Ciszewski Jerzy (red.), Nazaruk Piotr (red.), Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany

Komentarze
Opublikowano: LEX/el. 2023
Stan prawny: 1 września 2023 r.
Autorzy komentarza:

Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany

Autor fragmentu:

Przedmowa

Kodeks cywilny jest aktem prawnym będącym swoistą ustawą ustrojową dla całego systemu prawa prywatnego. Zasada jedności prawa cywilnego zakłada, iż wszystkie regulacje prywatnoprawne są „zakotwiczone” w Kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny nie realizuje zasady zupełności, gdyż nie obejmuje wszystkich regulacji z zakresu gałęzi prawa cywilnego, a tym bardziej prawa prywatnego. Jednakże znajomość regulacji Kodeksu cywilnego jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania w całym systemie prawa. W polskim systemie prawa dominują regulacje o charakterze cywilistycznym, a w praktyce zdecydowana większość spraw sądowych to sprawy cywilne.

Niniejszy komentarz do Kodeksu cywilnego to syntetyczne opracowanie, w którym w jednym tomie zawarto objaśnienia do wszystkich przepisów: księgi pierwszej „Część ogólna”, księgi drugiej „Własność i inne prawa rzeczowe”, księgi trzeciej „Zobowiązania” oraz księgi czwartej „Spadki”. Ponadto publikacja zawiera opracowanie naukowe Piotra Nazaruka pt. Kodeks cywilny w systemie prawa prywatnego, które stanowi kompleksową charakterystykę Kodeksu cywilnego i opisuje rolę, jaką odgrywa on w całym systemie prawa prywatnego.

W opracowaniu przedstawiono autorskie komentarze do omawianych przepisów, wykorzystując jednocześnie najnowszy dorobek doktryny i orzecznictwo. Pomimo ograniczonej objętości jednotomowego komentarza zaprezentowano w nim obszerne zestawienia orzeczeń do większości artykułów oraz wykaz literatury do każdego tytułu i działu ustawy. Wszystkie uwagi do artykułów Kodeku cywilnego zostały opracowane w sposób bardzo przejrzysty i pozwalający na szybkie odnalezienie wybranych zagadnień.

Podział komentarzy do poszczególnych artykułów na części: „Zagadnienia ogólne”, „Zagadnienia szczegółowe” oraz „Doktryna i orzecznictwo”, umożliwia Czytelnikowi szybki przegląd i pełną orientację w zróżnicowanych zagadnieniach. Takie ujęcie redakcyjne jest zabiegiem celowym, pozwalającym na ogólne zapoznanie się z istotą danej regulacji oraz jej znaczeniem w doktrynie i orzecznictwie. Szczególny walor praktyczny mają zestawienia orzeczeń przy większości artykułów. W dobie obecnej informatyzacji nie ma potrzeby ich referować, gdyż same sygnatury wystarczają do zapoznania się z ich treścią, m.in. w systemie informacji prawnej LEX. W komentarzu chodziło jednocześnie o zapewnienie Czytelnikowi szybkiego dostępu do obecnie obowiązujących przepisów, tez najważniejszych orzeczeń i poglądów doktryny. Jest to szczególnie istotne, gdy ograniczony jest dostęp do opracowań systemowych i publikacji elektronicznych, np. poza kancelarią lub na sali sądowej.

Komentarz jest utworem oryginalnym, aczkolwiek jego liczne fragmenty autorstwa Jerzego Ciszewskiego, Grzegorza Karaszewskiego, Jakuba Knabe, Piotra Nazaruka (z wyjątkiem art. 353–3581, 527–534 i 917–918) i Grzegorza Sikorskiego stanowią twórczą kontynuację i modyfikację opracowań, które zawarto w utworze Kodeks cywilny. Komentarz pod redakcją Jerzego Ciszewskiego, wydanym przez LexisNexis w 2013 r. (pierwsze wydanie) oraz w 2014 r. (drugie wydanie).

Komentarz jest adresowany głównie do prawników praktyków – sędziów, adwokatów radców prawnych, notariuszy oraz aplikantów, którzy szukają zwięzłych, a zarazem wyczerpujących odpowiedzi na skomplikowane pytania z zakresu prawa cywilnego materialnego. Opracowanie będzie z pewnością przydatne dla ambitnych studentów prawa, w tym przygotowujących prace magisterskie z zakresu prawa prywatnego. Komentarz może być również przydatny dla naukowców, którzy najpierw szukają syntetycznych informacji, a dopiero w dalszej kolejności korzystają z komentarzy wielotomowych, monografii i artykułów naukowych.

Autorami komentarza są profesorowie i adiunkci z renomowanych uczelni prawniczych oraz z Polskiej Akademii Nauk, a przede wszystkim doświadczeni prawnicy praktycy wykonujący zawody: sędziego, adwokata, radcy prawnego i notariusza. Redakcję naukową objęli Jerzy Ciszewski i Piotr Nazaruk.

Dziękuję bardzo całemu zespołowi redakcyjnemu Wolters Kluwer Polska za wsparcie w procesie wydawniczym oraz Profesorowi Adamowi Olejniczakowi za sporządzenie recenzji naukowej.

Niniejszy komentarz jest dedykowany zmarłemu w 2018 r. Profesorowi Jerzemu Ciszewskiemu – współautorowi i współredaktorowi komentarza. Profesor jako prawnik cenił sobie przede wszystkich praktyczną użyteczność analiz naukowych oraz rzeczową argumentację. Mam nadzieję, iż niniejszy komentarz w pełni odzwierciedla Jego oczekiwania.

Warszawa, czerwiec 2019 r.

Współredaktor – Piotr Nazaruk

Autor fragmentu:

Foreword

The Civil Code is a legislative act constituting a specific statutory law for the whole private law system. In accordance with the principle of unity of civil law, all private-law regulations are anchored to the Civil Code. The Civil Code does not actualise the principle of universality since it does not cover all provisions in the various branches of civil law, not to mention private law. However, the knowledge of the Civil Code provisions is indispensable for proper functioning under the whole system of law. Provisions of civil nature prevail in the Polish legal system, and the majority of court cases in practice concern civil matters.

The foregoing commentary on the Civil Code is a concise study which compiles in a single volume the explication of all the provisions contained in: Book One (General Provisions), Book Two (Ownership and Other Property Rights), Book Three (Obligations) and Book Four (Inheritance). Moreover, the publication includes a scientific study Civil Code in the private law system by Piotr Nazaruk, which is a complex overview of the Civil Code and discusses its role in the entire private law system.

The authors of the compilation present their commentary on the discussed provisions, taking into consideration the most recent jurisprudence and case law. Despite the limit of the single volume, the publication comprises comprehensive listings of rulings relating to most of the articles, and references concerning each title and section of the statute. All the comments on the Civil Code articles have been prepared in a very clear manner allowing quick location of selected issues.

The grouping of the comments on individual articles under the following sections: General issues, Specific issues and Jurisprudence and case law, allows quick and efficient navigation through the diverse topics. Such layout is purposive and provides the reader with a general overview of the essence of a given provision and its significance for the jurisprudence and case law. The listings of judgments in relation to most of articles have a particular practical value. In the time of digitisation there is no need to present the rulings as their reference numbers alone are sufficient to get acquainted with their content, e.g. in the SIP LEX legal information system. The idea behind the commentary is, moreover, to provide the reader with an instant access to the currently binding regulations, summaries of the most significant rulings and opinions in the jurisprudence. This is of importance in particular where access to systemic studies and online resources is limited, e.g. away from a legal office or in a courtroom.

This commentary is an original publication, although its numerous passages, complied by Jerzy Ciszewski, Grzegorz Karaszewski, Jakub Knabe, Piotr Nazaruk (with the exception of Articles 353–358ą, 527–534 and 917–918) and Grzegorz Sikorski, are the creative development and revision of studies contained in Kodeks cywilny. Komentarz (Civil Code. Commentary) edited by Jerzy Ciszewski and published by LexisNexis in 2013 (first edition) and 2014 (second edition).

The commentary is targeted primarily at practising lawyers: judges, attorneys-at-law, notaries public and legal trainees, who seek concise yet exhaustive responses to complex questions relating to substantive civil law. The study will certainly be useful for ambitious students of law, including those preparing their Master’s theses in private law. The commentary can also be appreciated by academics who first look for concise information, and then consult multi-volume commentaries, monographs and scientific papers.

The authors of this commentary are professors and assistant professors of reputable university schools of law and the Polish Academy of Sciences, and first of all, experienced lawyers practising as judges, attorneys-at-law, and notaries public. Jerzy Ciszewski and Piotr Nazaruk are the scientific editors of the publication.

I would like to express my deep gratitude to the editorial team at Wolters Kluwer Polska for their support in the publishing process and to Professor Adam Olejniczak for his scientific review.

This publication is dedicated to the memory of Professor Jerzy Ciszewski, the co-author and co-editor of the commentary, who passed away in 2018. Professor Ciszewski, as a lawyer, valued primarily the practical application of scientific analyses and sound reasoning. I hope that the foregoing commentary fully meets his expectations.

Warsaw, June 2019

Piotr Nazaruk, Co-editor

Autor fragmentu:

Kodeks cywilny w systemie prawa prywatnego

I.Uwagi wprowadzające

Kodeks cywilny z 23.04.1964 r. jest ustawą zwykłą, ale o podstawowym, wręcz ustrojowym znaczeniu dla całego systemu prawa prywatnego w Polsce. Niestety nie jest możliwe – na gruncie Konstytucji RP – ustanowienie formalnej nadrzędności norm kodeksowych wobec innych przepisów zawartych w licznych pozakodeksowych regulacjach prawa prywatnego . W rzeczywistości Kodeks cywilny jest ustawą ogólną w stosunku do wielu regulacji szczegółowych, m.in. z zakresu prawa rodzinnego lub prawa handlowego (gospodarczego prywatnego). Ustawa ta jest formą kodyfikacji prawa cywilnego, której wykładnia nie może się ograniczać tylko do konkretnych przepisów. Regulacje Kodeksu cywilnego należy interpretować kompleksowo w powiązaniu z naczelnymi zasadami prawa prywatnego, do których się odwołują. Wśród naczelnych zasad prawa prywatnego należy wskazać przede wszystkim: zasadę autonomii woli stron stosunków prawnych, zasadę równości stron stosunków prawnych, zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego, ochronę własności prywatnej oraz zakaz nadużywania praw podmiotowych.

