Kożuchowski Maciej (red.), Michalski Marek (red.), Kodeks spółek handlowych. Łączenie, podział i przekształcanie spółek. Komentarz, wyd. II

Spółki handlowe od czasów XIX w. stanowią najpowszechniejszą formę organizacyjno-prawną podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Od strony statystycznej popularność spółek handlowych wygląda wręcz imponująco, jako że odnotowana liczba tych podmiotów wynosi ponad 470 tysięcy, obejmując przedsiębiorstwa małe i średnie, a kończąc na największych. Wraz ze zmieniającymi się uwarunkowaniami społeczno-gospodarczymi, zmienia się także podejście ustawodawcy do spółek handlowych. Poczynając od ustawy z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych, przyjęto założenie dopuszczające możliwość zmiany formy spółki handlowej, dzięki czemu prowadzona aktywność gospodarcza nie jest skazana na jeden tylko – raz wybrany – typ spółki, ale może podlegać transformacji w zależności od sytuacji i przedsiębiorcy, oraz jego otoczenia zewnętrznego. Stąd problematyka przekształceń ustrojowych w obrębie spółek handlowych nabierała szczególnego znaczenia, czego uzewnętrznieniem jest zakres regulacji kodeksowej poświęcony tym procesom, obejmującej tytuł IV i art. 491–584¹³. Potrzeba tak obszernej i wieloaspektowej regulacji wynika przede wszystkim z ciągłej zmienności życia gospodarczego, co z kolei wymaga od przedsiębiorców nieustannego adaptowania się do coraz to nowych warunków.

Niniejszy komentarz powstał z myślą zebrania bogatego i wieloletniego doświadczenia praktycznego oraz wiedzy prawniczej zespołu wybitnych prawników, doradzających w procesach podziałów, łączeń i przekształceń spółek handlowych. Aspekt praktyczny uwzględniony został na tle ogólnych zasad mechanizmów transformacyjnych spółek handlowych, jakie unormowane zostały w Kodeksie spółek handlowych. Całość opracowania wzbogacona została wzorami dokumentów i pism wykorzystywanymi w procesach transformacyjnych, co dodatkowo podnosi jego walor praktyczny.

Niniejszy komentarz jest pracą zbiorową, stanowiącą sumę doświadczeń i poglądów autorów – praktyków na co dzień stykających się z problemami law in action – mogących różnić się między sobą. Podkreślenia wymaga zatem, że redaktorzy czuwali nad wewnętrzną spójnością komentarzy do poszczególnych przepisów, lecz nie ingerowali w interpretację i poglądy poszczególnych autorów na komentowane przepisy.

Redaktorzy

Problematyka transformacji podmiotów gospodarczych z jednej formy organizacyjnoprawnej w inną nie od razu zyskała uznanie prawodawcy, ewoluując stopniowo w miarę rozwoju gospodarczego i coraz większej komplikacji procesów ekonomicznych, co prowadziło do powstawania coraz to nowych zjawisk transformacyjnych. Jeszcze w Kodeksie handlowym Napoleona z 1807 r., w tytule III, poświęconym ówczesnym spółkom, występującym pod nazwą towarzystw handlowych: możnoimiennym (prototyp spółki jawnej), komandytowym oraz anonimowym (prototyp spółki akcyjnej), brak było jakichkolwiek przepisów regulujących dopuszczalność i tryby wzajemnego przekształcania towarzystw handlowych, co skłania do wniosku, iż ta sfera zdarzeń handlowych wykształcała się w drodze historycznej ewolucji, w miarę udoskonalania konstrukcji spółki handlowej. Początkowo wykształciła się procedura fuzji, którą poddano pod szczególny reżim prawny, mając na celu zabezpieczenie interesów akcjonariuszy. Do pierwszych regulacji w tym przedmiocie należało unormowanie fuzji w niemieckim kodeksie handlowym z 1861 r., który przewidywał połączenie towarzystw akcyjnych w drodze rozwiązania towarzystwa i przeniesienia jego majątku, jak i zobowiązań na inne towarzystwo w zamian za akcje tego ostatniego, wydawane akcjonariuszom tego pierwszego towarzystwa. Wypracowany wówczas model fuzji zakładał takie mechanizmy ochronne jak: (i) zachowanie rozdzielności majątkowej łączących się towarzystw i oddzielne zarządzanie nimi aż do momentu zaspokojenia bądź zabezpieczenia wierzycieli towarzystwa rozwiązywanego, (ii) odpowiedzialność zarządu towarzystwa przejmującego wobec wierzycieli towarzystwa przejmowanego za osobne prowadzenie spraw tego ostatniego, (iii) obligatoryjność wpisania połączenia do rejestru handlowego wraz z odpowiedzialnością zarządu z tytułu dokonania odpowiedniego zgłoszenia, (iv) publiczne wezwanie wierzycieli towarzystwa podlegającego przejęciu do zgłaszania swoich wierzytelności. Kolejny niemiecki kodeks handlowy z 1897 r. wprowadził niewielkie modyfikacje w zakresie procedury łączenia spółek akcyjnych, przewidując np. dopuszczalność połączenia spółki akcyjnej ze spółką komandytowo-akcyjną. Z czasem instytucję fuzji przyjęło prawo brytyjskie z 1862 r., a także inne ustawodawstwa, jak np. węgierskie, włoskie czy szwajcarskie. U podstaw tego procesu gospodarczego leżały względy ekonomiczne, a zwłaszcza narastające w II połowie XIX w. procesy monopolizacji i koncentracji w przemyśle (por. J. Kaczkowski, Zasady prawa akcyjnego, Warszawa 1918, s. 773 i n.). Mimo krytycznej oceny tych zjawisk, korzyści, jakie odnosiły duże przedsiębiorstwa przejmujące podmioty konkurencyjne, przeważyły za poddaniem ich unormowaniom prawnym, jak chociażby przyznanie pierwszeństwa zaspokojenia interesów akcjonariuszy spółek przejmowanych przed akcjonariuszami spółki przejmującej, z racji wierzytelności powstałych przed przejęciem.

