Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd. II

1. Dnia 25 października 2011 r. została przyjęta dyrektywa 2011/83/EU Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw konsumentów (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, s. 64). Dyrektywa ta, nazywana dyrektywą o prawach konsumentów, zmienia dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancji, a także zmienia dyrektywę Rady 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Jednocześnie nowa dyrektywa o prawach konsumenta uchyla dyrektywę Rady 85/577/EWG w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość. Nowa dyrektywa o prawach konsumentów oparta jest na modelu harmonizacji zupełnej (art. 4), tym samym państwa członkowskie nie mogą kształtować we własnym systemie prawnym odmiennych przepisów od tych, które wprowadza dyrektywa, w tym również przepisów surowszych lub łagodniejszych, zapewniających inny poziom ochrony konsumentów. Jednak w bardzo ograniczonym zakresie dyrektywa przewiduje możliwość pewnych odstępstw i w oznaczonych ramach państwa członkowskie uzyskały pewną swobodę decyzji.

2. W następstwie zmian prawa Unii Europejskiej konieczne stało się dostosowanie polskiego systemu prawnego do postanowień nowej dyrektywy 2011/83/EU o prawach konsumentów. W tym celu 30 maja 2014 r. została uchwalona ustawa o prawach konsumenta (Dz. U. poz. 827), która uchyla ustawę z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. z 2012 r. poz. 1225) oraz ustawę z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie kodeksu cywilnego (Dz. U. Nr 141, poz. 1176 z późn. zm.). Z uwagi na sześciomiesięczny termin vacatio legis, liczony od dnia jej ogłoszenia, ustawa o prawach konsumenta wejdzie w życie 25 grudnia 2014 r. i znajdzie zastosowanie do umów zawartych po tej dacie (art. 51 ustawy).

3. Celem ustawy jest doprowadzenie do ujednolicenia i uściślenia przepisów dotyczących umów konsumenckich, zwłaszcza zawieranych w okolicznościach nietypowych (poza lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość) w zakresie obowiązków informacyjnych, wymogów formalnych związanych z zawieraniem takich umów oraz prawa odstąpienia od nich. Jednak w drugiej części unormowań zawartych w ustawie o prawach konsumenta ustawodawca dokonał nowej transpozycji dyrektywy 1999/44/WE o sprzedaży konsumenckiej, w drodze nowelizacji kodeksu cywilnego, w szczególności modyfikując przepisy dotyczące rękojmi i gwarancji. Dyrektywa 1999/44/WE o sprzedaży konsumenckiej realizuje model harmonizacji minimalnej (art. 8 ust. 2 dyrektywy), umożliwiając wzajemne dostosowanie treści zawartych w dyrektywie oraz kodeksie cywilnym.

4. W niewielkim zakresie nowelizacja kodeksu cywilnego wykracza poza przepisy regulujące umowę sprzedaży, umowę o dzieło i umowę komisu. W księdze pierwszej kodeksu zmianie uległ art. 22¹. Natomiast inne zmiany nastąpiły w księdze trzeciej, w ogólnych przepisach o zobowiązaniach umownych (dodano art. 383¹) oraz w przepisach regulujących wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania (dodano art. 454¹, 492¹ i zmieniono art. 494). Właśnie te zmiany stanowią przedmiot uwag zamieszczonych poniżej. Komentarz został ograniczony wyłącznie do treści związanych z dokonywaną nowelizacją. W pozostałym zakresie swoją aktualność zachowują uwagi do poszczególnych przepisów zawarte w zasadniczej części komentarza.

5. Ustawą o prawach konsumenta zmieniony został art. 22¹ k.c., w którym dodano słowa „z przedsiębiorcą”, pozostawiając resztę jego treści bez zmian. Przez uzupełnienie treści art. 22¹ o sformułowanie „z przedsiębiorcą” ustawodawca dostosował jego brzmienie do powszechnie akceptowanego stanowiska, że pojęcie konsumenta ma normatywne zastosowanie wyłącznie w przypadkach, gdy drugą stroną stosunku cywilnoprawnego jest przedsiębiorca. Fakt ten uwzględniały wcześniejsze definicje konsumenta (o osobie zawierającej umowę z przedsiębiorcą stanowiły uchylone już przepisy art. 384 § 3 k.c. oraz art. 4 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz. U. z 2005 r. Nr 244, poz. 2080 z późn. zm.). Także art. 3 dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumenta stanowi, że ta regulacja prawna ma zastosowanie „do każdej umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem”.