Prawo cywilne jest skodyfikowaną gałęzią prawa. Według Z. Radwańskiego i A. Olejniczaka „Kodeks cywilny nie wskazuje kryteriów, według których należy odróżnić prawo cywilne od innych gałęzi prawa, poprzestając na ogólnikowym postanowieniu, że reguluje on «stosunki cywilnoprawne» (art. 1 k.c.)”. Jest to „trzon prawa prywatnego”. Doktryna i orzecznictwo wskazują na charakterystyczną dla prawa prywatnego metodę regulacji będącą podstawą rozróżnienia prawa cywilnego. Metoda ta polega na uznaniu autonomicznej pozycji podmiotów danego stosunku prawnego. W związku z tym jednej stronie nie przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji drugiej strony. To odróżnia prawo cywilne od publicznoprawnych gałęzi prawa, takich jak prawo administracyjne czy karne . Ponadto trafnie wskazuje E. Łętowska, iż obszar prawa cywilnego to układ sam się obsługujący – z reguły bez koniecznego udziału państwa .

Podział na prawo prywatne i prawo publiczne jest wyczerpujący i obejmuje całość norm systemu prawa. Jak wskazują Z. Radwański i M. Safjan, z uwagi na poprawność klasyfikacyjną przyjmującą wyłączność kryterium metody regulacji nie ma podstaw do dokonywania rozróżnień między prawem prywatnym a prawem cywilnym, gdyż musiałoby się okazać, że istnieje obok zastosowanego criterium divisionis inne jeszcze, które pozwala na wyodrębnienie prawa cywilnego według kryterium przedmiotu regulacji czy funkcji i celu. W doktrynie podejmuje się próby zmierzające do rozróżnienia zakresów pojęć prawa prywatnego i prawa cywilnego. Tu wskazuje się, że prawo prywatne jest szersze od prawa cywilnego, ponieważ obejmuje też normy innej natury, choć związane ściśle i bezpośrednio z prawem cywilnym . Według R. Longchampsa de Bériera dla pojęcia prawa prywatnego w węższym znaczeniu właściwe jest określenie go jako prawo cywilne. Obejmuje więc tylko regulacje znajdujące się w ustawodawstwie cywilnym. Dotyczy to przede wszystkim Kodeksu cywilnego oraz innych ustaw „dodatkowych zmieniających i uzupełniających prawo kodeksu” .

W polskiej doktrynie prawa prywatnego brak jest zwięzłych definicji prawa prywatnego. Najczęściej jest ono przedstawiane w dychotomicznym podziale na prawo prywatne i prawo publiczne z wyeksponowaniem cech cywilnoprawnej metody regulacji. A. Bierć definiuje prawo prywatne jako „komplementarną wobec prawa publicznego (obywatel – władza publiczna) gałąź krajowego systemu prawa stanowionego, która określa ramy prawne sprawiedliwego (uczciwego) obrotu prywatnoprawnego (prywatnych interesów) o cechach samoregulacji (ius dispositivi) w racjonalnym (medialnym) społeczeństwie rynkowym (w państwie prawa), w czasach internacjonalizacji (europeizacji) systemów prawnych. W świecie «płynnej nowoczesności» prawo prywatne stara się chronić nie tylko uczciwą przedsiębiorczość (ekonomię wartości), w tym zwłaszcza podmioty modelowo słabsze, lecz także chroni jakość życia jednostek («konsumentów życia»), determinowaną w coraz większym stopniu przez wartości niematerialne. W razie naruszenia prywatnych interesów (prywatnych praw podmiotowych) normy prawa prywatnego stanowią podstawę prawną roszczeń (uprawnień) wobec naruszyciela, kierowanych do sądu” .

W doktrynie występują różne klasyfikacje prawa prywatnego. Według R. Szczepaniaka obecnie można wyróżnić następujące obszary stosowania prawa prywatnego:

1)

powszechny obrót cywilnoprawny (prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe i prawo rodzinne), w tym również obrót konsumencki;

2)

obrót profesjonalny, czyli relacje między przedsiębiorcami (prawo handlowe);

3)

sektor publiczny .

System prawa prywatnego to uporządkowany układ norm prawnych wchodzących do podzbioru prawa określanego jako prawo prywatne. System ten obejmuje swym zakresem cały obszar stosunków prawnych uregulowanych w dominującej mierze normami prawa prywatnego – pojętymi w sposób wyżej wyjaśniony. Polski system prawa prywatnego jest oparty na zasadzie jedności prawa cywilnego, zgodnie z którą wszystkie regulacje prywatnoprawne są „zakotwiczone” w Kodeksie cywilnym . W ramach tego systemu podstawową regulacją prawną jest Kodeks cywilny jako regulacja ogólna w stosunku do szczegółowych regulacji prawnych, do których można zaliczyć m.in. regulacje z zakresu: prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa spółek handlowych, prawa papierów wartościowych (określanego coraz częściej jako prawo instrumentów finansowych), prawa własności intelektualnej oraz w pewnym zakresie prawa pracy. Poza wskazanymi powyżej regulacjami prawa prywatnego materialnego można wskazać także na regulacje je „obsługujące”, które wchodzą w zakres prawa międzynarodowego prywatnego i postępowania cywilnego.

Polska doktryna prawa od wielu lat stara się w sposób kompleksowy systematyzować prawo prywatne, dzięki czemu łatwiej jest określić jego zakres przedmiotowy. W polskim piśmiennictwie prawniczym warto wskazać na publikacje systemowe, które szczegółowo opisują system prawa prywatnego. Wiodąca w zakresie prawa prywatnego materialnego jest dwudziestotomowa seria System Prawa Prywatnego (C.H. Beck), w której aż dziewięć tomów poświęcono regulacjom Kodeksu cywilnego, jeden – umowom nienazwanym, a pozostałe – szczegółowym dziedzinom prawa prywatnego . Warta uwagi jest również dziesięciotomowa seria System Prawa Handlowego (C.H. Beck), która w większości jest poświęcona regulacjom prawa prywatnego gospodarczego. Dopełnieniem ww. publikacji mogą być wybrane opracowania z dziewięciotomowej serii System Prawa Pracy (Wolters Kluwer). Dodatkowo należy wskazać na sześciotomową serię System Prawa Procesowego Cywilnego (Wolters Kluwer), gdzie uregulowano przepisy postępowania cywilnego, które „obsługują” regulacje prawa prywatnego materialnego.

II.Metoda regulacji prawa prywatnego

Prawo prywatne (prawo cywilne) to jedna z głównych gałęzi w systemie prawa. Według A. Biercia prawo prywatne w sferze regulacyjnej podąża za współczesnymi przemianami społeczno-ekonomiczno-technologicznymi (prawa podmiotowe człowieka, ekonomia współdzielenia, elektroniczne kontraktowanie, sztuczna inteligencja, blockchain), zawiera zespół norm prawych (zasad i reguł), które ułatwiają kształtowanie sprawiedliwego (uczciwego) i efektywnego (skutecznego) ładu prawnego pod kątem ochrony prywatnych interesów (prywatnych praw podmiotowych), lecz w harmonii z interesem społecznym (dobrem wspólnym), nakazującym silniejszą ochronę w procesie kontraktowania podmiotów modelowo słabszych (np. konsumentów, pracowników). W prawie prywatnym „interesy prywatne” są ściśle powiązane z wolnym rynkiem, który jest motorem nawiązywania relacji prawnych między autonomicznymi podmiotami. Poprzez interesy rozumie się na ogół subiektywnie odczuwalne potrzeby określonego zachowania, wywołane chęcią osiągnięcia jakiegoś zysku .

Prywatnoprawna metoda regulacji to najbardziej precyzyjne criterium divisionis, pozwalające na identyfikację norm należących do prawa prywatnego. Według Z. Radwańskiego i M. Safjana pojęcie metody regulacji jest na tyle nieprecyzyjne, że nie rozstrzyga jeszcze o cechach identyfikujących normy prawa prywatnego. Metoda prawa prywatnego jest związana z typem relacji między podmiotami, które charakteryzują się równorzędnością wzajemnej pozycji. To nie „równorzędność” jako taka jest metodą, ale sposób kształtowania stosunków prawnych oparty o zasadę (cechę) równorzędności. Przyjęte kryterium nie odnosi się więc do specyfiki budowy normy prawnej, którą posługuje się ustawodawca. Z tego punktu widzenia system norm składających się na prawo prywatne nie wykazuje żadnej cechy szczególnej w porównaniu do norm kreowanych przez prawodawcę w ramach innych gałęzi prawa . Używane dla określenia zespołu norm wyodrębnionych według tej metody nazewnictwo „prawo prywatne”, a dla norm objętych przeciwstawną metodą określenia „prawo publiczne” jest natomiast kwestią przyjętej konwencji i tradycji językowej, z której nie wynika jeszcze w żaden sposób, które stosunki powinny być poddane jednej lub drugiej metodzie regulacji .

Metoda regulacji oparta na równorzędności stron jest związana z istnieniem autonomicznych i formalnie równych podmiotów. Według Z. Radwańskiego i M. Safjana każdy z podmiotów stosunku prywatnoprawnego ma formalnie ten sam zakres kompetencji przejawiających się w zachowaniach wywołujących określone skutki prawne. Wpływ na sferę praw i obowiązków drugiego podmiotu podlega tym samym regułom. Cechą charakterystyczną równorzędności podmiotów jest brak możliwości władczego oddziaływania na sferę praw i obowiązków drugiego podmiotu, a więc brak imperium, które przejawiałoby się w relacji podporządkowania podmiotów i stwarzałoby możliwość jednostronnego kształtowania pozycji drugiej strony stosunku prawnego. Równorzędność podmiotów ma charakter formalny i odnosi się w takim samym stopniu do wszystkich uczestników obrotu prywatnoprawnego bez względu na ich pozycję i status. Podmiot wyposażony w uprawnienia władcze w relacjach publicznoprawnych w sferze prywatnoprawnej jest traktowany tak jak każdy inny podmiot. Tylko w takiej roli jest adresatem regulacji prawa prywatnego .