Przekształcenia towarzystw, czyli kolejna forma transformacji, traktowane były jako proces zbliżony do połączeń. Różnica, jaką dostrzegano między tymi zdarzeniami, polegała na tym, iż o ile przy fuzjach w miejsce przedsiębiorstwa przejmowanego wchodziło inne przedsiębiorstwo, o tyle przy przekształceniach przedsiębiorstwo przekształcane zachowywało swoją podmiotowość przy jednoczesnej zmianie strukturalno-organizacyjnej. Oznaczało to oparcie tego procesu na zasadzie kontynuacji bytu prawnego wraz ze zmianą formy prawnej. Przekształcenia spółek akcyjnych w spółki z ograniczoną odpowiedzialnością dopuszczała już niemiecka ustawa o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością z 1892 r., przy czym w praktyce głównymi motywami ich przeprowadzania były względy podatkowe i liberalniejszy reżim prawno-fiskalny wobec tego ostatniego typu spółki handlowej (por. J. Kaczkowski, Zasady prawa..., s. 781). Również austriacka ustawa o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością z 6.03.1906 r. w rozdziale IV „Przemiany innych spółek na spółki z ograniczoną odpowiedzialnością” dopuszczała przekształcenie spółki akcyjnej w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.

W polskim prawie handlowym początkowo uregulowane zostały procesy łączenia się spółek akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością, co nastąpiło mocą rozporządzenia Prezydenta RP z 10.12.1924 r. o fuzji (łączeniu się) spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (Dz.U. Nr 107, poz. 968), które zastąpione zostało następnie rozporządzeniem Prezydenta RP z 22.03.1928 r. – Prawo o spółkach akcyjnych (Dz.U. Nr 39, poz. 383 ze zm.). Uregulowana w jego dziale VII procedura połączeniowa przewidywała dwie zasadnicze formy połączenia, a mianowicie per incorporationem, tj. przez przeniesienie całego majątku spółki przejmowanej na spółkę przejmującą z jednoczesnym wydaniem akcjonariuszom tej pierwszej akcji spółki drugiej, oraz per unionem, czyli w drodze zawiązania nowej spółki akcyjnej, na którą przenoszone były wszystkie składniki majątkowe spółek łączących się, zaś akcjonariuszom tych spółek wydawane były w zamian akcje spółki nowo zawiązanej. O ile pierwszy sposób był już przedmiotem wcześniejszych regulacji prawnych, o tyle drugi, jakkolwiek znany nauce prawa, został uregulowany po raz pierwszy, stanowiąc swoiste novum w prawie akcyjnym (por. J. Kaczkowski, Polskie prawo akcyjne. Ustawa i komentarz, Poznań 1929, s. 302 i n.). Polskie prawo handlowe – w przeciwieństwie np. do regulacji niemieckich – za warunek połączenia się spółek akcyjnych przyjęło konieczność podjęcia uchwał samoistnych przez walne zgromadzenia spółek uczestniczących w procesie łączenia, podczas gdy prawo niemieckie – na którym się wzorowano – zakładało podjęcie uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego przez walne zgromadzenie spółki przejmującej i uchwały o rozwiązaniu przez walne zgromadzenie spółki przejmowanej. Prawodawca polski dopuszczał ponadto możliwość przeprowadzenia połączenia bez konieczności podwyższania kapitału zakładowego, a mianowicie w sytuacji gdy spółka przejmująca posiada akcje spółki przejmowanej, a także wtedy, gdy spółka przejmująca posiada swoje własne akcje nabyte zgodnie z przepisami prawa, które mogła wydać akcjonariuszom spółki przejmowanej. Rozwiązania te zostaną następnie przejęte przez Kodeks handlowy i wejdą na stałe do polskiego systemu prawa handlowego.

W przypadku łączenia się z udziałem spółek z ograniczoną odpowiedzialnością właściwe regulacje zostały zawarte w rozporządzeniu Prezydenta RP z 27.10.1933 r. – Prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością (Dz.U. Nr 82, poz. 602), gdzie uregulowano zarówno problematykę łączenia się spółek, jak i ich przekształcania.

