Postulski Kazimierz, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. II

Wejście w życie z dniem 1 stycznia 1970 r. trzech kodeksów: karnego z 1969 r., postępowania karnego z 1969 r. i karnego wykonawczego z 1969 r. po raz pierwszy uwidoczniło w ustawodawstwie polskim istnienie trzech dyscyplin składających się na szeroko rozumiane prawo karne, będące jedną z gałęzi sytemu prawa obowiązującego w państwie. Nie budził i nadal nie budzi sporów zakres tematyczny każdej z tych dyscyplin.

Ten formalny podział na trzy dyscypliny powielony został w kodyfikacji z 1997 r.

Między prawem karnym materialnym, procesowym i wykonawczym występują bardzo ścisłe powiązania i determinacje. Te trzy dyscypliny tworzą spójny system norm, chociaż każda z nich ma za przedmiot regulacji odrębną sferę stosunków społecznych. Czynnikiem je integrującym jest cel, jakiemu te przepisy służą. Jest nim zwalczanie przestępczości. Każda z omawianych trzech dyscyplin realizuje ten cel za pomocą właściwych sobie środków.

Podkreśla się, że uchwalając wspomniane trzy kodeksy ustawodawca uznał, że problematyka wykonywania orzeczeń ma tak duże znaczenie, iż powinna być unormowana w sposób kompleksowy w odrębnym kodeksie (A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2000, s. 8).

Oczywisty i czytelny podział problematyki, która należy do sfery zainteresowania każdej z trzech dyscyplin składających się na prawo karne, powinien znaleźć odzwierciedlenie w przepisach kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego i kodeksu karnego wykonawczego. Tak jednak nie jest. Od strony normatywnej podział ten nie został przeprowadzony z pełną konsekwencją. Zarówno w kodeksie karnym z 1969 r., jak też z 1997 r. znalazły się przepisy należące do zakresu prawa karnego wykonawczego. Charakterystyczne jest przy tym, że każdy z tych kodeksów w różnym stopniu wchłonął problematykę związaną z wykonaniem orzeczeń.

Taka sytuacja, zwłaszcza mająca miejsce przy uchwalaniu kodeksów z 1997 r., świadczy o braku czytelnych kryteriów, którymi kierowano się, włączając do kodeksu karnego przepisy mające zastosowanie w postępowaniu wykonawczym, ale też braku porozumienia pomiędzy zespołami, które w ramach Komisji Kodyfikacyjnej zajmowały się tworzeniem projektów poszczególnych kodeksów. Wspomniany brak czytelności spowodowany został również tym, że niektóre przepisy stricte wykonawcze włączone zostały do kodeksu karnego dopiero w toku prac legislacyjnych w parlamencie.

Jak podkreślają osoby uczestniczące w pracach Komisji Kodyfikacyjnej, kwalifikowanie przepisów z zakresu prawa wykonawczego do kodeksu karnego lub kodeksu karnego wykonawczego miało często charakter przypadkowy (S. Lelental (w:) Kary i środki karne, poddanie sprawcy próbie, pod red. M. Melezini, System Prawa Karnego, t. 6, Warszawa 2010, s. 1086). Nadal mamy więc do czynienia z sytuacją, w której w szerokim zakresie stosujemy w postępowaniu wykonawczym przepisy kodeksu karnego. Ten stan rzeczy wymaga, aby w ramach komentowania przepisów kodeksu karnego wykonawczego nawiązywać w niezbędnym zakresie również do tych przepisów kodeksu karnego, które dotyczą problematyki wykonania orzeczeń. Normy prawne, które można zaliczyć do prawa karnego wykonawczego, znajdują się także w innych kodeksach z zakresu sensu largo prawa karnego, jak kodeks wykroczeń czy kodeks karny skarbowy.

Przepisy dotyczące wykonania orzeczeń karnych ulegają nieustannym zmianom. Łącznie od chwili wejścia w życie kodeks karny wykonawczy był zmieniany około 40 razy. Jest to obecnie niemal zupełnie inny kodeks niż ten, który został uchwalony w 1997 r. Na takiej sytuacji zaważyły zwłaszcza dwie duże nowelizacje: z 2003 r. i 2011 r.

Pierwsza z nich, obowiązująca od dnia 1 września 2003 r., miała na celu usunięcie tych wszystkich mankamentów, które dostrzeżono w kodeksie w okresie blisko 5 lat jego obowiązywania, a ponadto dostosowała kilkanaście przepisów do wymogów konstytucyjnych, szczególnie do art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, który stanowi, że: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”. Do tego czasu przepisy włączone w 2003 r. do kodeksu funkcjonowały jako normy wykonawcze w randze rozporządzeń.

