Marcinkowski Wojciech, Kodeks karny. Część wojskowa. Komentarz

Od dnia wejścia w życie kodeksu karnego, tj. od 1 września 1998 r., dokonano w nim ponad trzydziestu nowelizacji. Tylko nieliczne z nich polegały na zmianach w przepisach części wojskowej kodeksu. Do najistotniejszych zaliczyć trzeba uchylenie z dniem 1 lipca 2004 r. przepisów dotyczących obniżenia stopnia wojskowego, co spowodowało zlikwidowanie tego środka karnego. Z tym samym dniem zmieniono też przepis dotyczący degradacji w ten sposób, że obecnie można orzec ten środek karny także wobec osoby, która przestała być żołnierzem w czasie upływającym od chwili czynu do wydania przez sąd wyroku skazującego. Znacząca była też zmiana przepisów dotyczących samowolnego oddalenia, wynikająca z nowelizacji, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2010 r. Nowela spowodowała, że odpowiedzialność za ten typ przestępstwa ponoszą obecnie wszyscy żołnierze pełniący każdy rodzaj czynnej służby wojskowej, a nie tylko żołnierze odbywający zasadniczą służbę wojskową (do której pobór zawieszono). Innym radykalnym zmianom przepisy części wojskowej kodeksu karnego dotychczas nie uległy. Nie oznacza to, że w obszarze wojskowego prawa karnego działo się niewiele.

Bez mała 12 lat obowiązywania kodeksu karnego z 1997 r. było okresem, w którym postępowała integracja prawa karnego powszechnego i wojskowego. Realizowany był więc jeden z zasadniczych celów kodyfikacji z 1997 r. W obszarze prawa procesowego zaowocowało to przede wszystkim ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Mocą tej noweli pokaźną część spraw o przestępstwa pospolite popełnianie przez żołnierzy przekazano do właściwości sądów powszechnych. Tym samym od dnia 1 stycznia 2009 r. możliwa jest samodzielna odpowiedzialność żołnierza przed sądem powszechnym za przestępstwo pospolite. Wcześniej takie oskarżenie było ewentualnie możliwe wyłącznie w sprawach o konfiguracji wieloosobowej, wraz z osobami cywilnymi.

Skoro od dnia 1 stycznia 2009 r. żołnierze częściej mogą ponosić odpowiedzialność przed sądami powszechnymi i, jeżeli część wojskowa nie zawiera przepisów odmiennych (art. 317 § 1 k.k.), przepisy części ogólnej i szczególnej kodeksu karnego stosuje się również do żołnierzy, wymogiem niniejszego opracowania jest zrealizowanie oczekiwań nie tylko organów wojskowych, lecz także powszechnych. Dlatego w komentarzu przedstawiono szeroki kontekst prawny, w którym funkcjonują przepisy części wojskowej kodeksu. Omówiono pragmatykę służbową dotyczącą żołnierzy, którzy pełnią różne rodzaje czynnej służby wojskowej. Zrealizowano potrzebę korelacji zagadnień kodeksowych z zupełnie nowymi przepisami dotyczącymi funkcjonowania wojska znajdującego się w fazie profesjonalizacji armii. Uwzględniono też obowiązywanie niektórych przepisów części wojskowej kodeksu w odniesieniu do innych służb mundurowych (np. Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej itp.).

Podjęto zagadnienia dotychczas omawiane powierzchownie albo wcale, a niejednokrotnie nawet źle (np. w sprawie podległości przełożonym obcego państwa w czasie wojskowych misji zagranicznych).

Komentarz dostarcza także informacji o odpowiedzialności cywilnych pracowników wojska za przestępstwa z art. 356-363 k.k. oraz - w wypadku popełnienia określonego w nich przestępstwa - o tym, jak stosować odpowiednio przepisy ogólne dotyczące żołnierzy także do pracowników wojska (art. 317 § 2 k.k.).

Przestępczość jest zjawiskiem powszechnym, aczkolwiek niepożądanym, gdyż patologicznym. Występuje także w sferze stosunków społecznych wynikających z funkcjonowania resortu obrony narodowej oraz sił zbrojnych. Można przyjąć, że w pewnym stopniu przestępczość w wojsku jest redukowana poprzez zorganizowaną profilaktykę, która polega na działalności wychowawczej i edukacyjnej.

Funkcjonowanie wojska opiera się na hierarchicznym podporządkowaniu żołnierzy, którego nieodzownymi elementami są rozkaz oraz dyscyplina wojskowa, nie bez powodów określana też mianem karności. Obowiązkowy charakter każdego rodzaju służby wojskowej od chwili wcielenia oraz konieczny w siłach zbrojnych rygoryzm powodują niekiedy umyślne przeciwstawianie się poszczególnych żołnierzy ogólnym wymogom dyscypliny lub naruszanie zasad pełnienia służb szczególnego rodzaju. Zdarzają się także patologie we wzajemnych relacjach przełożeni - podwładni. Wzrost techniki wojskowej łączy się ze zwiększonym ryzykiem nieumyślnych błędów przy korzystaniu z niej, czego następstwa bywają dolegliwe, a nieraz tragiczne. Użytkowanie oraz inne formy bezpośredniego kontaktu żołnierzy i pracowników cywilnych z mieniem wojskowym również powodują zagrożenie przestępczością przeciwko temu mieniu. We wszystkich tu wymienionych obszarach stwierdza się konieczność obowiązywania - w pewnym zakresie - norm szczególnych dotyczących żołnierzy oraz pracowników wojska. Nie wydaje się bowiem, aby było możliwe zrezygnowanie ze zdecydowanej większości szczególnych typów przestępstw, które obecnie znajdują się w rozdziałach XXXIX-XLIV kodeksu.

Nieodzowne jest także utrzymanie przepisów ogólnych dotyczących żołnierzy (rozdział XXXVIII), które mają pierwszeństwo przed przepisami części ogólnej i szczególnej kodeksu na zasadzie lex specialis. Chodzi tu m.in. o prawnokarne konsekwencje działania na rozkaz oraz w warunkach kontratypu tzw. ostatecznej potrzeby wojskowej. Z uwagi na konieczność nieodrywania od obowiązków służbowych żołnierza, któremu sąd powszechny lub wojskowy wymierzył karę ograniczenia wolności, wskazane jest, by zachować odmienność sposobu odbywania tej kary od powszechnie obowiązującego. Uzasadniona jest także specyficzna dla żołnierzy izolacyjna kara aresztu wojskowego oraz ponadto środki karne w postaci degradacji i wydalenia z zawodowej służby wojskowej.

Ustawodawca utrzymuje stan kompromisu pomiędzy dwiema ideami, które wcale nie są antagonistyczne. Z jednej strony chodzi o realizację trafnego założenia o jednorodności polskiego prawa karnego materialnego i wynikającej stąd generalnej wspólnoty zasad odpowiedzialności karnej żołnierzy oraz osób, które nie są żołnierzami. Z drugiej strony uwzględnia się potrzebę szczególnych regulacji związanych z typizacją przestępstw wojskowych (rozdziały XXXIX-XLIV), których sprawcami mogą być - co do zasady - tylko żołnierz albo pracownik wojska. Ponadto bierze się pod uwagę i to, że żołnierz - kiedy jest oskarżony przed sądem powszechnym - podlega takim samym regułom odpowiedzialności karnej jak przed sądem wojskowym.