Kolejnym aktem prawnym koncentrującym się na zagadnieniach nie tylko procesów łączenia, ale szerzej przekształceń, było rozporządzenie Prezydenta RP z 27.06.1934 r. – Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.). W Kodeksie handlowym zawarto rozwiązania, które nie tak dawno – w postaci odrębnych aktów, tj. Prawa o spółkach akcyjnych oraz Prawa o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością – weszły w życie jako przepisy zunifikowane na terenie całej Rzeczypospolitej Polskiej.

Dział XIII Kodeksu handlowego poświęcony został problematyce transformacji i zatytułowany był „Przekształcenie spółki akcyjnej i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością”. Jednocześnie w zakresie spółek handlowych osobowych dopuszczalne były przekształcenia spółki jawnej w komandytową, co regulował art. 114 Kodeksu handlowego. Na gruncie regulacji kodeksowej, która odnosiła się zarówno do fuzji, jak i przekształceń, dokonano zatem rozróżnienia przekształcenia jako drogi utrzymania bytu prawnego przy zmianie formy organizacyjnoprawnej oraz łączenia jako procesu zakładającego utratę bytu prawnego przez jednego bądź większą liczbę jego uczestników. Obecnie doktryna prawa handlowego – idąc śladem Kodeksu spółek handlowych (por. tytuł IV k.s.h.) – ogół tych procesów określa mianem prawnych form restrukturyzacji spółek handlowych, wyodrębniając je w osobną kategorię zbiorczą, jako tzw. restrukturyzację przedsiębiorstwa spółki (por. A. Witosz, Łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych, Warszawa 2007, s. 13 i n.). Niekiedy procesy te nazywane są także procesami transformacyjnymi (por. np. J. Jacyszyn, Projekt ustawy – Prawo spółek handlowych (ogólna charakterystyka), „Rejent” 1999/1, s. 52; M. Michalski, Spółka akcyjna, Warszawa 2014, s. 741 i n.).

Zainteresowanie procesami transformacyjnymi, a następnie konieczność ich uregulowania były wynikiem zmian systemowych zapoczątkowanych przez transformację ustrojową oraz gospodarczą na początku lat 90. XX w. Momentem przełomowym było przekształcanie struktury podmiotowej gospodarki narodowej, także poprzez zmiany organizacyjnoprawne. Na początku lat 90. XX w. dominującą formą organizacyjnoprawną w gospodarce polskiej była forma przedsiębiorstwa państwowego. Liczba przedsiębiorstw państwowych u progu transformacji sięgała 8453 podmiotów na koniec grudnia 1990 r. (dane wg www.msp.gov.pl). Przyjęte założenia transformacyjne uwzględniały najpierw przeprowadzenie ich komercjalizacji, tj. zmiany formy przedsiębiorstwa państwowego w formę spółki handlowej, przede wszystkim kapitałowej, tj. spółki akcyjnej bądź z ograniczoną odpowiedzialnością, co miało być etapem poprzedzającym proces właściwej prywatyzacji. Uchwalona 13.07.1990 r. ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) przewidywała przekształcanie przedsiębiorstw państwowych w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, co stanowiło rozszerzenie katalogu dopuszczalnych procesów transformacyjnych. Procesy komercjalizacyjno-prywatyzacyjne rozwijała kolejna ustawa z 30.08.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (tekst pierwotny: Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.). Uwzględniając ten kontekst historyczno-polityczny, należy zauważyć, że rozwiązania przyjęte przez ustawodawcę polskiego w tym zakresie nie odbiegają znacząco od rozwiązań właściwych innym ustawodawstwom, jako że szeroko rozumiane procesy restrukturyzacyjne wyrażają ogólniejszą tendencję poszerzenia katalogu możliwości zmian organizacyjnych uczestników obrotu gospodarczego, co niewątpliwie sprzyja elastyczności systemów gospodarczych, stanowiąc jeden z warunków poziomu ich konkurencyjności. Konkurencyjność gospodarek jest zaś jednym z elementów zwiększenia zainteresowania inwestorów.