Zasada równego traktowania podmiotów prawa prywatnego nie jest tożsama z równorzędnością jako cechą prawa prywatnego. Według A. Biercia jest ona pochodną zasady autonomii woli. Wskazuje ona na konieczność respektowania konstytucyjnego zakazu dyskryminacji w obrocie prywatnym. W sferze prawa prywatnego zasada równego traktowania, gdy naruszenia równości są rażące, ogranicza zasadę autonomii woli stron, która aprobuje pewną dozę nierówności. Zasada równości stron, wobec dominacji zasady autonomii woli, dopuszcza różnicowanie podmiotów w oparciu o obiektywne kryteria, które będą określone w orzecznictwie. Według jurysprudencji dyskryminacją jest niesprawiedliwa społecznie nierówność. Zakaz nierównego traktowania obejmuje zarówno zakaz dyskryminowania z uwagi na cechy osobowe, jak i faworyzowania bez obiektywnego i racjonalnego uzasadnienia .

Autonomia woli stron jest nieodłączną od równorzędności cechą umożliwiającą zastosowanie na gruncie prawa prywatnego specyficznej metody regulacji. Według Z. Radwańskiego i M. Safjana tylko uznanie kompetencji stron w odniesieniu do możliwości wywoływania swymi działaniami skutków prawnych uzasadnia i czyni realną przyjętą w obrocie prywatnoprawnym metodę regulacji. Polega ona na wytyczaniu przez normy systemu szerokiego pola wyboru możliwych zachowań, które mogą podejmować z własnej (autonomicznej) inicjatywy uczestnicy obrotu. Wyraża się to nie tylko w posługiwaniu się przez prawodawcę typowymi dla prawa prywatnego normami iuris dispositivi oraz tzw. normami semiimperatywnymi, ale również dotyczy to sfery stosunków regulowanych normami bezwzględnie obowiązującymi (iuris cogentis). Najlepiej obrazuje autonomiczność podmiotów i specyfikę metody regulacji w sytuacjach, w których podmiotom stosunków prywatnoprawnych pozostawia się możliwość wykreowania we wzajemnych relacjach indywidualnej normy postępowania. Jest ona obwarowana sankcjami i może być przymusowo egzekwowana. Specyficzna metoda regulacji prawa prywatnego ujawnia się również w takich dziedzinach prawa prywatnego, jak np. prawo rzeczowe, odpowiedzialność ex delicto czy obrót papierami wartościowymi, w których dominującą rolę pełnią przepisy typu imperatywnego .

Poza Kodeksem cywilnym wiele materii jest regulowanych innymi metodami niż prywatnoprawne. Jak wskazuje P. Stec, cywilnoprawna droga ochrony prawnej uchodzi powszechnie za mało efektywną i powolną. Skutkuje to pojawianiem się tendencji do tworzenia alternatywnych, regulowanych poza Kodeksem cywilnym środków ochrony praw podmiotowych. Dzięki temu strona ma możliwość wyboru spośród przysługujących jej dróg postępowania. Tytułem przykładu posiadacz nieruchomości pozbawiony posiadania przez dzikiego lokatora może oczywiście skierować przeciwko niemu powództwo posesoryjne, ale jeśli zależy mu na szybkim jego przywróceniu, to w pierwszym rzędzie wezwie Policję i skorzysta z ochrony prawnokarnej. Czasami ochrona cywilnoprawna i karnoprawna zazębiają się, a prawo karne jest wykorzystywane do uzyskania przewagi w procesie cywilnym. Sąd cywilny jest bowiem związany prawomocnym wyrokiem skazującym w zakresie faktu popełnienia przestępstwa .

III.Problematyka kodyfikacji i dekodyfikacji prawa cywilnego

Kodyfikacja prawa cywilnego to idea zebrania i uporządkowania w jednym akcie rozproszonych przepisów prawnych oraz ich usystematyzowania, co miałoby sprzyjać lepszemu ich poznaniu i stosowaniu. Choć wcześniej posługiwano się terminem „kodeks”, np. w odniesieniu do słynnego Kodeksu Justyniana , to był on w istocie konsolidacją, tzn. polegał na zebraniu różnych przepisów rzymskiego prawa cywilnego. Dopiero w toku prac nad wielkim kodyfikacjami w XVIII i XIX w. zaczęto pojmować kodyfikację jako usystematyzowany zbiór regulacji prawnych. W tym okresie powstały pierwsze kodyfikacje, do których w zakresie prawa cywilnego należy zaliczyć obowiązujące do dziś, choć z bardzo licznymi zmianami, Kodeks cywilny francuski (CC – Code civil z 1804 r.) oraz Kodeks cywilny austriacki (Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch – ABGB z 1811 r.). Koniec epoki oświecenia nie oznaczał jednak końca kodyfikacji. Jeszcze w XIX i XX w. powstawały kodeksy poszczególnych państw. Spośród nich do grona tzw. wielkich kodyfikacji cywilnych zalicza się jeszcze Kodeks cywilny niemiecki (BGB – Bürgerliches Gesetzbuch z 1896 r.), który wszedł w życie w 1900 r., oraz Kodeks cywilny szwajcarski (Zivilgesetzbuch – ZGB z 1907 r.), który wszedł w życie w 1912 r. Później w niektórych krajach dokonano albo ponownych kodyfikacji, albo istotnych zmian w obowiązujących kodeksach (np. Francja, Niemcy). Kodyfikacja francuska stała się wzorem m.in. dla kodyfikacji duńskiej (1838 r.), włoskiej (1865 r.), portugalskiej (1867 r.) i hiszpańskiej (1888–1889 r.) .

Nazwa gałęzi „prawo cywilne” pochodzi z prawa rzymskiego. Jak wskazuje W. Rozwadowski, skodyfikowane w XIX w. w wielu państwach działy prawa określano jako prawo cywilne . Termin ten upowszechnił się nie tylko w języku prawniczym, ale także w ustawodawstwie. Prawo rzymskie w toku prac kodyfikacyjnych było podstawą do formułowania przepisów ogólnych, które miały odpowiadać postulatom szkoły prawa natury. Poszły tą drogą wszystkie kodeksy epoki oświecenia, a także doby nowożytnej. Swe tworzywo hojną ręką czerpały z bogatej spuścizny rzymskiej myśli prawniczej. Tą samą drogą poszło również polskie prawodawstwo cywilne okresu międzywojennego, powojennego i wreszcie Kodeks cywilny z 1964 r. Polski Kodeks cywilny dzięki precyzyjnej recepcji prawa rzymskiego jest aktem prawnym znakomicie zrozumiałym dla prawników z całej Europy Zachodniej. Pojęcia i instytucje prawne wytworzone w procesie rozwoju prawa rzymskiego pomagają prawnikom nieznającym dobrze prawa polskiego zrozumieć regulacje polskiego Kodeksu cywilnego.

Kodeksy cywilne przejmowały konstrukcje prawa rzymskiego, łącząc je z rozwiązaniami krajowymi nowymi konstrukcjami. Jak wskazuje E. Borkowska-Bagieńska, twórcy Kodeksu Napoleona uznali, że „należy być bardzo oszczędnym we wprowadzaniu nowości”, a więc opierając się na bardzo bogatej tradycji prawnej Francji, doprowadzili do kompromisu między dwoma jej nurtami – prawem zwyczajowym i pisanym. Spośród innych kodeksów najbardziej romanizującym był niemiecki BGB, który wprowadził autonomię prywatną, indywidualizm prawa spadkowego i zachowek oraz wąskie pojęcie deliktu, dwupodział służebności, przesłanki odpowiedzialności o charakterze odszkodowawczym oraz rzymską definicję zobowiązań . Głównym sporem, który toczył się wokół kodeksów końca XIX w. i XX-wiecznych, był spór zwolenników indywidualizmu prawa cywilnego ze zwolennikami koncepcji społecznych zakładających ograniczenia liberalizmu i praw jednostki na rzecz interesu wspólnego. Podstawowym przedmiotem kontrowersji w pracach nad polskim Kodeksem zobowiązań (1933) był spór zwolenników rozwiązań liberalnych i indywidualistycznych oraz swobody umów ze zwolennikami kierunku socjalnego, który postulował np. ograniczenie swobody umów na rzecz idei społecznych i solidaryzmu społecznego .

Kodyfikacja prawa cywilnego w XIX w. wyznaczyła wyraźnie różnicę między civil law i common law – dwoma wiodącymi systemami prawnymi występującymi na świecie (i w samej Europie). System civil law jest określany jako system prawa kontynentalnego. Obowiązuje on przede wszystkim w krajach Europy kontynentalnej oraz tych państwach pozaeuropejskich, w których go recypowano. Cechą tego sytemu jest kodyfikacja prawa. Kolokwialnie mówi się, że law in books, tzn. że prawo wywodzi się z aktów normatywnych, w których zawarto przepisy pozwalające na zdekodowanie norm prawnych podlegających zastosowaniu w praktyce. Z kolei system common law obowiązujący w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i innych krajach charakteryzuje brak typowych kodeksów. Państwa o systemie prawnym law in action określane są mianem sytemu precedensowego, gdyż tam normy prawne tworzone są w procesie stosowania prawa .

Efektem kodyfikacji prawa jest przygotowanie kodeksu. Według L. Górnickiego kodyfikacja to zarówno proces, jak i wynik tego procesu, czyli kodeks i inne akty normatywne spełniające kryteria przynależne zabiegom kodyfikacyjnym. Samo natomiast rozumienie terminu „kodeks” odpowiada, z koniecznymi już dziś modyfikacjami, modelowi nakreślonemu w wieku Oświecenia. Kodeks to akt normatywny, z reguły wydany w formie ustawy lub równorzędnej, stanowiący całościowe, w miarę wyczerpujące unormowanie jakiejś rozległej dziedziny życia społecznego, o cechach spójności, niesprzeczności, jednolitości terminologicznej. Przyjmowane jest założenie, że kodeksy powinny charakteryzować się zupełnością, spójnością i niesprzecznością w stopniu wyższym niż pozostałe ustawy . W prawie polskim pojęcie kodeksu występuje w § 19 pkt 2 Zasad Techniki Prawodawczej . Wskazano tam, że ustawa może zostać zatytułowana „Kodeks” tylko wówczas, gdy wyczerpująco reguluje obszerną dziedzinę spraw.

