Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV

Księga czwarta kodeksu cywilnego "Spadki" reguluje problematykę dość szczególną, a mianowicie skutki prawne śmierci osoby fizycznej w sferze cywilnoprawnych stosunków majątkowych. Ogólnie rzecz ujmując, chodzi o następstwo prawne po osobie zmarłej (spadkodawcy). Z jednej strony następstwo to rozstrzyga o losach majątku osoby fizycznej po jej śmierci, z drugiej zaś wywiera istotny wpływ na sytuację prawną osób trzecich, które ze zmarłym łączyły określone stosunki prawne, na przykład wierzycieli czy dłużników spadkodawcy. Nie mniej istotnym aspektem tego działu prawa cywilnego jest także ochrona interesów członków najbliższej rodziny zmarłego poprzez instytucję zachowku.

Instytucje prawa spadkowego w obrocie prawnym wywierają też znaczący wpływ na stosunki majątkowe podmiotów prawa cywilnego. W dobie gospodarki rynkowej, w warunkach umacniania się prawa własności, rozwoju różnorakich form działalności gospodarczej i zawodowej, prawo spadkowe odzyskuje powoli znaczenie i umacnia swoją pozycję w systemie prawa cywilnego. Dla wielu osób bowiem sama możliwość rozdysponowania majątkiem na wypadek śmierci, czy już tylko pozostawienia majątku osobom bliskim, stanowi istotny bodziec lub motyw do jego gromadzenia czy powiększania w różnorodny sposób, dla niektórych zaś stanowić może "formę" przedłużenia swojej ziemskiej egzystencji, na przykład przez ustanowienie fundacji, zapisów na rozmaite cele społecznie użyteczne czy poleceń testamentowych realizujących konkretne zamierzenia. W tym kontekście istotne znaczenie mają dopuszczalne formy rozdysponowywania majątkiem na wypadek śmierci, wydaje się jednak, że obowiązujące przepisy nie są dostosowane do wymogów współczesnych, kolejne nowelizacje prawa spadkowego - przynajmniej częściowo - powoli spełniają oczekiwania w tym zakresie.

Przez wiele lat obowiązujące przepisy kodeksu cywilnego z 1964 r. - z wyjątkiem przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych - w zasadzie nie podlegały istotnym zmianom. Do 2008 r. nieliczne nowelizacje księgi czwartej były "niejako" następstwem zmian innych przepisów prawa cywilnego, na przykład uchylenie art. 969 i 1013 k.c. dotyczących dziedziczenia przez niepaństwowe jednostki organizacyjne, czy art. 935¹ k.c. dotyczący wyłączenia od dziedziczenia ustawowego małżonka pozostającego w separacji. Ważniejszą zmianą było jedynie wprowadzenie do kręgu spadkobierców ustawowych, dziedziczących spadek w ostatniej kolejności, gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (art. 935 i 1023 k.c.) ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408).

Dość istotne zmiany wprowadzone zostały dopiero dwiema ustawami z 2007 i 2009 r. Z dniem 2 października 2008 r. weszła w życie ustawa z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 181, poz. 1287) wprowadzająca do obowiązującego porządku prawnego - obok stwierdzenia nabycia spadku wydanego przez sąd - instytucję aktów poświadczenia dziedziczenia sporządzonych przez notariuszy, jako instytucji legitymującej spadkobierców wobec osób trzecich, które nie roszczą sobie praw do spadku. Natomiast 28 czerwca 2009 r. weszła w życie ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 79, poz. 662), która to ustawa radykalnie zmieniła krąg spadkobierców ustawowych; krąg ten został rozszerzony o dziadków spadkodawcy, ich zstępnych oraz pasierbów zmarłego. Z uznaniem też należy odnotować fakt wprowadzenia do prawa spadkowego ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458), która weszła w życie z dniem 23 października 2011 r., nowej instytucji - zapisu windykacyjnego. Zakres dopuszczalnych rozrządzeń testamentowych uległ rozszerzeniu, co daje spadkodawcy większe możliwości w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.

