego zabezpieczenia na rachunku bankowym.

Postępowanie w sprawie wydania europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym jest przeprowadzane przy zastosowaniu standardowych formularzy, w tym formularza wniosku o wydanie europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym, które podobnie do formularzy stanowiących załączniki do rozporządzenia nr 1896/2006 oraz rozporządzenia nr 861/2007 mają w znaczący sposób ułatwić i przyspieszyć przeprowadzenie procedury. Komisja Europejska na mocy rozporządzenia wykonawczego wprowadziła następujące ustandaryzowane formularze:

W treści wyżej wskazanych formularzy wprowadzono liczne pouczenia, które z założenia mają usprawnić proces ich wypełniania i zminimalizować ryzyko popełnienia pomyłki albo złożenia wniosku zawierającego braki formalne, uniemożliwiające w konsekwencji uzyskanie w jak najkrótszym czasie europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym.

Formularze w wersji edytowalnej oraz w postaci interaktywnej zostały opublikowane na stronie internetowej portalu e-Justice prowadzonego przez Komisję Europejską we współpracy z ministerstwami sprawiedliwości państw członkowskich Unii Europejskiej: https://e-justice.europa.eu/content_european_account_preservation_order_forms-378-pl.do.