Uchwalenie kodeksu łączy się z reformą prawa (zmianą prawa). Według K. Osajdy nawet jeśli założeniem towarzyszącym kodyfikacji było zachowanie treści obowiązującego prawa, to już samo zebranie norm w jednym akcie prawnym powoduje, że dochodzi między nimi do interakcji. Systemowy charakter kodeksu wymusza dokonywanie zmian prawa przy kodyfikacji, które polegają m.in. na eliminacji sprzeczności między normami prawnymi. Pomimo iż kodeks jest skomplikowanym aktem prawnym, to celem kodyfikatorów jest redakcja przepisów w języku jasnym i powszechnie zrozumiałym. Wymóg ten uzasadnia się tym, iż adresatami norm zawartych w kodeksie jest ogół społeczeństwa, a nie wyłącznie prawnicy . Ponadto wskazać należy, iż efekt stabilizacyjny kodeksu pozwalają osiągnąć następujące zasady kodyfikacyjne: zupełność regulacji, zdefiniowanie podstawowych pojęć dla danej gałęzi prawa, wyodrębnienie części ogólnej przepisów, wymienienie zasad danej gałęzi prawa, zastosowanie logicznej systematyki oraz określenie stosunku kodeksu do innych ustaw .

W polskim systemie prawa prywatnego rola Kodeksu cywilnego maleje. Według J. Rudnickiego dzieje się tak za sprawą postępującego mnożenia pozakodeksowych znaczeń kluczowych pojęć prawa cywilnego. Na potrzeby poszczególnych regulacji nadaje się wąskim pojęciom cały szereg specyficznych znaczeń. Dane pojęcia występują w bardzo dużym natężeniu i odbiegają od podstawowego znaczenia kodeksowego. W związku z powyższym trudno uznać, iż Kodeks cywilny jest szczególnym aktem prawnym. Jego wewnętrzna spójność ulega znaczącemu osłabieniu. Jurysprudencja pojęciowa odchodzi do przeszłości. W chwili obecnej polski Kodeks cywilny jest bardzo daleki od stawianego mu postulatu zupełności kodeksu. Ustawa ta nadal zawiera unormowania ogólne oraz dotyczące instytucji o kluczowym znaczeniu, ale poza kodeksem funkcjonuje wiele regulacji szczegółowych .

Wzrost liczby i szczegółowości norm prawnych, częstotliwości zmian prawa, rozwój liczby i znaczenia norm prawa Unii Europejskiej oraz międzynarodowego prowadzi do dekodyfikacji. Według K. Osajdy dekodyfikacja polega na umiejscowieniu coraz większej liczby istotnych norm prawa poza kodeksem. Szczególnie wyraźnie widać to w polskim prawie prywatnym, gdzie w Kodeksie cywilnym nie ma miejsca na regulację m.in. prawa własności przemysłowej czy sprzedaży konsumenckiej. Przez dekodyfikację rozumie się w tym przypadku odejście od zasady zupełności kodeksu oraz regulowanie danej gałęzi prawa przez kodeks i szereg ustaw szczegółowych . Należy zgodzić się z poglądem M. Safjana, iż „jest złudzeniem [...], że k.c. mógłby kiedykolwiek i w jakimkolwiek systemie wyczerpująco regulować całość materii prawa prywatnego” .

Dekodyfikacja prawa cywilnego to proces dalej postępujący. Poza Kodeksem cywilnym znajduje się wiele regulacji prawa cywilnego (zob. szerzej w niniejszym opracowaniu część VI „Kodeks cywilny a szczególne regulacje prawa prywatnego”). Obecnie Kodeks cywilny jest daleki od postulatu kompletności. Bardzo trudno jest określić „stopień zrekodyfikowania” prawa cywilnego w sposób matematyczny, ale powiększająca się ilość regulacji pozakodeksowych stale zwiększa zakres dekodyfikacji. Według J. Rudnickiego sposobów przeciwdziałania kodyfikacji jest wiele. Można wzorem ustawodawcy niderlandzkiego albo czeskiego starać się dokonać wielkiej kodyfikacji i stworzyć kodeks o ramach znacznie szerszych niż obecny. Pytanie jednak, czy taki nowy kodeks odpowiadałby jeszcze klasycznemu znaczeniu, czy też na wzór prawa rzymskiego byłby jedynie zbiorem praw. Trudno spodziewać się również, że nowy kodeks byłby odporny na wpływ nowych regulacji Unii Europejskiej. Warte uwagi są wzory amerykańskie, które realizują koncepcję kompilacji prawa cywilnego. Prawodawca może wreszcie zmniejszyć swoją aktywność w obszarze prawa prywatnego i pozostawić kodeks samemu sobie. Regulacja prawa prywatnego jest możliwa bez idei zebrania i usystematyzowania jego materii w jednym akcie prawnym. Tym samym, można by rozważyć powrót do tradycji prawa rzymskiego, gdzie „szukano prawa dla jednego kazusu” .

IV.Kodeks cywilny jako podstawowa regulacja w polskim systemie prawa prywatnego

1.Etapy kodyfikacji prawa cywilnego w Polsce

Proces kodyfikacji prawa cywilnego w Polsce można podzielić na pięć etapów. Pierwszy to okres zaborów, kiedy na ziemiach polskich recypowano kodyfikacje obce. Drugi etap obejmuje okres kodyfikacji prawa cywilnego w II Rzeczypospolitej. Trzeci etap obejmuje prace nad kodyfikacją po II wojnie światowej. Czwarty etap obejmuje okres od 1.01.1965 r., tj. wejścia w życie obowiązującego Kodeksu cywilnego do reform społeczno-gospodarczych w latach 1989–1990. Piąty etap obejmuje okres po 1990 r. do chwili obecnej, który jest przede wszystkim okresem kontynuacji reformy Kodeksu cywilnego. Równocześnie poza działaniami kodyfikacyjnymi można w polskiej legislacji obserwować proces dekodyfikacji prawa cywilnego, który rozwija się od okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Polska po rozbiorach znalazła się pod jurysdykcją trzech państw: Prus, Austrii i Rosji, z zastrzeżeniem, iż na terytorium centralnym, w byłym Królestwie Polskim, obowiązywał Kodeks Napoleona z mocy dekretów wydanych w latach 1808–1811. W ten sposób dzieje kodyfikacji austriackiej (ABGB), niemieckiej (Landrecht Pruski i BGB) oraz francuskiej (Kodeks Napoleona) tudzież rosyjskiej (X Tom Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego) weszły do historii polskiego prawa cywilnego. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. zachowano moc obowiązującą prawa państw zaborczych. W sferze cywilnego prawa materialnego w Polsce istniały zatem aż cztery obszary poddane różnej jurysdykcji: w byłym zaborze pruskim stosowano BGB, w byłym zaborze austriackim – ABGB, w byłym zaborze rosyjskim – X Tom Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego, a w Polsce Centralnej – Kodeks Napoleona .

W okresie międzywojennym rozpoczęto pracę nad projektem współczesnego Kodeksu cywilnego. Zrealizowano wówczas jednak tylko częściową kodyfikację, na którą złożyły się w zakresie prawa materialnego dwa kodeksy:

1)

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Kodeks zobowiązań , obejmujący prawie połowę podstawowej materii kodeksowej (zobowiązania i część ogólna), i

2)

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.06.1934 r. – Kodeks handlowy , w którym unormowano obrót profesjonalny (czynności handlowe). Były to akty prawne o najwyższym poziomie legislacyjnym. Unifikowały one znaczną część materii prawa cywilnego, a tym samym realizowały pierwszy etap kodyfikacji prawa cywilnego . Dalsze prace kodyfikacyjne przerwała II wojna światowa.

2.Kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce Ludowej

Po II wojnie światowej za szczególnie istotną kwestię uznano zastąpienie obowiązującego nadal w dość szerokim zakresie dzielnicowego prawa pozaborczego prawem rodzimym. Unifikację przeprowadzono w latach 1945–1946. Wydane 16 dekretów objęło w zasadzie całość materii prawa cywilnego. Po zunifikowaniu prawa cywilnego Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło próbę kodyfikacji w 1947 r. Planowo miała ona ograniczać się do strony technicznej, celem jej bowiem było nie tworzenie nowych konstrukcji prawnych, a jedynie doskonalenie i usystematyzowanie obowiązujących już regulacji prawnych .

Prace te prowadziły do przygotowania w 1948 r. projektu Kodeku cywilnego, który nie zmieniał regulacji zunifikowanych, a jedynie dostosował regulacje do systematyki pandektowej. Władzom Polski Ludowej nie odpowiadała jednak jego treść z uwagi na to, iż nie odpowiadała ona modelowi radzieckiemu. W związku z tym projekt nie był już przedmiotem dalszych prac legislacyjnych . Okazało się również, że kodyfikacja nowego socjalistycznego prawa cywilnego nie jest zadaniem, które można wykonać w szybkim tempie. Pomimo to unifikacja z lat 1945–1946 miała ogromne znaczenie. Walor jednolitego prawa dla całego obszaru państwa polskiego przesłaniał niedociągnięcia i usterki. Niewątpliwie elementy reformy z tamtego okresu stały się podstawą dla dalszego rozwoju polskiej myśli cywilistycznej .

Początek dalszym pracom dała uchwała Prezydium Rządu z 27.09.1950 r. w sprawie opracowania nowych kodeksów Polski Ludowej – karnego i cywilnego . Uznała ona opracowanie nowego Kodeksu cywilnego za sprawę pilną. Dokonujące się zmiany gospodarcze jednak znacznie utrudniały sprawne przeprowadzenie prac. Dodatkowo w pracach tych konieczne było uwzględnienie nowego elementu, tj. Konstytucji PRL z 22.07.1952 r. Projekt Kodeksu cywilnego wraz z projektem przepisów wprowadzających został opracowany stosunkowo szybko i ogłoszony drukiem przez Wydawnictwo Prawnicze w 1954 r. Obejmował on cztery księgi (przepisy ogólne, własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania, prawo spadkowe). Po publicznej dyskusji została opracowana nowa wersja projektu, ogłoszona drukiem w 1955 r. Powstałe w tym duchu projekty Kodeksu cywilnego w łonie Ministerstwa Sprawiedliwości w latach 1954 i 1955 spotkały się ze zdecydowaną krytyką środowisk prawniczych i nie nadano im dalszego biegu legislacyjnego. Następnie powołano Komisję Kodyfikacyjną przy Ministerstwie Sprawiedliwości, składającą się z teoretyków i przedstawicieli praktyki. Przyjęła ona jako podstawę dalszych działań projekt z 1955 r. Trwające kilka lat prace zaowocowały przygotowaniem projektów czterech aktów normatywnych:

1)

Kodeksu cywilnego;

2)

Przepisów wprowadzających Kodeks cywilny;

3)

Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz

4)

Przepisów wprowadzających Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Dnia 23.04.1964 r. Sejm uchwalił ustawę – Kodeks cywilny . Ustawa weszła w życie 1.01.1965 r. i ze zmianami obowiązuje do dnia dzisiejszego .