Odrębnego potraktowania natomiast wymaga problematyka uregulowania dziedziczenia gospodarstw rolnych. Z dniem 14 lutego 2001 r. w zasadzie utraciły moc przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. (P 4/99, Dz. U. Nr 11, poz. 91) przepisy art. 1059, 1060, 1062, 1064, 1087 k.c. zostały uznane za niezgodne z Konstytucją RP w zakresie, w jakim odnoszą się do spadków otwartych po dniu 14 lutego 2001 r. Natomiast art. 1066 k.c. utracił moc obowiązującą z dniem 2 października 2008 r., zgodnie z przepisami wymienionej wyżej ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r.

Może powstać pytanie, czy obowiązująca regulacja i następujące w niej zmiany są adekwatne do szybkich zmian zachodzących we współczesnym świecie, w tym także w sferze instytucji prawa cywilnego. Epoka, w której przepisy te były formułowane, miała zupełnie inny charakter, rozwiązania zawarte w prawie spadkowym dostosowane były do realiów, w których dziedziczenie miało znikome znaczenie. Kolejne nowelizacje poprawiają stan prawny w tym zakresie, ale zmiany następują dość wolno. Nie wdając się w merytoryczną ocenę instytucji prawa spadkowego, można jedynie stwierdzić, że ten dział prawa cywilnego wydaje się nie nadążać za potrzebami społecznymi, przynajmniej w zakresie form dysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Takie instytucje jak powołanie spadkobiercy czy zapis powinny dawać spadkodawcy znacznie większe możliwości dysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Chodzi przecież o nowoczesne, dostosowane do wymogów współczesnych czasów możliwości rozporządzenia majątkiem przez podmioty prawa cywilnego. Nie wydaje się, by prawo spadkowe w swym obecnym kształcie zapewniało szeroko pojętą swobodę w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności mortis causa. Cały czas jednak toczy się dyskusja nad kierunkami kolejnych nowelizacji prawa spadkowego. Dyskusja ta, a także powstające projekty ustaw - chociaż nie zawsze doskonałe, a czasem wręcz dość kontrowersyjne - stwarzają perspektywy dla poprawy istniejącego stanu prawnego w zakresie prawa spadkowego. Chodzi wszak o takie rozwiązania, które mając charakter uniwersalny, jednocześnie czynić będą zadość wymaganiom i potrzebom czasów współczesnych.

W dniu 20 marca 2015 r. została uchwalona ustawa o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 539) nowelizująca przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego w zakresie prawa spadkowego i postępowania spadkowego. Z dniem jej wejścia w życie, tj. z dniem 18 października 2015 r. obowiązująca dotychczas fikcja prawna przyjęcia spadku wprost przez spadkobiercę nieskładającego oświadczenia woli co do przyjęcia danego spadku (spadkobiercę milczącego) zostaje zastąpiona przez fikcję prawną przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Konstrukcja taka oznacza istotne ograniczenie odpowiedzialności następców prawnych osoby zmarłej za zaciągnięte przez nią zobowiązania (długi spadkowe). Fakt ten w praktyce obrotu cywilnoprawnego może oznaczać istnienie wielu długów, które nigdy nie zostaną zaspokojone. Dla wierzycieli powstaje więc zupełnie nowy stan prawny i jednocześnie problem takiego konstruowania relacji łączących ich z dłużnikami, by w razie śmierci zobowiązanego realizacja długu w pełnej wysokości była możliwa. Wiąże się to jednak i ze zmianą mentalności stron stosunków zobowiązaniowych, i z uruchomieniem instytucji dotychczas niewykorzystywanych w praktyce lub wykorzystywanych w bardzo ograniczonym zakresie, na przykład odnoszących się do zabezpieczenia wykonania zobowiązania.

Lublin, 15 czerwca 2015 r.

Prof. zw. dr hab. Andrzej Kidyba