Od dnia 1 stycznia 2012 r. obowiązuje druga bardzo obszerna nowelizacja kodeksu karnego wykonawczego (nowela z 2011 r.). Wprowadziła ona wiele istotnych zmian obejmujących znacznie ponad 100 przepisów, a także kilkanaście nowych przepisów. Podstawowym celem tej nowelizacji było przede wszystkim poprawienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, tj. usprawnienie procedur, zmniejszenie kosztów postępowań, skrócenie czasu ich trwania. Twórcy projektu zmian ocenili, że dotychczas obowiązujące w tym zakresie regulacje obarczone były istotnymi wadami, prowadzącymi przede wszystkim do przewlekłości postępowania, jego nieefektywności oraz nieuzasadnionej kosztowności.

Znowelizowany w 2011 r. kodeks karny wykonawczy niewątpliwie usprawni postępowanie, ale jednocześnie przysporzy wielu problemów w jego stosowaniu. Wynika to ze znacznej liczby ułomności spowodowanych niespójnością pomiędzy przepisami znowelizowanymi lub dodanymi a tymi, które pozostały niezmienione. Wydaje się też, że niektóre zmiany nie zostały do końca przemyślane. Przykładem mogą być nowe zasady dotyczące właściwości sądu, szczególnie te, które łączą właściwość sądu z miejscem stałego pobytu skazanego, przysparzające wielu problemów w ich stosowaniu. W niniejszym komentarzu usterki te zostały zasygnalizowane przy odpowiednich przepisach, podano również propozycje sposobu ich racjonalnego stosowania. Wydaje się, że nieuchronna będzie kolejna nowelizacja, naprawiająca błędy noweli z 2011 r.

Trzeba też zaznaczyć, że kilka nowelizacji nawiązywało do naszych zobowiązań wynikających z norm prawa międzynarodowego. Można powiedzieć, że obecnie istnieje wystarczająca zgodność przepisów kodeksu z tymi normami. Zwalnia to z konieczności nawiązywania do nich w treści komentarza, poza kilkunastoma przypadkami, w których wydaje się to niezbędne (obszernie na ten temat zob. Międzynarodowe standardy wykonywania kar, PWP 2011, nr 72–73 – numer specjalny).

Z powodu tak licznych i znaczących zmian kodeksu karnego wykonawczego w istotnej części straciły na aktualności dotychczasowe komentarze autora (opracowane wspólnie z Z. Hołdą), także ten z 2007 r., którego kontynuacją w pewnym sensie jest niniejszy komentarz (Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2007). Należy zaznaczyć, że po jego opublikowaniu (stan prawny na dzień 1 stycznia 2008 r.), a więc w okresie ostatnich 4 lat miało miejsce aż 21 nowelizacji kodeksu karnego wykonawczego (zob. bardzo ciekawe refleksje na temat częstych, także ostatnich, zmian prawa karnego wykonawczego: T. Szymanowski, Zmiany prawa karnego wykonawczego (o potrzebie i zbędności nowelizacji przepisów), PiP 2012, z. 2, s. 46).

Obecny komentarz zdecydowanie odbiega treścią od poprzedniego. Śmierć Profesora Zbigniewa Hołdy, wybitnego znawcy problematyki prawa penitencjarnego oraz praw człowieka, a także zmiana wielu przepisów tej części kodeksu karnego wykonawczego, do której napisał tezy, spowodowała konieczność opracowania od nowa komentarza w tym zakresie. Jednak olbrzymia wartość wielu tez, których autorem był Profesor Hołda, nakazuje częste nawiązywanie do nich w formie odesłań.

Również inne wspomniane istotne zmiany w prawie karnym wykonawczym w okresie ostatnich 4 lat, w tym nowela kodeksu karnego wykonawczego z 2011 r., a także duża liczba orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, które zostały opublikowane w tym czasie, oraz widoczny wzrost zainteresowania problematyką wykonawczą w piśmiennictwie, wymagający uwzględnienia przez komentatora sprawia, że komentarz ten jest wprawdzie w jakimś sensie kontynuacją, ale nie kolejnym wydaniem poprzedniego komentarza z 2007 r. (Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy...); uległ też zmianie jego Wydawca.

Opracowanie komentarza przez jednego autora musiało spowodować też ujednolicenie spojrzenia na poszczególne instytucje prawa karnego wykonawczego. Jest to spojrzenie sędziego praktyka, zajmującego się tą problematyką od ponad 30 lat, nie pozbawione jednak, w niezbędnym zakresie, podkładu teoretycznego i rozważań doktrynalnych. Siłą rzeczy – nie umniejszając innych aspektów – wyeksponowana została w komentarzu, zresztą wynikająca z przepisów kodeksu, szczególna pozycja organów sądowych w wykonywaniu orzeczeń. Chodzi zarówno o tę sferę, która należy wprost do kompetencji sądów, ale też o ich kontrolne uprawnienia odnoszące się do wykonywania orzeczeń przez inne organy.

Takie spojrzenie na kodeks karny wykonawczy powinno być przydatne nie tylko dla praktyków zajmujących się wykonywaniem orzeczeń karnych, ale też dla przedstawicieli nauki, dla których praktyka orzecznicza i praktyczny punkt spojrzenia na wykonywanie orzeczeń może stanowić inspirację do przemyśleń, analiz i wyrażania własnych stanowisk.