Kodyfikatorzy, opracowując ostateczny projekt Kodeksu cywilnego, tylko w ograniczonym zakresie zrealizowali postulat zupełności kodeksu, według którego powinien on obejmować co najmniej wszystkie podstawowe instytucje określonej gałęzi prawa. Zdecydowały o tym przede wszystkim: dążenie do zapewnienia kodeksowi względnej stabilności, zamiar nadania mu zwięzłej treści oraz troska o to, aby regulował tylko normy cywilnoprawne. Kodeks, jak na uwarunkowania ustrojowe PRL, zawierał liczne regulacje typowe dla ustroju kapitalistycznego. Ze względów ideologicznych pominięto w nim instytucję hipotek i ksiąg wieczystych oraz regulacje prawa rodzinnego. Polski ustawodawca, opowiadając się za zasadą jedności prawa cywilnego, wprowadził wiele instytucji gospodarki uspołecznionej oraz ułatwił rozwój regulacji pozakodeksowych .

Kodeks cywilny podlegał nowelizacjom do 1989 r. Nie powodowały one jednak istotnej przebudowy obowiązującego systemu prawnego. Nowelizacje z lat 1972 i 1989 nie ingerowały w ustrój polityczny i gospodarczy. Odnosiły się przede wszystkim do obrotu nieruchomościami rolnymi i ich dziedziczenia, a częściowo do umowy ubezpieczenia. Prezes Rady Ministrów w 1986 r. powołał Komisję do spraw Reformy Prawa Cywilnego. Jej zadaniem było przygotowanie wstępnych projektów zmian Kodeksu cywilnego. Początek zmian systemowych przypada na 1990 r., kiedy dokonywano ich w związku z przekształceniem systemu gospodarczego z gospodarki centralnie planowanej w gospodarkę rynkową. Powyższe zmiany wywarły bezpośrednio bardzo istotny wpływ na sferę prawa, od tego momentu pierwszoplanowa rola w organizowaniu życia społeczno-gospodarczego przypadła prawu cywilnemu, a nie prawu administracyjnemu. Miejsce odgórnych i arbitralnych decyzji administracyjnych zajmują właściwe dla prawa cywilnego czynności prawne, przede wszystkim umowy .

Gruntowne przemiany polskiego ustroju gospodarczego zapoczątkowane na przełomie lat 80. i 90. XX w. doprowadziły do przeobrażenia całego systemu prawa, w tym głównie prawa cywilnego, które jest fundamentem życia gospodarczego. Istotnej intensyfikacji uległy prace Komisji do spraw Reformy Prawa Cywilnego działającej przy Ministrze Sprawiedliwości. Komisja przyjęła założenie, zgodnie z którym reformę prawa cywilnego należy prowadzić etapowo, przede wszystkim poprzez nowelizację obowiązujących aktów prawnych, tj. dostosowanie ich do zmieniających się warunków społeczno-gospodarczych. Najlepszym rozwiązaniem byłoby opracowanie i wydanie od podstaw nowych kodyfikacji prawa cywilnego. Wymaga to jednak ogromnych nakładów czasu i wysiłku. Uznano, że bieżące potrzeby i możliwości nie w każdym wypadku na to pozwalają. Opracowanie całkiem nowych kodeksów prawa cywilnego należy zatem traktować jako cel, którego realizacja będzie możliwa dopiero w dłuższej perspektywie czasowej. Z tego względu za najwłaściwszy środek uznano nowelizację, za pomocą której stosunkowo szybko i sprawnie można dokonać niezbędnych zmian. Zawsze jednak trzeba pamiętać, że nowelizacje prawa cywilnego muszą mieć charakter bardzo ostrożny i wyważony. Bez wątpienia są one skutecznym i niezbędnym narzędziem. Jednak zbyt daleko idące i pochopne zmiany mogą powodować destabilizację oraz naruszenie spójności poszczególnych działów i instytucji prawa cywilnego, co wpływa bardzo negatywnie na jego przejrzystość .

Etap przemian ustrojowych został zasadniczo zrealizowany przez uchwalenie ustawy z 28.07.1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny , obowiązującej od 1.10.1990 r. Ustawa ta derogowała przede wszystkim: socjalistyczną typologię własności z uprzywilejowaniem własności uspołecznionej, konstrukcję własności państwowej, szczegółowe zasady obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej oraz odesłanie do zasad ustroju PRL. Ponadto przywróciła instytucje istniejące w II Rzeczypospolitej oraz wprowadziła nowe regulacje typowe dla gospodarki rynkowej. Wskazać tu można przede wszystkim na instytucje przekazu i papierów wartościowych, możliwość zmiany zobowiązania ze względu na nadzwyczajną zmianę okoliczności, waloryzację zobowiązań pieniężnych oraz zasadę swobody umów .

3.Reformy prawa cywilnego po 1990 r.

W odniesieniu do nowelizacji Kodeksu cywilnego, które nastąpiły po przełomie lat 1989 i 1990, przyjęto założenie, że zmiany te nie mają jednolitego charakteru. Jak wskazuje A. Brzozowski, zmiany z lat 90. XX w. i pierwszej dekady XXI w. miały przede wszystkim charakter systemowy, przełomowy dla kształtujących się nowych stosunków społeczno-gospodarczych. W tym okresie miały miejsce główne etapy reformy polskiego prawa prywatnego. Zmiany, które nastąpiły później i następują dalej, już takiego przełomowego znaczenia nie mają. Nowelizacje na przełomie lat 1989 i 1990 miały za zadanie przede wszystkim:

1)

realizację zasady równości wobec prawa wszystkich podmiotów stosunków cywilnoprawnych;

2)

ukształtowanie stosunków własnościowych w sposób odpowiadający wymaganiom gospodarki rynkowej;

3)

ograniczenie oddziaływania czynników administracyjnych;

4)

zapewnienie prawnej równowagi w sferze ustalenia i wykonania świadczeń w pieniądzu w warunkach inflacji;

5)

zmodyfikowanie przepisów dotyczących polityki rolnej;

6)

uzupełnienie Kodeksu cywilnego przepisami o przekazie i papierach wartościowych.

Głównym celem realizacji zasady równości wobec prawa wszystkich podmiotów gospodarczych było zniesienie dotychczasowego podziału tych podmiotów na uspołecznione i nieuspołecznione oraz podziału obrotu cywilnoprawnego na uspołeczniony i powszechny. W konsekwencji uchylono wiele przepisów stanowiących rozmaite przywileje dla jednostek gospodarki uspołecznionej .

Kolejny etap reformy prawa cywilnego podzielono na dwie części. Ustawa z 23.08.1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny zrealizowała zadania pierwszej części. W drugiej części Komisja do spraw Reformy Prawa Cywilnego zaplanowała zmiany legislacyjne mające za zadanie realizację programu tzw. komercjalizacji prawa cywilnego . Powołana w 1996 r. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości przejęła zadania ww. poprzedniczki. Przyjęła założenie, iż jej prace będą dążyły nie do stworzenia nowych kodyfikacji prawa cywilnego materialnego i procesowego, lecz do ich uzupełnienia i modyfikowania w odpowiednim zakresie, wymaganym do przystosowania ich do nowoczesnych światowych standardów, które wyznaczone zostały w szczególności przez dyrektywy UE. Realizacja tych postulatów powinna polegać na przygotowaniu ustaw pozakodeksowych, ściśle jednak zsynchronizowanych ze wspomnianymi kodyfikacjami, które stanowią – wraz z ustawą z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy – fundament polskiego prawa prywatnego i procesowego. W programie działań przyjętym przez KKPC podtrzymano wcześniejsze założenie, że Kodeks cywilny powinien zostać utrzymany w mocy i regulować stosunki prawne nie tylko z udziałem osób fizycznych, lecz również pomiędzy profesjonalistami. Przemawiał za tym fakt, iż coraz więcej nowoczesnych kodyfikacji przyjmuje system łącznej regulacji obrotu profesjonalnego i nieprofesjonalnego. Przeciwne rozwiązanie, nieznajdujące istotnego uzasadnienia, prowadziłoby do dekompozycji Kodeksu cywilnego i w konsekwencji wymogu opracowania całkiem nowego aktu prawnego. Podstawowe znaczenie KKPC przypisała uregulowaniu w Kodeksie cywilnym instytucji hipoteki, która w sposób sztuczny regulowana jest w odrębnej ustawie z ustrojem ksiąg wieczystych. Komisja obrała również za podstawowy cel zmianę wielu instytucji nieprzystosowanych do potrzeb współczesnego obrotu gospodarczego i eliminację instytucji zbędnych. Równolegle przeprowadzono reformy zmierzające do przystosowania polskiego prawa cywilnego do standardów UE i Konstytucji RP z 1997 r. Wraz z realizacją planowanych reform doszło do istotnej zmiany początkowych założeń dotyczących zamieszczania nowych regulacji w Kodeksie cywilnym. Wynikało to ze sposobu tworzenia dyrektyw UE, które nie stanowią zwartego i utrwalonego systemu prawnego, lecz regulują jedynie poszczególne fragmenty stosunków gospodarczych, niejednokrotnie w sposób bardzo kazuistyczny .