6. Nie ulega wątpliwości, że odrębny reżim prawny, obejmujący unormowania dotyczące konsumentów (prawo konsumenckie), tworzony jest wyłącznie w celu ochrony ich interesów w stosunkach z nierównymi dla tych podmiotów partnerami, a tymi są przedsiębiorcy. Konsumentem, o którym stanowią przepisy prawne, jest więc taka osoba, która dokonuje z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. W konsekwencji, o ile istnieje możliwość dokonywania czynności prawnych w ramach szczególnie uregulowanego obrotu obustronnie profesjonalnego (między przedsiębiorcami), to nie ma odrębnej regulacji dla sytuacji, gdy dokonującym czynności prawnej z konsumentem miałby być inny konsument. Brak też uzasadnienia dla wyodrębnienia takiego reżimu prawnego z przepisów o ogólnym zastosowaniu.

7. W związku z treścią komentowanego przepisu należy zauważyć, że zakres zastosowania unormowań chroniących konsumenta jest jednak szerszy, niż prima facie mogłoby się wydawać. Istotne znaczenie ma bowiem okoliczność, że ochrona ta również przysługuje pomimo istnienia związku między czynnością prawną osoby fizycznej i działalnością gospodarczą lub zawodową, prowadzoną przez daną osobę. Za konsumenta może bowiem zostać uznana także osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, a więc osoba spełniająca przesłanki z art. 43¹ k.c. Przepis art. 22¹ k.c. wymaga tylko, aby dokonywała czynności prawnej, która nie jest związana bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Uznanie określonej osoby za konsumenta dotyczy konkretnego stosunku prawnego, w ramach którego podmiot ten dokonuje czynności z przedsiębiorcą. Jak podkreślono w pkt 17 preambuły dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumenta, w przypadku umów o podwójnym charakterze, a więc gdy umowa zawierana jest w celach, które częściowo są związane z działalnością handlową danej osoby, a częściowo nie są z nią związane, przy czym cel handlowy jest do tego stopnia ograniczony, że nie jest dominujący w ogólnym kontekście umowy, taka osoba również powinna być uznawana za konsumenta.

Art. 383¹. Przedsiębiorca nie może żądać od konsumenta opłaty za skorzystanie z określonego sposobu zapłaty przewyższającej poniesione przez przedsiębiorcę koszty w związku z tym sposobem zapłaty.

1. Częstą praktyką stosowaną w obrocie konsumenckim jest obciążanie konsumenta obowiązkiem poniesienia kosztów związanych z określonym sposobem wykonania świadczenia pieniężnego. Nieraz przedsiębiorca, premiując określony sposób zapłaty, ustala opłatę za inne sposoby dokonywania świadczenia pieniężnego, która jest niewspółmiernie wysoka do poniesionych przez siebie kosztów.

2. Ustawą o prawach konsumenta wprowadzony został do kodeksu cywilnego nowy przepis, który poważnie ogranicza swobodę kształtowania odpłatności, związanej z wyborem określonego sposobu zapłaty. Komentowany przepis ma zastosowanie do umów zawieranych między przedsiębiorcą a konsumentem.

3. Na podstawie nowego przepisu maksymalna wysokość opłaty, którą przedsiębiorca będzie mógł w umowie obciążyć konsumenta za skorzystanie z określonego sposobu zapłaty, to kwota równa wysokości kosztów poniesionych przez przedsiębiorcę w związku z tym sposobem zapłaty.

4. Przepis art. 383¹ wprowadza do kodeksu cywilnego postanowienia art. 19 dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumentów, który stanowi, że państwa członkowskie zakazują przedsiębiorcom pobierania od konsumentów, w związku ze stosowaniem określonych sposobów płatności, opłat, które są wyższe od kosztów poniesionych przez przedsiębiorców w związku z korzystaniem z tych sposobów.

Art. 454¹. Jeżeli przedsiębiorca jest obowiązany przesłać rzecz konsumentowi do oznaczonego miejsca, miejsce to uważa się za miejsce spełnienia świadczenia. Zastrzeżenie przeciwne jest nieważne.

