Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe, wyd. II

Księga druga kodeksu cywilnego zawiera przepisy prawa cywilnego, które normują prawo własności i inne formy korzystania z rzeczy. Przepisy te zajmują w systemie prawa cywilnego szczególną pozycję. Wynika to z faktu, że normują stosunki własnościowe, które leżą u podłoża obrotu gospodarczego. Przeważająca część unormowań księgi drugiej kodeksu cywilnego to rozwiązania tradycyjne, które znajdują się w większości kodeksów krajów europejskich, prezentujące wysoki poziom legislacyjny. Modyfikacji wymagały tylko nieliczne uregulowania. Przede wszystkim z uwagi na zmianę systemu społeczno-gospodarczego nowelą do kodeksu cywilnego z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 321 z późn. zm.) zerwano z socjalistyczną koncepcją różnych form własności państwowej. Obecnie mamy dominację własności prywatnej, a prywatny właściciel ma swobodę postępowania; ograniczenia są jedynie wyjątkiem od zasady.

Następną istotną zmianę do księgi drugiej kodeksu cywilnego wniosła ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804), która skorygowała, zawartą w art. 244 k.c., listę ograniczonych praw rzeczowych. Usunięto z niej trzy ograniczone prawa rzeczowe związane z lokalami spółdzielczymi, które zastąpiono jednym, aktualnie istniejącym spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu.

Kolejna zmiana prawa rzeczowego, dokonana ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731), wychodzi naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego, wprowadzając nowego rodzaju służebność (art. 305¹-305⁴). Dodane przepisy mają na celu umożliwienie przedsiębiorcom prowadzenia działalności gospodarczej, polegającej na zorganizowaniu sieci urządzeń przesyłowych z wykorzystaniem cudzych nieruchomości. Obecnie więc, obok służebności gruntowych, przysługujących każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości władnącej (art. 285 k.c.) i służebności osobistych, przysługujących oznaczonym osobom fizycznym (art. 296 k.c.), mamy służebność przesyłu ustanawianą na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować, lub którego własność stanowią urządzenia przesyłowe, o których mowa w art. 49 § 1 k.c. (w brzmieniu ustawy z dnia 30 maja 2008 r., Dz. U. Nr 116, poz. 731). Ustanowienie służebności przesyłu daje przedsiębiorcy uprawnienie do korzystania w ograniczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem urządzeń przesyłowych.

Zmiana wprowadzona ustawą z dnia 23 lipca 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 163, poz. 1012) nastąpiła na skutek stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 15 marca 2005 r. (K 9/04, Dz. U. Nr 48, poz. 462) niezgodności z Konstytucją RP art. 179 k.c., który dotyczył zrzeczenia się własności nieruchomości. Przestał on obowiązywać z dniem 15 lipca 2006 r. Dostosowując regulację prawną do wyroku Trybunału Konstytucyjnego, unormowano zrzeczenie się własności nieruchomości, wprowadzając w księdze trzeciej kodeksu cywilnego w tytule XXXIII¹ umowę nieodpłatnego przekazania własności nieruchomości na rzecz gminy lub Skarbu Państwa (art. 902¹-902² k.c.). Umowa ta zapewnia niezbędną - zdaniem Trybunału Konstytucyjnego - autonomię woli organu w przedmiocie przejścia własności nieruchomości. Nowa umowa nazwana - przekazania nieruchomości - została uwzględniona w art. 155 § 1 k.c., dotyczącym przeniesienia własności. Zmiana ta weszła w życie z dniem 11 października 2008 r.

Zmiana dokonana ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz. 1075) zawierała między innymi dodanie § 3 do art. 307 k.c., w którym określono przesłanki skuteczności zastawu wobec wierzycieli zastawcy.

Ponadto znowelizowano art. 314 k.c., określający zakres roszczeń ubocznych, które mogą być zabezpieczone zastawem. Zmiana ta weszła w życie z dniem 20 lutego 2011 r.

Z kolei z dniem 23 października 2011 r. weszła w życie ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458), w której znowelizowano art. 156 k.c., określający zakres podstaw prawnych zobowiązania do zawarcia samoistnej umowy przenoszącej własność.

Kolejna zmiana, odnosząca się do księgi drugiej kodeksu cywilnego, została dokonana ustawą z dnia 16 września 2011 r. o timeshare (Dz. U. Nr 230, poz. 1370). Z dniem 28 kwietnia 2012 r. uchylono bowiem art. 270¹ k.c., zawierający definicję i zasady stosowania przepisów o timesharingu w kodeksie cywilnym.

Praca niniejsza została opracowana przez dwie autorki. Nie jest ona jednak pracą wspólną, gdyż każda z autorek jest wyłącznym autorem opracowanych przez siebie partii. Zamiarem autorek było przedstawienie objaśnień do przepisów księgi drugiej kodeksu cywilnego z wykorzystaniem dorobku doktryny i judykatury. Autorki z reguły starały się zająć własne stanowisko w kwestiach spornych, a gdy nie było to możliwe, ze względu na szczególnie dyskusyjny charakter omawianych zagadnień, których rozważanie wymagałoby obszernego uzasadnienia, wykraczającego poza ramy komentarza, ograniczyły się do postawienia samego problemu i odesłania do literatury i orzecznictwa.

Lublin, wrzesień 2012

Prof. zw. dr hab. Andrzej Kidyba