Usystematyzowanie i kompleksowe unormowanie poszczególnych procesów transformacyjnych na gruncie prawa polskiego nastąpiło jednak dopiero w Kodeksie spółek handlowych. Jak zauważono w doktrynie prawa handlowego, motywem, jakim kierował się ustawodawca, przyjmując tytuł IV k.s.h., zatytułowany „Łączenie, podział i przekształcanie spółek”, była racjonalizacja struktury przedsiębiorców wobec faktu, że z chwilą wejścia w życie tego Kodeksu spółka cywilna traciła status przedsiębiorcy, a dotąd była ona najczęściej wybieraną formą prowadzenia działalności gospodarczej (tak por. A. Witosz, Łączenie..., s. 15). Odrębność uregulowania procesów transformacyjnych, przy nadaniu mu wyczerpującego charakteru, dowodzi rangi, jaką ustawodawca przypisuje aktualnie restrukturyzacji będącej odpowiedzią na zapotrzebowanie współczesnej praktyki obrotu gospodarczego. Jednocześnie przyjęcie założenia legislacyjnego, zakładającego uregulowanie każdego z możliwych sposobów restrukturyzacji w odrębnym tytule wraz z odesłaniami, zarówno do odpowiednich przepisów właściwych dla danego typu normatywnego spółki handlowej, jak i do przepisów prawa cywilnego z mocy odesłania z art. 2 k.s.h., nadaje temu uregulowaniu bardziej czytelny wymiar niż umieszczenie regulacji w przedmiocie restrukturyzacji oddzielnie w przypadku każdego typu spółki handlowej. Przyjęta – przez wyodrębnienie materii transformacyjnej w tytule IV k.s.h. – metoda regulacji sprzyja więc postulatowi przejrzystości i racjonalizuje skomplikowane procedury, bez względu na zróżnicowanie funkcji, jakie przypadają uczestnikom tych procesów w ich toku.

Na kształt regulacji odnoszącej się do dopuszczalnych form transformacji spółek handlowych wpływ w niebagatelnym zakresie wywarło prawo UE. Kodeks spółek handlowych już u swojego zarania realizował postulaty europeizacji prawa spółek, w szczególności poprzez uwzględnienie kierunków wytyczonych przede wszystkim w: (i) pierwszej dyrektywie Rady 68/151/EWG z 9.03.1968 r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w Państwach Członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności w całej Wspólnocie, dla zapewnienia ochrony interesów zarówno wspólników jak i osób trzecich (Dz.Urz. WE L 65, s. 8, ze zm.); (ii) drugiej dyrektywie Rady 77/91/EWG z 13.12.1976 r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w Państwach Członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności, dla ochrony interesów zarówno wspólników, jak i osób trzecich w zakresie tworzenia spółki akcyjnej, jak również utrzymania i zmian jej kapitału (Dz.Urz. WE L 26 z 31.01.1977 r., s. 1, ze zm.); (iii) trzeciej dyrektywie Rady 78/855/EWG z 9.10.1978 r. wydanej na podstawie art. 54 ust. 3 lit. g) Traktatu, dotyczącej łączenia się spółek akcyjnych (Dz.Urz. WE L 295, s. 36, ze zm.); (iv) czwartej dyrektywie Rady 78/660/EWG z 25.07.1978 r. wydanej na podstawie art. 54 ust. 3 lit. g) Traktatu, w sprawie rocznych sprawozdań finansowych niektórych rodzajów spółek (Dz.Urz. WE L 222, s. 11, ze zm.), (v) szóstej dyrektywie Rady 82/891/EWG z 17.12.1982 r. wydanej na podstawie art. 54 ust. 3 lit. g) Traktatu dotyczącej podziału spółek akcyjnych (Dz.Urz. WE L 378, s. 47, ze zm.); (vi) siódmej dyrektywie Rady 83/349/EWG z 13.06.1983 r. wydanej na podstawie art. 54 ust. 3 lit. g) Traktatu w sprawie skonsolidowanych sprawozdań finansowych (Dz.Urz. WE L 193, s. 1, ze zm.); (vii) ósmej dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/43/WE z 17.05.2006 r. w sprawie ustawowych badań rocznych sprawozdań finansowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych, zmieniającej dyrektywy Rady 78/660/EWG i 83/349/EWG oraz uchylającej dyrektywę Rady 84/253/EWG (Dz.Urz. UE L 157, s. 87, ze zm.); oraz (viii) jedenastej dyrektywie Rady 89/666/EWG