1. Nowy przepis kodeksu cywilnego, wprowadzony ustawą o ochronie praw konsumenta, oznacza dla określonych w nim przypadków miejsce spełnienia świadczenia, uzupełniając w ten sposób regulację prawną zawartą w art. 454 k.c. Nowe unormowanie ma charakter bezwzględnie wiążący i uniemożliwia odmienną regulację umowną w zakresie nim określonym. Komentowany przepis ma zastosowanie do stosunków między konsumentami a przedsiębiorcami i ustala miejsce spełnienia świadczenia, jeżeli na przedsiębiorcy ciąży obowiązek przesłania rzeczy konsumentowi do oznaczonego miejsca. Oznaczone w umowie miejsce przesłania jest właśnie wskazanym przez ustawę miejscem spełnienia świadczenia przez przedsiębiorcę. Wyłącznie spełnienie świadczenia w tym miejscu jest równoznaczne z prawidłowym wykonaniem zobowiązania przez przedsiębiorcę i nie naraża go na zarzut nienależytego wykonania obowiązków dłużnika, a w konsekwencji – odpowiedzialność odszkodowawczą.

2. Komentowany przepis uzupełnia nową regulację prawną, określającą reguły dotyczące wydania rzeczy konsumentowi, zwłaszcza co do skutków uchybienia przez przedsiębiorcę obowiązkom w tym zakresie oraz przejścia niebezpieczeństwa przypadkowej utraty lub zniszczenia rzeczy (w szczególności, poza art. 383¹, także art. 494 § 2, art. 543¹ i 548 § 3). Obowiązujące dotychczas przepisy kodeksu cywilnego miały charakter względnie wiążący, a ustawa o sprzedaży konsumenckiej nie regulowała kwestii wydania rzeczy oraz przejścia ryzyka przypadkowej utraty lub zniszczenia rzeczy.

3. Istotne znaczenie należy przypisać tej zmianie dla umów dotyczących tzw. sprzedaży wysyłkowej. Ustawodawca dążył do zapewnienia spójności unormowań chroniących konsumenta, korzystającego ze sprzedaży wysyłkowej, a dotyczących miejsca spełnienia świadczenia oraz przejścia ryzyka przypadkowej utraty lub zniszczenia rzeczy podczas realizowania sprzedaży wysyłkowej. W konsekwencji, jeżeli w umowie postanowiono, że rzecz ma zostać dostarczona do miejsca zamieszkania konsumenta, ryzyko przypadkowej utraty lub zniszczenia rzeczy będzie ponosić sprzedawca (por. art. 454¹ w zw. z art. 548 k.c.).

4. Przepisy art. 454¹ k.c. oraz art. 548 k.c. zostały skorelowane także w tym celu, aby zapewnić zgodność prawa polskiego z postanowieniami art. 20 dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumentów, który wymaga, aby w przypadku umów, zgodnie z którymi przedsiębiorca wysyła towary konsumentowi, ryzyko utraty lub uszkodzenia towarów przechodzi na konsumenta w chwili wejścia przez konsumenta lub osobę trzecią wskazaną przez konsumenta, inną niż̇ przewoźnik, w fizyczne posiadanie towarów. Jednakże ryzyko przechodzi na konsumenta z chwilą dostarczenia towarów przewoźnikowi, jeżeli konsument zlecił temu przewoźnikowi ich transport, a przedsiębiorca nie oferował takiej możliwości, bez uszczerbku dla praw konsumenta wobec przewoźnika.

Art. 492¹. Jeżeli strona obowiązana do spełnienia świadczenia oświadczy, że świadczenia tego nie spełni, druga strona może odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego, także przed nadejściem oznaczonego terminu spełnienia świadczenia.

1. Komentowany przepis przyznaje wierzycielowi ustawowe prawo do odstąpienia od umowy w razie odmowy spełnienia świadczenia przez dłużnika. Zakres zastosowania unormowania art. 492¹ obejmuje zarówno sytuację, gdy dłużnik złoży oświadczenie odmawiające spełnienia świadczenia, gdy termin wykonania zobowiązania już minął, jak i przypadek odmowy zaistniałej przed nadejściem oznaczonego terminu spełnienia świadczenia.