Kolejne reformy zostały przeprowadzone w ramach nowelizacji Kodeksu cywilnego z 14.02.2003 r. Miała ona na celu modernizację wielu istniejących instytucji prawnych. Reforma objęła m.in.: prawo osobowe (definicja konsumenta, przedsiębiorcy, ułomnej osoby prawnej); prawo firmowe; prokurę; postępowania zmierzające do zawarcia umowy (przetarg i aukcję, ofertę i jej przyjęcie, tryb negocjacji); formę czynności prawnych; odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez władzę publiczną. Jak łatwo zauważyć, wprowadzone zmiany Kodeksu cywilnego dotyczą przede wszystkim jego części ogólnej i w znacznej mierze podyktowane były koniecznością wypełnienia luk prawnych będących następstwem uchylenia Kodeksu handlowego i uchwalenia Kodeksu spółek handlowych. Jest to też powód, dla którego w Kodeksie cywilnym znalazły się przepisy regulujące status prawny tzw. niepełnych osób prawnych, firmę oraz prokurę. Dokonujące się głębokie przemiany całego systemu prawa cywilnego w duchu zwiększenia zakresu ochrony konsumentów oraz zracjonalizowania obrotu gospodarczego wymagały jasnego określenia podstawowych pojęć dla prawa cywilnego, jakimi są: konsument, przedsiębiorca oraz przedsiębiorstwo. Nowelizacja objęła również dwie instytucje niemieszczące się w obrębie części ogólnej prawa cywilnego. Są to zrzeczenie się własności nieruchomości oraz dziedziczenie ustawowe w ostatniej kolejności, tj. w braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy. Doprecyzowano również zasady ustalania wysokości odsetek ustawowych .

Kolejne zmiany Kodeksu cywilnego po 2003 r. były dokonywane permanentnie. Obejmowały przepisy o: formie oświadczeń woli; urządzeniach przesyłowych służebności przesyłu; zobowiązaniach pieniężnych; wzorcach umów, przedawnieniu roszczeń deliktowych; najmie; gwarancjach zapłaty za roboty budowlane; umowie ubezpieczenia i dziedziczeniu ustawowym. Różne są ich zakres i znaczenie dla obrotu cywilnoprawnego. Informacja o szczegółowych zmianach legislacyjnych została zawarta w poniższym przeglądzie nowelizacji Kodeksu cywilnego.

4.Przegląd wszystkich nowelizacji Kodeksu cywilnego

Kodeks cywilny od czasu jego wejścia w życie był wielokrotnie nowelizowany. Należy mieć na uwadze, iż nowelizacje te miały różny zakres regulacji: od fundamentalnych i obszernych po drobne uchwalone w ramach ustaw kompleksowo regulujących wybrane zagadnienia. Poniżej przedstawiono wszystkie dotychczasowe nowelizacje Kodeksu cywilnego. Przy każdej nowelizacji wskazano ustawę wprowadzającą nowelizacje oraz artykuły, które:

a)

otrzymały nowe brzmienie,

b)

zostały uchylone lub

c)

zostały dodane do Kodeksu cywilnego.

1. Ustawa z 26.10.1971 r. zmieniająca ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 252) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 161, 163, 165, 166, 212, 216, 218, 599, 695, 1059, 1060, 1062, 1063, 1064, 1065, 1067, 1070, 1071, 1074, 1075, 1076, 1085;

b)

uchylono artykuły: 178 oraz 1077.

2. Ustawa z 20.05.1976 r. o grach losowych i totalizatorach (Dz.U. poz. 122 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymał art. 413 § 2.

3. Ustawa z 26.03.1982 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. poz. 81 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 131, 160, 161, 163, 164, 165, 214, 215, 216, 217, 218, 1059, 1060, 1062, 1063, 1064, 1065, 1068, 1069, 1071, 1073, 1085, 1088;

b)

uchylono artykuły: 162, 215, 1061, 1074.

4. Ustawa z 16.09.1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U. poz. 210 ze zm.) oraz ustawa z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. poz. 147) wprowadziły następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 244, 246, 248, 250;

b)

uchylono artykuły: 280, 281,282;

c)

dodano art. 2451.

5. Ustawa z 20.09.1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz.U. poz. 242 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 808, 819, 827, 828;

b)

uchylono artykuły: 825 oraz 1077.

6. Ustawa z 29.04.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. poz. 99 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 231, 232, 233, 234, 235, 236, 239, 240, 242, 243, 283.

7. Ustawa z 31.01.1989 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 11) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły 128 oraz 535.

8. Ustawa z 17.05.1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. poz. 198) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 232, 233, 234, 235, 236, 239, 240.

9. Ustawa z 28.07.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 321) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 1, 5, 33, 34, 37, 40, 42, 44, 64, 74, 75, 117, 118, 121, 123, 124, 136, 137, 172, 176, 213, 214, 216, 217, 218, 232, 233, 234, 235, 236, 239, 240, 243, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 284, 308, 355, 359, 384, 385, 386, 408, 411, 412, 456, 480, 498, 501, 502, 540, 550, 558, 563, 588, 599, 605, 613, 616, 618, 621, 622, 647, 695, 720, 733, 807, 819, 927, 995, 1042, 1058, 1059, 1060, 1062, 1064, 1067, 1070, 1082;

b)

uchylono artykuły: 2, 4, 36, 117 § 3, 125 § 2, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 138, 139, 141, 160, 161, 163, 164, 165, 166 § 2, 167, 168, 171, 177, 219, 223 § 2 i 3, 229 § 2, 231 § 3, 283, 322 § 2, 358 § 2, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 432 § 3, 461 § 3, 489, 490 § 3, 496 zdanie drugie, 542, 553, 569, 590 § 2, 619, 648 § 3, 650, 653, 656 § 2, 670 § 2, 764 § 2, 773 § 3, 790 § 2, 802 § 2, 857 § 2, 888 § 2, 909, 969, 1013, 1065, 1068, 1069, 1071, 1072, 1073, 1075, 1076, 1078, 1080, 1083, 1084, 1085, 1088;

c)

dodano artykuły: 441, 461, 551, 552, 553, 751, 215, 3531, 3571, 3581, 3851, 3852, 9211, 9212, 9213, 9214, 9215, 9216, 9217, 9218, 9219, 92110, 92111, 92112, 92113, 92114, 92115, 92116.

10. Ustawa z 29.09.1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. poz. 464 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły 599 oraz 600.

11. Ustawa z 19.10.1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. poz. 464) wprowadziła następującą zmianę: uchylono art. 276.

12. Ustawa z 25.10.1991 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustaw – o księgach wieczystych i hipotece, Prawo spółdzielcze, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo lokalowe (Dz.U. poz. 496) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 244.

13. Ustawa z 7.01.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. poz. 78 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a) nowe brzmienie otrzymał art. 8;

b) dodano art. 4461.

14. Ustawa z 4.02.1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. poz. 96 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły 143, 267.

15. Ustawa z 2.07.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. poz. 509) wprowadziła następujące zmiany:

a) nowe brzmienie otrzymał art. 680;

b) uchylono artykuły 689 oraz 691.

16. Ustawa z 24.06.1994 r. o własności lokali (Dz.U. poz. 388) oraz ustawa z 7.07.1994 r. o denominacji złotego (Dz.U. poz. 386) wprowadziła następującą zmianę: uchylono artykuły 136 oraz 137.

17. Ustawa z 26.05.1995 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 417) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 936.

18. Ustawa z 23.08.1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 542) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 24, 79, 81, 110, 179, 187, 189, 232, 243, 263, 272, 312, 3571, 390, 411, 421, 445, 448, 556, 560, 562, 577, 578, 579, 580, 581, 632, 9211, 9212, 927, 951, 1018;

b)

uchylono artykuły: 263 § 2, 3571 § 2, 562 § 2, 582;

c)

dodano artykuły: 701, 702, 703, 704, 4201, 4202, 5721, 5751.

19. Ustawa z 30.08.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 646) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły 8 oraz 4461.

20. Ustawa z 19.03.1997 r. o zmianie niektórych upoważnień do wydawania aktów wykonawczych (Dz.U. poz. 272) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 384.

21. Ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. poz. 703) oraz ustawa z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. poz. 741) wprowadziły następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły 232 oraz 308;

b)

uchylono art. 242.

22. Ustawa z 31.07.1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 751) wprowadziła następującą zmianę: dodano art. 527 § 4.

23. Ustawa z 24.07.1998 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo przewozowe (Dz.U. poz. 758) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 846, 849, 852.

24. Ustawa z 24.07.1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa (Dz.U. poz. 668) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 79, 81, 179, 232, 233, 234, 235, 236, 239, 240, 243, 4201, 4202, 421, 599, 600, 951.

25. Ustawa z 21.05.1999 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 532) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymał art. 940;

b)

dodano art. 9351.

26. Ustawa z 2.03.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. poz. 271 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 384, 385, 3851, 3852;

b)

dodano artykuły: 3841, 3853, 3854, 4491, 4492, 4493, 4494, 4495, 4496, 4497, 4498, 4499, 44910, 44911, 5551.

27. Ustawa z 15.09.2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. poz. 983 ze zm.) wprowadziła następującą zmianę: dodano art. 613 § 4.

28. Ustawa z 13.07.2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz o zmianie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. poz. 855) oraz ustawa z 26.07.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 857) wprowadziły następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 758, 759, 760, 761, 762, 763, 764;

b)

dodano artykuły: 2701, 7091, 7092, 7093, 7094, 7095, 7096, 7097, 7098, 7099, 70910, 70911, 70912, 70913, 70914, 70915, 70916, 70917, 70918, 7581, 7582, 7601, 7602, 7603, 7611, 7612, 7613, 7614, 7615, 7616, 7617, 7641, 7642, 7643, 7644, 7645, 7646, 7647, 7648, 7649.

29. Ustawa z 16.11.2000 r. o domach składowych oraz o zmianie kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw (Dz.U. poz. 1191 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 853, 854, 855, 856, 857, 858, 859;

b)

dodano artykuły: 8591, 8592, 8593, 8594, 8595, 8596, 8597, 8598, 8599.

30. Ustawa z 21.06.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. poz. 733 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 659, 680, 690;

b)

dodano artykuły: 3431, 3651, 673 § 3, 675 § 3, 6801, 6851, 6881, 6882, 691.

31. Wyrok TK z 4.12.2001 r., SK 18/00, Dz.U. poz. 1638, wprowadził następującą zmianę: utracił moc art. 418.

32. Ustawa z 18.09.2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. poz. 1450 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły 60 oraz 78.

33. Ustawa o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta z 20.06.2002 r. (Dz.U. poz. 984 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 79, 4201, 951.

34. Ustawa z 27.07.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. poz. 1176 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

uchylono art. 5551;

b)

dodano artykuły: 5351, 6051, 6271, 7701.

35. Ustawa z 14.02.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 408) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymał art. 6851;

b)

dodano art. 6471.