z 21.12.1989 r. dotyczącej wymogów ujawniania informacji odnośnie do oddziałów utworzonych w Państwie Członkowskim przez niektóre rodzaje spółek podlegające prawu innego państwa (Dz.Urz. WE L 395, s. 36, ze zm.). Od 2005 r. daje się zauważyć istotną zmianę kierunku regulacji w europejskim prawie spółek, jako że za podstawowy punkt odniesienia uznawana zaczyna być potrzeba ochrony wspólników oraz osób trzecich, w tym także wzmocnienie konkurencyjności i efektywności przedsiębiorstw europejskich, czego wyrazem są zmiany odnoszące się do wzmocnienia i usprawnienia ładu korporacyjnego, instytucji kapitału zakładowego oraz zgrupowań spółek czy też mobilności na europejskim rynku wewnętrznym, zwłaszcza w aspekcie transgranicznego łączenia i transgranicznego przenoszenia siedziby spółki (por. także M. Michalski [w:] Meritum. Prawo spółek, t. 2, red. A. Kidyba, Warszawa 2023, s. 1805 i n.). W przedmiocie procesów transformacji spółek handlowych, zręby regulacyjne oparto – w odniesieniu do regulacji dotyczącej łączenia spółek – na nieobowiązującej już trzeciej dyrektywie). W doktrynie prawa handlowego podnosi się, iż dyrektywa ta nie raziła kazuistyką, stwarzając natomiast dla państw członkowskich szeroki wachlarz metod implementacyjnych (por. T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz [w:] Kodeks spółek handlowych, red. T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, t. 4, Warszawa 2011, s. 29). W dalszej kolejności na model procesów transformacyjnych miała wpływ nowelizacja Kodeksu z 25.04.2008 r. (Dz.U. Nr 86, poz. 524), związana z koniecznością implementacji dyrektywy 2005/56/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26.10.2005 r. w sprawie transgranicznego łączenia się spółek kapitałowych (Dz.Urz. UE L 310, s. 1, ze zm.). Mocą tejże regulacji wprowadzono m.in. do tytułu IV k.s.h. rozdział 2¹ (art. 516¹–516¹⁹) zatytułowany „Transgraniczne łączenie się spółek kapitałowych i spółki komandytowo-akcyjnej”, który zawiera unormowanie procesu transgranicznych połączeń spółek, co w wewnętrznym prawie krajowym oznacza wprowadzenie podstawy dla transgranicznych transformacji podmiotowych, tym bardziej że ich dopuszczalność wynika wprost z przepisów europejskiego prawa pierwotnego, tj. z art. 43–48 Traktatu z 25.03.1957 r. ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Zmiany te były powodowane wzrostem znaczenia problematyki transgranicznej. W tej sferze prawo UE wyznaczyło kierunek zmian prawa spółek, a przewidywały one przepisy dotyczące łączenia się spółek kapitałowych oraz spółki komandytowo-akcyjnej ze spółkami zagranicznymi utworzonymi zgodnie z prawem państwa członkowskiego UE lub państwa-strony umowy o EOG i mającej statutową siedzibę bądź główny organ zarządzający bądź główny swój zakład na terenie państwa należącego do UE bądź państwa-strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, przy czym w procesie takiego łączenia spółka komandytowo-akcyjna nie może być spółką przejmującą albo spółką nowo zawiązaną. Jednocześnie wraz z powiązaniem transgranicznego łączenia się spółek z obligatoryjnym uczestnictwem pracowników spółki w jej organach art. 516⁹k.s.h. przewidywał, że zasady przedmiotowego uczestnictwa miały być określone w odrębnych przepisach szczególnych. W konsekwencji zostały one określone mocą ustawy z 25.04.2008 r. o uczestnictwie pracowników w spółce powstałej w wyniku transgranicznego połączenia się spółek (Dz.U. z 2019 r. poz. 2384). Obecnie problematyka procesów transgranicznego łączenia się spółek – wraz z zagadnieniami uczestnictwa pracowników – w prawie UE uregulowana jest w przepisach dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1132 z 14.06.2017 r. w sprawie niektórych aspektów prawa spółek (Dz.Urz. UE L 169, s. 46, ze zm.).