2. W pierwszej sytuacji dłużnik składa oświadczenie odmawiające spełnienia świadczenia, gdy termin wykonania zobowiązania już minął, a więc dłużnik opóźnia się ze swoim świadczeniem. Nie ma znaczenia, czy wierzycielowi przysługiwało prawo odstąpienia od umowy na podstawie innych przepisów (np. art. 491 k.c.). Przyznane przez komentowany przepis ustawowe prawo do odstąpienia od umowy nie jest uzależnione od odpowiedzialności dłużnika za opóźnienie i może być wykonywane bez potrzeby wyznaczenia terminu dodatkowego, jeżeli taki obowiązek wynika z innych uregulowań (np. art. 491, 543¹ § 2 k.c.).

3. Druga sytuacja zaistnieje, gdy dłużnik jeszcze przed nadejściem oznaczonego terminu spełnienia świadczenia składa oświadczenie odmawiające spełnienia świadczenia. Także wówczas na podstawie art. 492¹ k.c. uzyskuje prawo do odstąpienia od umowy, które może wykonać bez potrzeby wyznaczenia dłużnikowi dodatkowego terminu dla wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią.

W ten sposób ustawodawca odpowiada na pytanie o dużej doniosłości praktycznej: jak określić sytuację prawną stron zobowiązania, jeżeli dłużnik jeszcze przed terminem wymagalności odmawia spełnienia świadczenia. W doktrynie problem ten określany jest mianem nieuchronnego niewykonania zobowiązania (anticipatory breach of contract) i obejmuje także sytuację, gdy z innych powodów niż odmowa spełnienia świadczenia przez dłużnika stanie się oczywiste, że zobowiązanie w terminie nie zostanie wykonane (por. J. Napierała, Odpowiedzialność dłużnika za nieuchronne niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1997). Jednak art. 492¹ k.c. znajduje zastosowanie tylko w razie stanowczej odmowy spełnienia świadczenia, przyznając wierzycielowi uprawnienie do jednostronnego zniesienia wiążącego go zobowiązania.

4. Przepis art. 492¹ k.c. stosuje się do każdego typu zobowiązania z umowy wzajemnej, jednak w związku z powszechnością umów sprzedaży konsumenckiej szerokie zastosowanie znajdzie w przypadku odmowy spełnienia świadczenia konsumentowi przez sprzedawcę. Z umową sprzedaży związane jest też źródło wprowadzenia do polskiego systemu prawnego tej regulacji. Dyrektywa 2011/83/UE o prawach konsumentów wskazuje, że „jeżeli przedsiębiorca nie dostarczył towarów w terminie uzgodnionym z konsumentem, konsument powinien przed rozwiązaniem umowy zwrócić się do przedsiębiorcy o dostarczenie w rozsądnym dodatkowym terminie i powinien mieć prawo rozwiązania umowy, jeśli przedsiębiorca nie dostarczy towarów również w tym dodatkowym terminie. Przepis ten nie powinien jednak mieć zastosowania, gdy przedsiębiorca w jednoznacznym oświadczeniu odmówił dostarczenia towarów. Nie powinien mieć on zastosowania również w pewnych okolicznościach, w których termin dostarczenia ma istotne znaczenie, na przykład w przypadku sukni ślubnej, która powinna zostać dostarczona przed ślubem. Nie powinien też mieć zastosowania w okolicznościach, w których konsument informuje przedsiębiorcę, że dostarczenie w określonym terminie ma istotne znaczenie. W tych szczególnych przypadkach, jeżeli przedsiębiorca nie dostarczy towarów na czas, konsument powinien mieć prawo do rozwiązania umowy natychmiast po upływie początkowo uzgodnionego terminu dostarczenia.

Polski ustawodawca wprowadził stosowną regulację prawną w nowym przepisie art. 543¹ k.c., stanowiąc, że w przypadku sprzedaży konsumenckiej, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, sprzedawca obowiązany jest niezwłocznie wydać rzecz kupującemu, nie później niż 30 dni od zawarcia umowy, natomiast w razie opóźnienia sprzedawcy kupujący może wyznaczyć dodatkowy termin do wydania rzeczy, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić. Przy czym stosuje się przepisy art. 492, 492¹ oraz 494 k.c.