Przed przystąpieniem do komentowania poszczególnych przepisów i instytucji konieczne wydaje się zwrócenie uwagi na jedną kwestię natury ogólnej. W doktrynie funkcjonuje pojęcie zasad prawa, systematyzujących określoną dyscyplinę prawa i wyznaczających racjonalną praktykę legislacyjną. Przydatność zasad prawa dla praktyki sensu stricto ujawnia się w ramach formułowania podstaw dyrektyw interpretacyjnych, wyznaczających kierunek wykładni istniejących rozwiązań prawnych oraz tworzenia podstaw do wypełniania ewentualnych luk konstrukcyjnych (T. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, NKPK 2005, t. 17, s. 316). W piśmiennictwie poświęcono temu zagadnieniu wiele uwagi, dokonując sformułowania zasad prawa karnego wykonawczego (zob. np. Z. Hołda (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy..., s. 23; S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, Warszawa 2007, s. 66; T. Kalisz, Zasady prawa karnego..., s. 313).

Na podstawie przepisów kodeksu karnego wykonawczego można, jak się wydaje, mówić o następujących zasadach prawa karnego wykonawczego:

Niektóre z tych zasad są ujęte wprost w przepisach części ogólnej kodeksu karnego wykonawczego, inne natomiast wynikają pośrednio z przepisów, także części szczególnej i wojskowej, bądź są w tych przepisach rozbudowane. Ich szczegółowe omówienie można znaleźć w powołanych wyżej publikacjach.

Wymieniona na stronie tytułowej data jako stan prawny uwzględniony w komentarzu oznacza nie tylko obowiązujące w tym dniu brzmienie kodeksu karnego wykonawczego. Uwzględnia ona też wiele przepisów wykonawczych wydanych lub zmienionych po wejściu w życie nowelizacji z 2011 r., w szczególności po 1 stycznia 2012 r. W niezbędnym zakresie wykorzystane też zostało orzecznictwo i piśmiennictwo opublikowane w bieżącym roku, w znacznej części odnoszące się już do zmian w tym kodeksie.

Od nowelizacji kodeksu karnego wykonawczego z 2011 r. upłynęły ponad dwa lata. Niemal tyle samo czasu minęło od ukazania się poprzedniego wydania komentarza. W tym okresie opublikowanych zostało kilkadziesiąt orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych (częściowe ich omówienie – zob. K. Postulski, Orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych w pierwszym roku obowiązywania zmian przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, Probacja 2013, nr 1, s. 101), glos i artykułów poświęconych tej nowelizacji, jak również innym problemom związanym ze stosowaniem kodeksu. Kilka razy w sprawie zgodności z Konstytucją RP niektórych przepisów prawa wykonawczego wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny. Jednocześnie pojawiło się jednak wiele nowych, pomijanych dotąd w orzecznictwie i w piśmiennictwie wątpliwości interpretacyjnych zgłaszanych głównie przez praktyków w czasie spotkań środowiskowych, w których uczestniczył autor, i zgłaszanych mu w innych dostępnych formach, do których siłą rzeczy nie można było ustosunkować się w poprzednim wydaniu komentarza. W międzyczasie nastąpiło także kilka niewielkich, ale istotnych zmian kodeksu karnego wykonawczego oraz wydane zostały nowe przepisy wykonawcze; nastąpiły też zmiany w przepisach nadal obowiązujących.

Wszystko to, o czym była wyżej mowa, powoduje, że do niektórych problemów związanych z interpretacją wielu przepisów kodeksu można obecnie odnieść się w sposób bardziej zdecydowany, obszerniejszy niż poprzednio, czasem polemiczny wobec wypowiedzianych poglądów.

Dlatego konieczne stało się opracowanie kolejnego wydania komentarza. Uwzględniono w nim aktualny stan prawny, a także wspomniany dorobek orzecznictwa i piśmiennictwa opublikowanego w latach 2012–2013 oraz w pierwszym półroczu 2014 r. Podjęta też została próba jednoznacznego ustosunkowania się do tego, co w orzecznictwie i piśmiennictwie pokazywało różnice stanowisk co do rozumienia niektórych przepisów i instytucji prawa karnego wykonawczego. W obecnym wydaniu można znaleźć także odpowiedzi na podnoszone w tym okresie nowe wątpliwości.

Obecne wydanie uwzględnia stan prawny na dzień wskazany na stronie tytułowej. Wskazano i zinterpretowano też w nim zmiany kodeksu karnego wykonawczego, które zaczynają obowiązywać od dnia 1 lipca 2015 r. oraz zmiany w zakresie wykonywania orzeczeń wynikające z nowelizacji kodeksu postępowania karnego obowiązującej od tej daty (ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. poz. 1247). Zostały one omówione w stosownych tezach do art. 3, 8, 18, 25, 101, 207, 210 i 211 k.k.w.

Wszystko to spowodowało, że aktualne wydanie jest znacznie bogatsze tematycznie i obszerniejsze od poprzedniego.