Kolejnym aktem oddziałującym na kształt polskiego prawa spółek w zakresie transformacji i wprowadzającym rozwiązania z obszaru łączenia się spółek była dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/35/UE z 5.04.2011 r. dotycząca łączenia się spółek akcyjnych (Dz.Urz. UE L 110, s. 1, ze zm.). Dyrektywa ta kontynuowała liberalizację procesu łączenia spółek i przewidywała wyłączenie spod procedur łączeniowych spółek osobowych handlowych jako spółek występujących w roli spółek przejmujących albo nowo zawiązywanych z uwagi na bezpośredni charakter relacji wiążących wspólników spółki osobowej, co z kolei przekłada się na ich odpowiedzialność osobistą i uznawane jest za przeszkodę w przypadku przedsięwzięć o dużych rozmiarach, mogłoby bowiem stanowić zagrożenie dla interesów wierzycieli kapitałowej spółki jako spółki przejmowanej.

Problematyka łączenia i podziału spółek na poziomie prawa europejskiego podlegała ciągłym zmianom, czego wyrazem było uchylenie Dziesiątej Dyrektywy i zastąpienie jej przepisami tytułu II dyrektywy 2017/1132. W ramach tego aktu rozdział I odnosił się do zagadnień łączenia spółek akcyjnych, podczas gdy rozdział II koncentrował się na problematyce transgranicznego łączenia się spółek kapitałowych, zaś rozdział III poświęcony został podziałom spółek akcyjnych. Niemniej również ta regulacja poddana została istotnej modyfikacji w drodze dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2019/2121 z 27.11.2019 r. zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 w odniesieniu do transgranicznego przekształcania, łączenia i podziału spółek (Dz.Urz. UE L 321, s. 1, ze zm.). Dyrektywa 2019/2121 stanowi kolejny krok w kierunku pogłębienia integracji w ramach jednolitego rynku unijnego w zakresie transgranicznego przekształcania, łączenia i podziału spółek, tym bardziej że dotychczasowe regulacje kodeksowe były skromne i ograniczały się właściwie do transgranicznych łączeń spółek kapitałowych na podstawie dyrektywy 2005/56/WE (por. m.in. K. Oplustil, A. Mucha, Transgraniczne reorganizacje spółek w świetle unijnej dyrektywy 2019/2121, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2020/3, s. 127 i n.). Dyrektywa 2019/2121 wychodzi zdecydowanie poza dotychczasowy obszar harmonizacji procedur połączeń transgranicznych, poszerzając zakres operacji reorganizacyjnych oraz wprowadzając nowe operacje reorganizacyjne. Implementacja tej dyrektywy wyznacza jeden z kierunków zmian, jakim ostatnio poddawany był intensywnie Kodeks spółek handlowych. Konieczność jej implementacji zmaterializowała ustawa z 16.08.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1705), która weszła w życie z dniem 15.09.2023 r. Wprowadza ona obszerne zmiany w zakresie dotyczącym m.in. transgranicznego łączenia się spółek. Procedura transgranicznego połączenia spółek jest jednym z dwóch – obok połączenia krajowego – wariantów procesu restrukturyzacyjnego, bowiem zmiany przewidują z jednej strony usprawnienie procesów reorganizacji spółek krajowych (uproszczone połączenia spółek, wprowadzenie podziału przez wyodrębnienie, rozszerzenie możliwości reorganizacji na spółkę komandytowo-akcyjną, możliwości łączenia spółek osobowych), zaś z drugiej strony ułatwiają przeprowadzanie międzynarodowych projektów reorganizacyjnych (możliwość przekształcenia spółki krajowej w spółkę zagraniczną, wprowadzenie możliwości podziału spółki krajowej na dwie lub więcej spółek zagranicznych, uproszczony sposób transgranicznego połączenia spółek). Dyrektywa 2019/2121 oraz nowelizacja Kodeksu z 16.08.2023 r. są wyrazem postępującej globalizacji, a w jej ramach intensyfikacji integracji regionalnej w obszarze UE, także ze strony przedsiębiorców polskich, chociaż jak podnosi się w doktrynie prawa handlowego, ci ostatni występują w tych procesach głównie w funkcji pasywnej, uczestnicząc w integracji jako podmioty przejmowane przez przedsiębiorców z innych państw członkowskich UE (por. A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 301–633 Kodeksu spółek handlowych, LEX 2024).

W przeciwieństwie do procesów łączenia się spółek, ich podział nie był rozpoznawany przez przepisy Kodeksu handlowego i pod tym względem regulacja zamieszczona w dziale II tytułu IV k.s.h. stanowiła novum w polskim prawie spółek (por. A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2013, s. 543). Regulacja powyższa została oparta na przepisach szóstej dyrektywy Rady 82/891/WE z 17.12.1982 r. wydanej na podstawie art. 54 ust. 3 lit. g) Traktatu dotyczącej podziału spółek akcyjnych (Dz.Urz. WE L 378, s. 47, ze zm.), zakładających proces odwrotny do procesu połączenia spółek w drodze podziału majątku spółki dzielonej bez przeprowadzenie jej likwidacji między dwie lub więcej spółek, zarówno już istniejących, jak też nowo utworzonych.

Systematyka tytułu IV k.s.h. została przeprowadzona według kryterium formy transformacji, toteż składają się na niego trzy działy: I – zatytułowany „Łączenie się spółek”, obejmujący art. 491–527 k.s.h., pogrupowane w rozdziały: 1 „Przepisy ogólne”, 2 „Łączenie się spółek kapitałowych”, 2¹ „Transgraniczne łączenie się spółek kapitałowych i spółki komandytowo-akcyjnej” oraz 3 „Łączenie się z udziałem spółek osobowych”; II – zatytułowany „Podział spółek”, na który składają się art. 528–550²⁸ k.s.h., pogrupowane w rozdziałach: 1 „Przepisy ogólne”, 2 „Podział spółek kapitałowych”, 3 „Transgraniczny podział spółek kapitałowych i spółki komandytowo-akcyjnej”, 4 „Podział spółki komandytowo-akcyjnej”, oraz III – zatytułowany „Przekształcenia spółek”, na który składają się rozdziały: 1 „Przepisy ogólne”, 2 „Przekształcenie spółki osobowej w spółkę kapitałową”, 3 „Przekształcenie spółki kapitałowej w spółkę osobową”, 4 „Przekształcenie spółki kapitałowej w inną spółkę kapitałową”, 4¹ „Transgraniczne przekształcenie spółek kapitałowych i spółki komandytowo-akcyjnej”, 5 „Przekształcenie spółki osobowej w inną spółkę osobową” oraz 6 „Przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową”, tj. art. 551–584¹³ k.s.h. W ramach tej systematyki przepisy dotyczące łączenia się spółek, podziału i przekształcania stanowią wyodrębniony i kompleksowo ujęty zespół regulacji, w ramach którego unormowane zostają, po pierwsze, zagadnienia proceduralne, w tym metody dokonywania określonej formy transformacji, po drugie zaś, instytucje właściwe danej formie restrukturyzacyjnej. Nie bez znaczenia pozostają również normy odsyłające do przepisów regulujących dany typ normatywny spółki handlowej. Co więcej, poszczególne formy transformacji wymuszają równolegle stosowanie przepisów o charakterze publiczno-prawnym, nakierowanych na ochronę rynku, jak przepisy ustawy z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. z 2023 r. poz. 1689 ze zm.). Będą one miały zastosowanie w przypadku łączenia się spółek czy podziału, ale nie w razie ich przekształcania, ponieważ ta ostatnia forma restrukturyzacji spółek handlowych nie prowadzi do zmiany ich pozycji rynkowej. Brak bowiem wówczas podstaw do uznania, iż miałby nastąpić efekt w postaci koncentracji podmiotowej (por. M. Litwińska-Werner [w:] System Prawa Prywatnego, t. 17B, Prawo spółek kapitałowych, red. S. Sołtysiński, Warszawa 2016, s. 1241).