36. Ustawa z 11.04.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. poz. 592 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

uchylono art. 695 § 2;

b)

dodano art. 10701.

37. Ustawa z 14.02.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 408) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 40, 551, 553, 61, 66, 69, 70, 701, 702, 703, 704, 71, 72, 74, 77, 78, 179, 358, 359, 384, 389, 390, 935, 1023;

b)

uchylono artykuły: 75, 386, 526;

c)

dodano artykuły: 221, 331, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 4310, 554, 661, 662, 681, 682, 705, 721, 771, 1091, 1092, 1093, 1094, 1095, 1096, 1097, 1098, 1099, 9031.

38. Ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. poz. 535 ze zm.) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 874.

39. Ustawa z 22.05.2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. poz. 1151 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 807, 812, 817, 822;

b)

dodano artykuły: 384 § 5, 8241.

40. Ustawa z 20.04.2004 r. o zmianie i uchyleniu niektórych ustaw w związku z uzyskaniem przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej (Dz.U. poz. 959) oraz ustawa z 1.04.2004 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. poz. 870) wprowadziły następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 4498, 725, 726, 728, 732.

41. Ustawa z 2.07.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1804) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 244.

42. Ustawa z 17.06.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1692) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 417, 421;

b)

uchylono artykuły: 419, 420, 4201, 4202;

c)

dodano artykuły: 4171, 4172.

43. Ustawa z 17.12.2004 r. o zmianie ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. poz. 2783) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 6851.

44. Ustawa z 28.07.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1438) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 123, 124, 125.

45. Ustawa z 7.07.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1316) wprowadziła następujące zmiany: dodano artykuły: 359 § 21, 359 § 22, 359 § 23.

46. Wyrok TK z 15.03.2005 r., K 9/04, Dz.U. poz. 462, wprowadził następującą zmianę: utracił moc art. 179.

47. Ustawa z 13.04.2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 557) oraz ustawa z 16.02.2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 538) wprowadziły następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 384, 805, 806, 808, 809, 811, 812, 813, 814, 815, 816, 817, 818, 819, 821, 822, 823, 824, 8241, 826, 827, 828, 829, 830, 831, 833, 834;

b)

uchylono artykuły: 442, 807 § 2, 810;

c)

dodano art. 4421.

48. Ustawa z 30.05.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 731) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymał art. 49;

b)

dodano artykuły: 3051, 3052, 3053, 3054, 446 § 4.

49. Ustawa z 24.08.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1287) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 1025, 1026, 1027, 1028;

b)

uchylono art. 1066.

50. Ustawa z 23.07.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo o notariacie (Dz.U. poz. 1012) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymał art. 155;

b)

dodano artykuły 9021 oraz 9022.

51. Ustawa z 23.10.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 1425) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 661.

52. Ustawa z 23.10.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo dewizowe (Dz.U. poz. 1506) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 358.

53. Ustawa z 6.11.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1431) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 6801.

54. Ustawa z 13.02.2009 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 341) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 829.

55. Ustawa z 2.04.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 662) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 385, 932, 933, 934, 935;

b)

dodano art. 9341.

56. Ustawa z 8.01.2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 222) wprowadziła następujące zmiany:

a)

uchylono art. 80;

b)

dodano artykuły: 6491, 6492, 6493, 6494, 6495.

57. Ustawa z 22.07.2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze z 22.07.2010 r. (Dz.U. poz. 1037) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 4171.

58. Ustawa z 26.06.2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1075) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymał art. 314;

b)

dodano art. 307 § 3.

59. Ustawa z 4.02.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. poz. 432 ze zm.) wprowadziła następującą zmianę: uchylono art. 44911.

60. Ustawa z 18.03.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 458) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 156, 510, 922, 939, 967, 968, 986, 988, 989, 993, 995, 996, 998, 1000, 1003, 1004, 1005, 1006, 1007, 1033, 1039, 1040, 1041, 1042;

b)

dodano artykuły: 932 § 6, 9811, 9812, 9813, 9814, 9815, 9816, 9861, 9901, 9991, 10291, 10341, 10342, 10343.

61. Ustawa z 16.09.2011 r. o timeshare (Dz.U. poz. 1370 ze zm.) wprowadziła następującą zmianę: uchylono art. 2701.

62. Ustawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta (Dz.U. poz. 827 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 221, 494, 535, 546, 555, 556, 557, 558, 559, 560, 561, 562, 563, 564, 566, 567, 568, 574, 576, 577, 579, 580, 638, 770;

b)

uchylono artykuły: 5351, 570, 571, 572, 5721, 6051, 6271, 637, 7701;

c)

dodano artykuły: 3831, 4541, 4921, 5431, 5461, 548 § 3, 5561, 5562, 5563, 5611, 5612, 5613, 5614, 5615, 5681, 5761, 5762, 5763, 5764, 5771, 5772, 5773, 6361.

63. Ustawa z 28.11.2014 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 4) wprowadziła następującą zmianę: uchylono art. 1099.

64. Ustawa z 20.02.2015 r. o rzeczach znalezionych (Dz.U. z 2019 r. poz. 908) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 170, 174, 187, 189;

b)

uchylono artykuły: 183, 184, 185, 186, 188;

c)

dodano artykuły: 169 § 3, 223 § 4.

65. Ustawa z 24.07.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1137) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 987.

66. Ustawa z 20.03.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 539) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 1015, 1031, 1032, 10341;

b)

uchylono art. 1016;

c)

dodano artykuły: 10311, 10312, 10313, 10314.

67. Ustawa z 9.10.2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1830) oraz ustawa z 11.09.2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. poz. 1844 ze zm.) wprowadziły następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 359, 481, 812,

68. Ustawa z 14.04.2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. poz. 585 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 210, 213, 214, 10701;

b)

dodano artykuły: 166 § 3, 172 § 3.

69. Ustawa z 10.07.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1311) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 73, 74, 76, 77, 771, 79, 81, 358, 720;

b)

uchylono art. 78 § 2;

c)

dodano artykuły: 651, 772, 773, 781.

70. Ustawa z 5.09.2016 r. o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej (Dz.U. poz. 1579 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły 781 oraz 81.

71. Ustawa z 16.12.2016 r. o zmianie niektórych ustaw w celu poprawy otoczenia prawnego przedsiębiorców (Dz.U. poz. 2255 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 1094, 1098, 115.

72. Ustawa z 7.04.2017 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności (Dz.U. poz. 933 ze zm.) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 6471.

73. Ustawa z 21.04.2017 r. o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji (Dz.U. poz. 1132) wprowadziła następującą zmianę: nowe brzmienie otrzymał art. 4421.

74. Ustawa z 26.01.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 398 ze zm.) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły 42 oraz 1097;

b)

dodano art. 421.

75. Ustawa z 6.03.2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo przedsiębiorców oraz inne ustawy dotyczące działalności gospodarczej (Dz.U. poz. 650) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 1091, 1097, 1098.

76. Ustawa z 13.04.2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1104) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 117, 118, 125, 568;

b)

dodano art. 1171.

77. Ustawa z 5.07.2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz.U. poz. 1629) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 1097, 1037, 1038;

b)

dodano art. 10381.

78. Ustawa z 4.10.2018 r. o spółdzielniach rolników (Dz.U. poz. 2073) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymał art. 613 § 4.

79. Ustawa z 9.11.2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu wprowadzenia uproszczeń dla przedsiębiorców w prawie podatkowym i gospodarczym (Dz.U. poz. 2244) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymał art. 39.

80. Ustawa z 6.12.2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r. poz. 80) wprowadziła następujące zmiany: uchylono art. 482 § 2.

81. Ustawa z 31.07.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. poz. 1495) wprowadziła następujące zmiany:

a)

dodano artykuły: 3855, 5564, 5565, 5765, 9811 § 2 pkt 5;

b)

zmieniono brzmienie art. 9811 § 2 pkt 4.

82. Ustawa z 14.05.2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. poz. 875) wprowadziła następujące zmiany: dodano art. 3871.

83. Ustawa z 18.11.2020 r. o doręczeniach elektronicznych (Dz.U. poz. 2320) wprowadziła następujące zmiany: nowe brzmienie otrzymały artykuły: 8594, 8595 i 8596.

84. Ustawa z 24.06.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. poz. 1509), dodała art. 4462.

85. Ustawa z 15.06.2021 r. o zmianie ustawy z 18.11.2020 r. o doręczeniach elektronicznych (Dz.U. poz. 1135), zmieniła termin wejścia w życie art. 8594, art. 8595 i art. 8596 na dzień 5.11.2021 r.

86. Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z 2.12.2021 r. (Dz.U. poz. 2459) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 121 pkt 4, 124 § 2, 388 § 1, 388 § 2, 6881 § 1;

b)

uchylono art. 123 § 1 pkt 3, art. 159;

c)

dodano art. 121 pkt 5 i 6, art. 388 § 11.

87. Ustawa o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie z 6.10.2022 r. (Dz.U. poz. 2339) dodała artykuły: 7201, 7203, 7204, 7205 i 7241.

88. Ustawa o zmianie ustawy o prawach konsumenta, ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe z 4.11.2022 r. (Dz.U. poz. 2337) zmieniła brzmienie artykułów: 556, 5561, 5563, 557, 560, 5611, 5613, 568, 577 i 579 oraz w księdze trzeciej w tytule XI uchyla się dział II1.

89. Ustawa z 26.01.2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. z 2023 r. poz.326) wprowadziła następujące zmiany:

a)

nowe brzmienie otrzymały artykuły: 927 § 3, art. 991 § 2,

b)

dodano: art. 993 § 2 i 3, art. 9941, art. 995 § 3, art. 996 § 2, art. 997 § 2, art. 9971, art. 1000 § 4–7, art. 1001 § 2, art. 1007 § 3 i 4, art. 1048 § 2 i 3.