Art. 494. § 1. Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, a druga strona obowiązana jest to przyjąć. Strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

§ 2. Zwrot świadczenia na rzecz konsumenta powinien nastąpić niezwłocznie.

1. Ustawą o ochronie praw konsumentów dokonane zostały pewne zmiany w treści art. 494 k.c., który określa skutki prawne skorzystania przez stronę z uprawnienia do odstąpienia od umowy, przyznanego jej z mocy ustawy na wypadek niewykonania zobowiązania (art. 491–492¹ k.c.). W szczególności komentowany przepis wskazuje na obowiązek zwrotu świadczenia już spełnionego oraz obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Zmiany dokonane ustawą o ochronie praw konsumentów dotyczą: 1) wprowadzenia obowiązku przyjęcia przez drugą stronę zwracanego świadczenia; 2) uzupełnienia oznaczenia obowiązku naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania o wskazanie, że obowiązek ten określają ogólne zasady naprawienia szkody; 3) wprowadzenia do przepisu drugiego paragrafu, określającego termin zwrotu świadczenia na rzecz konsumenta – zwrot powinien nastąpić niezwłocznie.

2. Obowiązek odebrania przedmiotu świadczenia nie jest jednoznacznie uregulowany. Na ogół wskazuje się na obowiązek współdziałania wierzyciela (art. 354 k.c.), nie kwalifikując tej powinności jako długu. W przypadku umowy sprzedaży, kwestii tej nie rozstrzyga ani art. 535 k.c., stanowiący o obowiązku odebrania rzeczy, ani art. 551 k.c., określający skutki zwłoki kupującego z odebraniem rzeczy sprzedanej. Tymczasem w praktyce dochodzenia roszczeń z tytułu niewykonania zobowiązania i konieczności dokonania rozliczeń między stronami zdarzają się sytuacje, gdy zwrot przedmiotu świadczenia nie może nastąpić z powodu odmowy jego odebrania przez drugą stronę.

Zmiana treści komentowanego przepisu ma więc istotne znaczenie. W art. 494 § 1 k.c. oznaczony został expressis verbis obowiązek przyjęcia przez drugą stronę świadczenia zwracanego przez odstępującego od umowy wzajemnej, czyli tego, co strona odstępująca wcześniej otrzymała na mocy zawartej umowy. Należy sądzić, że w ten sposób ustawodawca opowiedział się za obciążeniem odpowiedzialnością odszkodowawczą strony niewykonującej tego obowiązku na podstawie przepisów o odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania (art. 471 i n. k.c.).

3. Przepis art. 494 k.c. nie stanowi samodzielnej podstawy do żądania naprawienia szkody, ale odsyła do ogólnych zasad kompensowania szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, a więc reguł określonych przepisami art. 471 i n. k.c. Ustawodawca jednoznacznie przesądził tę kwestię, uzupełniając treść art. 494 k.c. o sformułowanie „na zasadach ogólnych”, i zgodnie z dominującym poglądem doktryny i orzecznictwa odpowiedzialność drugiej strony wobec odstępującego od umowy wzajemnej za wyrządzoną mu szkodę wymaga ustalenia na podstawie art. 471 i n. k.c.

4. Artykuł 494 § 2 k.c. określa obowiązek przedsiębiorcy niezwłocznego zwrotu świadczenia konsumentowi, jeżeli dokonano odstąpienia od umowy wzajemnej. Ta nowa regulacja prawna ma charakter szczególny wobec oznaczonych w art. 455 k.c. reguł ustalania terminu spełnienia świadczenia, a więc w sposób odmienny określa termin wymagalności roszczenia. Wbrew regule ogólnej, wymagającej wcześniejszego wezwania dłużnika do wykonania świadczenia (art. 455 k.c.), jeżeli dokonano odstąpienia od umowy, zwrot świadczenia przez przedsiębiorcę na rzecz konsumenta powinien nastąpić niezwłocznie, bez konieczności wcześniejszego wezwania przedsiębiorcy do świadczenia.

Przepis art. 494 § 2 k.c. wprowadza do kodeksu cywilnego postanowienia art. 18 ust. 3 dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumentów, który stanowi, że po rozwiązaniu umowy przedsiębiorca bez zbędnej zwłoki dokonuje zwrotu całej kwoty zapłaconej w ramach umowy.