Każdy z dopuszczalnych przez prawo procesów transformacyjnych nakierowany jest na uzyskanie właściwych mu celów. W przypadku łączenia się spółek mamy z reguły do czynienia z konsolidacją w ramach tej samej branży, czego efektem ma być zwiększenie pozycji spółki przejmującej bądź nowo utworzonej wobec konkurencji czy też przeciwdziałanie ze strony uczestniczących w połączeniu spółek rosnącej pozycji monopolistycznej innego podmiotu, czy wręcz próba wzmocnienia słabnącej pozycji. Niekiedy jako cel łączenia wskazuje się także na mechanizmy obrony przed wrogim przejęciem (por. A. Kidyba, Prawo..., s. 519). Łączenie się spółek – przede wszystkim kapitałowych – trzeba zdecydowanie odróżnić od przypadków nabycia czy objęcia akcji bądź udziałów jednej spółki przez drugą, co prowadzi do wzrostu zaangażowania kapitałowego w akcjonariacie (strukturze udziałowej) tej pierwszej, dzięki czemu uzyskuje ona możliwość oddziaływania na spółkę przejętą poprzez wykorzystanie mechanizmów kontroli kapitałowej. W literaturze przedmiotu zwraca się zatem uwagę, iż w świetle przepisów Kodeksu spółek handlowych sytuacja polegająca na nabyciu akcji czy udziałów w jednej spółce przez inną, przyznająca tej drugiej kontrolę nad pierwszą, nie podpada pod definicję łączenia się spółek w drodze przejęcia (tak por. A. Witosz, A.J. Witosz [w:] System Prawa Prywatnego, t. 17B, s. 1067). W tej sytuacji zachowana pozostaje autonomia i podmiotowość spółki, nad którą przejmowana jest kontrola, co określa się mianem przejęcia (takeover). W wyniku tej operacji rodzi się stosunek dominacji – po stronie spółki przejmującej kontrolę, oraz zależności – po stronie spółki, nad którą kontrola jest przejmowana. Tak rozumiane przejęcie może mieć charakter przejęcia „przyjaznego” albo „wrogiego”, co ma wymiar pozaprawny, kryterium rozstrzygającym o takiej kwalifikacji jest bowiem stopień współdziałania spółki nabywającej akcje czy udziały ze spółką przejmowaną, tj. z jej wspólnikami (akcjonariatem) czy organami, jak zarząd.

Połączenie się spółek nie powinno doprowadzić do pogorszenia pozycji akcjonariuszy (wspólników) spółek łączących się sprzed tej operacji, wobec czego ustawodawca przewidział w tym przypadku sukcesję zarówno w obszarze praw i obowiązków cywilnoprawnych, jak i sukcesję administracyjną, chociaż ta ostatnia podlegać może określonym ograniczeniom, wynikającym bądź z ustawy, bądź z właściwej decyzji administracyjnej. Ponadto art. 494 § 5 k.s.h. dopuszcza możliwość zgłoszenia sprzeciwu przez organ, który wydał koncesję lub zezwolenie. Równie ważnym zagadnieniem jest kwestia sukcesji podatkowej, tj. przejęcia praw i obowiązków podatkowych, co reguluje art. 93 o.p., który posługuje się sformułowaniem o szerokim zakresie znaczeniowym, stwierdzając o wstąpieniu „we wszelkie przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki”.

Podział spółek jako druga z dopuszczalnych form transformacji spółek handlowych polega na rozwiązaniu spółki dotychczasowej i utworzeniu na bazie jej majątku dwóch lub więcej spółek kapitałowych. Ustawa rozróżnia przy tym podział: (i) przez przejęcie, tj. w drodze przeniesienia majątku spółki dzielonej na inne spółki w zamian za udziały lub akcje spółki przejmującej, które obejmują wspólnicy spółki dzielonej (por. art. 529 § 1 pkt 1 k.s.h.), (ii) przez zawiązanie nowych spółek, na które przechodzi cały majątek spółki dzielonej w zamian za udziały lub akcje nowych spółek (por. art. 529 § 1 pkt 2 k.s.h.), (iii) przez przejęcie i zawiązanie nowej spółki, co polega na przeniesieniu całego majątku spółki dzielonej na spółkę istniejącą i spółkę nowo zawiązaną (por. art. 529 § 1 pkt 3 k.s.h.), (iv) przez wydzielenie, czyli przez przeniesienie części majątku spółki dzielonej na istniejącą spółkę lub spółkę nowo zawiązaną (por. art. 529 § 1 pkt 4 k.s.h.) oraz (v) przez wyodrębnienie, tj. przez przeniesienie części majątku spółki dzielonej na istniejącą lub nowo zawiązaną spółkę albo spółki za udziały lub akcje spółki albo spółek przejmujących lub nowo zawiązanych, które obejmuje spółka dzielona (por. art. 529 § 1 pkt 5 k.s.h.). Skutkiem podziału jest więc rozwiązanie spółki dzielonej, co następuje w przypadku tzw. rozbioru, albo utrzymanie jej bytu prawnego i swoiste wydzielenie z niej majątku, z wykorzystaniem którego powstają spółki inne lub który wzmocni spółkę już istniejącą. Jak podnosi się w doktrynie prawa handlowego, celem podziału jest racjonalizacja procesów gospodarczych, chociaż może on być wykorzystany na potrzeby neutralizacji konfliktów zachodzących w łonie spółki dzielonej, uniemożliwiających jej prawidłowe funkcjonowanie (por. np. A. Kidyba, Prawo..., s. 543). Ustawodawca przewidział wszakże liczne ograniczenia zawężające możliwości przeprowadzania podziału. Po pierwsze, spod trybu podziału wyłączono jednak spółki osobowe, z wyjątkiem spółki komandytowo-akcyjnej (por. art. 528 § 2 k.s.h.). Po drugie, niedopuszczalny jest podział spółki akcyjnej ani też spółki komandytowo-akcyjnej w sytuacji, kiedy cały kapitał zakładowy tej spółki nie został jeszcze pokryty (por. art. 528 § 1 zdanie drugie k.s.h.). Po trzecie, spółka nie może podlegać podziałowi wówczas, gdy na skutek wszczęcia likwidacji przystąpiono do podziału jej majątku (por. art. 528 § 3 k.s.h.) oraz po czwarte, kiedy nastąpiło ogłoszenie jej upadłości (por. art. 528 § 3 in fine k.s.h.). Z punktu widzenia skutków podziału zakłada on, iż spółka dzielona podlega rozwiązaniu bez konieczności przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, co następuje w dniu podziału, tj. w dniu wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców. Natomiast w przypadku podziału przez wydzielenie, wydzielenie nowej spółki następuje w dniu jej wpisania do rejestru, a gdy wydzielenie odbywa się w drodze przeniesienia części majątku spółki dzielonej na spółkę już istniejącą, dniem wydzielenia jest dzień wpisania do rejestru podwyższenia kapitału zakładowego spółki przejmującej.

Przekształcenie spółki handlowej polega na zmianie formy organizacyjnoprawnej z zachowaniem tożsamości praw i obowiązków podmiotu przekształcanego (tak por. A. Kidyba, Prawo..., s. 555). Celem, na którym koncentruje się przekształcenie, jest utrzymanie ciągłości podmiotowej uczestników tej formy transformacji przy jednoczesnej zmianie formy organizacyjnoprawnej, która może być bardziej dostosowana do zmieniających się warunków prowadzonej działalności. Pozwala ona spółce zachować swoją bazę klientów, utrzymując wypracowaną dotąd pozycję na rynku, a równocześnie w trakcie tego procesu utrzymane zostają w mocy dotychczasowe koncesje i zezwolenia. W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę na fakt, że motywy skłaniające spółki do przekształcenia mogą wynikać z okoliczności wewnętrznych, jak np. względy organizacyjno-menedżerskie, zmiana relacji właścicielskich i potrzeba ograniczenia wpływu wspólników na bieżące zarządzanie spółką, a nawet ograniczenie czy wręcz wyłączenie kontroli osobistej tych ostatnich, jako nadmiernie uciążliwej i nieefektywnej (por. m.in. A. Kidyba, Prawo..., s. 555). Przekształcenie nie podlega ograniczeniom podmiotowym, toteż może obejmować zarówno spółki osobowe, jak i kapitałowe. Szczególną rolę odgrywają przepisy przewidujące przekształcenie spółki cywilnej w spółkę handlową. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z regulacją podstawową, przewidzianą w art. 551 § 2 k.s.h., który umożliwia przekształcenie spółki cywilnej w spółkę handlową inną niż jawna, oraz z regulacją przewidzianą w art. 26 § 4–6 k.s.h., odnoszącą się do przekształcenia spółki cywilnej w spółkę jawną. Warto przy tym zauważyć, że z racji odmienności konstrukcyjnej i różnej natury prawnej spółek handlowych i spółki cywilnej nie ma możliwości przekształcenia odwrotnego, tj. spółki handlowej w spółkę cywilną. W przypadku przekształcania ustawa przewiduje ograniczenia w jego przeprowadzaniu, zakazując przekształcenia spółki w likwidacji, wówczas gdy rozpoczęto już podział majątku, a także przekształcenia spółki w upadłości (por. art. 551 § 4 k.s.h.).

prof. dr hab. Marek Michalski