V.Systematyka Kodeksu cywilnego

1.Uwagi wstępne

Kodeks cywilny dzieli się na cztery księgi („Część ogólna”, „Własność i inne prawa rzeczowe”, „Zobowiązania” i „Spadki”), które z kolei dzielą się na tytuły, działy i rozdziały. Księga pierwsza („Część ogólna”, art. 1–125 k.c.) zawiera przepisy regulujące instytucje o znaczeniu uniwersalnym. Księga druga („Własność i inne prawa rzeczowe”, art. 140–352 k.c.) reguluje w zasadzie formy korzystania z rzeczy mające postać majątkowych praw podmiotowych bezwzględnych (własność, użytkowanie wieczyste, użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, hipoteka), a także pewne postaci faktycznego władztwa nad rzeczą (posiadanie i dzierżenie). Księga trzecia („Zobowiązania”, art. 353–92116 k.c.) normuje rozmaite zjawiska społeczne, takie jak np. wymiana dóbr, świadczenie usług, korzystanie z cudzych rzeczy, nadając im formę stosunków prawnych dwustronnie. Księga czwarta („Spadki”, art. 922–1087 k.c.) reguluje przejście praw i obowiązków majątkowych zmarłej osoby fizycznej na inne podmioty .

2.Część ogólna Kodeksu cywilnego

Księga pierwsza „Część ogólna” poświęcona jest podmiotom prawa cywilnego (osobom fizycznym, prawnym i tzw. ułomnym osobom prawnym), przedmiotom stosunków prawnych (mieniu) oraz podstawowemu instrumentowi, za pomocą którego podmioty prawa cywilnego kształtują swoje stosunki prawne – czynnościom prawnym. W księdze pierwszej uregulowano również kwestię obliczania terminów oraz przedawnienia roszczeń majątkowych. Regulacje zawarte w części ogólnej mają znajdować zastosowanie do wszystkich rodzajów stosunków cywilnoprawnych .

Jak wskazuje A. Brzozowski, księga pierwsza Kodeksu cywilnego zawiera przede wszystkim przepisy wstępne, mające znaczenie dla całokształtu prawa cywilnego. Charakterystyczny jest tu przepis art. 5 dotyczący nadużycia prawa podmiotowego. Jest to klauzula generalna, której zakres i znaczenie są przedmiotem niekończących się kontrowersji. W części ogólnej ujęto wiele zagadnień w sposób bardzo ogólny i nie do końca konsekwentny. Dotyczy to w szczególności regulacji czynności prawnych, których zrozumienie stwarza trudności nawet doświadczonym prawnikom. Tytułem przykładu przy wykładni umowy obligacyjnej prawnicy muszą szukać rozwiązań najpierw w części ogólnej Kodeksu cywilnego, a dopiero potem zestawić regulacje części ogólnej i szczegółowej prawa zobowiązań. Często należy też stosować regulacje zawarte w ustawach szczególnych .

3.Własność i inne prawa rzeczowe

Księga druga Kodeksu cywilnego („Własność i inne prawa rzeczowe”) reguluje stosunki cywilnoprawne, które dotyczą rzeczy. Są to własność i inne prawa rzeczowe. Jak wskazują E. Skowrońska-Bocian i M. Warciński, prawo rzeczowe ujmowane jest przy tym jako prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym. W znaczeniu przedmiotowym prawo rzeczowe to zespół norm regulujących powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz innych praw rzeczowych. Prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym rozumie się jako prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym w zasadzie mające za przedmiot rzecz (art. 45), a wyjątkowo prawo, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (użytkowanie, hipoteka, zastaw) . Tytułem przykładu własność należy rozumieć jako podmiotowe prawo do własności, które jest rodzajem najsilniejszego prawa podmiotowego o charakterze bezwzględnym. Treść prawa podmiotowego jest ustalona w oparciu o to, co wolno czynić uprawnionemu, oraz o treść obowiązków innych podmiotów. Obowiązki te wynikają wprost z norm prawnych, które opisują zdarzenia prawne, które kreują poszczególne prawa podmiotowe, ich treść i granice .

Wszystkie prawa rzeczowe są skuteczne erga omnes. Według E. Skowrońskiej-Bocian i M. Warcińskiego z takim ukształtowaniem praw rzeczowych pozostają w ścisłym związku ogólne zasady nimi rządzące, tj.:

1)

zasada numerus clausus praw rzeczowych, oznaczająca, że można powołać do życia tylko takie prawo rzeczowe, które jest przewidziane w przepisach prawa;

2)

zasada jawności, realizowana przez instytucję posiadania oraz rejestry publiczne (księgi wieczyste, rejestr zastawów);

3)

zasada określoności, zgodnie z którą treść prawa rzeczowego musi być ściśle oznaczona;

4)

zasada szczegółowości, która głosi, że prawo rzeczowe obciąża zawsze jedną całą rzecz, a nie prawo podmiotowe, kilka rzeczy lub część fizyczną czy idealną rzeczy .

4.Zobowiązania

„Zobowiązania” jako księga trzecia Kodeksu cywilnego składa się z dwóch zasadniczych części, tj. regulacji odnoszących się do części ogólnej zobowiązań (tytuły I–X) oraz regulacji obejmujących część szczegółową, dotyczącą tzw. nazwanych stosunków zobowiązaniowych (tytuły XI–XXXVII). Podział ten nie ma swojego wyraźnego odzwierciedlenia w formalnej strukturze księgi trzeciej, ale jest powszechnie przyjęty w systematyce prawa zobowiązań . Jak wskazuje M. Gutowski, przepisy regulujące stosunki zobowiązaniowe znajdują się również w innych księgach Kodeksu cywilnego. Można tu wskazać zobowiązania związane ze spadkiem, które są zawarte w księdze czwartej, oraz zobowiązania powiązane z własnością i innymi prawami rzeczowymi zawartymi w księdze drugiej oraz instytucje w księdze pierwszej, których zastosowanie dominuje w prawie zobowiązań, np. warunek i termin. Ponadto wiele zobowiązaniowych stosunków prawnych unormowanych jest poza Kodeksem cywilnym, np. w prawie autorskim, prawie własności przemysłowej, prawie bankowym, prawie wekslowym i czekowym oraz w ustawach normujących papiery wartościowe czy prawa konsumentów. Ponadto liczne stosunki obligacyjne są uregulowane w międzynarodowych konwencjach i w prawie Unii Europejskiej .

Znaczenie części ogólnej zobowiązań wykracza poza sferę stosunków obligacyjnych, które są uregulowane w Kodeksie cywilnym. Według M. Safjana instytucje te mają zastosowanie w odniesieniu do wszelkich stosunków obligacyjnych bez względu na źródło i miejsce ich uregulowania, w tym „zobowiązaniowych” regulacji prawa handlowego, prawa ochrony własności przemysłowej, nieuczciwej konkurencji, prawa przewozowego czy ubezpieczeniowego. Obszar zastosowania ogólnych instytucji prawa zobowiązań wyznaczony będzie w takich sytuacjach poprzez wykładnię dokonywaną na podstawie zasady lex specialis derogat lege generali. W zakresie części szczegółowej prawa zobowiązań odrębna regulacja instytucji objętych częścią ogólną pojawiać się będzie w celu modyfikacji tych instytucji stosownie do potrzeb i funkcji określonego stosunku nazwanego, np. w sferze odpowiedzialności odszkodowawczej .

5.Spadki

Prawo spadkowe jest działem prawa cywilnego, który reguluje stosunki majątkowe. Jak wskazuje M. Pazdan, obejmuje ono ogół norm regulujących przejście majątku osoby zmarłej na inne osoby oraz różne zagadnienia z tym przejściem związane. Prawo spadkowe określa losy majątku zmarłej osoby fizycznej. Do zadań prawa spadkowego nie należy stanowienie o losach majątku osoby prawnej, której działalność ustaje z różnych przyczyn. Sukcesja majątku, stanowiąca główny przedmiot regulacji w przepisach prawa spadkowego, to dziedziczenie, określane też jako spadkobranie. Polskie prawo odwołuje się tu do rzymskiej koncepcji sukcesji uniwersalnej, która zakłada traktowanie całego majątku zmarłego jako swoistej całości zwanej spadkiem. Prawo spadkowe jest ściśle związane z prawem rodzinnym, gdyż ma dążyć do umacniania więzi rodzinnych. W prawie spadkowym przeważają przepisy bezwzględnie wiążące. Cechą prawa spadkowego jest konieczność częstszego niż w zakresie innych stosunków sięgania do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego. Wynika to z treści art. LI oraz LII ustawy z 23.04.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny . Zgodnie z art. LI do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, jeżeli z dalszych przepisów nie wynika co innego .

VI.Kodeks cywilny a szczególne regulacje prawa prywatnego

1.Zagadnienia ogólne

Rola Kodeksu cywilnego w systemie prawa prywatnego jest wyjątkowa. Polega ona na wyczerpującym uregulowaniu szerszej dziedziny spraw, ale i na usystematyzowaniu poszczególnych działów prawa prywatnego, ustalaniu ich przewodnich zasad, a także stabilizacji stanu prawnego w danej dziedzinie prawa. Efekt stabilizacyjny gwarantuje m.in. zupełność, czyli objęcie Kodeksem cywilnym w miarę możliwości wszystkich przepisów należących do prawa prywatnego. Niestety w wyniku braku konsekwencji ustawodawcy można obserwować zjawisko dekodyfikacji materii, która powinna znajdować się w Kodeksie cywilnym, a została umieszczona poza nim ze szkodą dla jego zupełności .

Niezależnie od formalnej akceptacji zasady jedności prawa cywilnego obserwujemy obecnie postępującą dekompozycję prawa cywilnego przejawiającą się regulowaniem coraz większej liczby kwestii prywatnoprawnych poza Kodeksem cywilnym. Ponadto występuje zjawisko, które można nazwać „dekompozycją wewnętrzną”, przejawiającą się zróżnicowaniem pozycji prawnej uczestników obrotu cywilnoprawnego w zależności od ich kwalifikacji podmiotowej. Na poziomie wewnętrznym zjawisko to ma trzy źródła:

1)

postępującą specjalizację poszczególnych dziedzin życia społecznego,

2)

kompleksowość regulacji tych dziedzin oraz

3)

lęk ustawodawcy przed komplikacjami związanymi z wprowadzaniem daleko idących zmian do Kodeksu cywilnego.

Stąd też poza Kodeksem cywilnym znalazły się pierwotnie przepisy o odpowiedzialności z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, a poza Kodeksem postępowania cywilnego niektóre postępowania szczególne, jak np. postępowanie w sprawie zwrotu dóbr kultury nielegalnie wywiezionych z terytorium państwa członkowskiego UE .

Szczególne regulacje prawa prywatnego zawarte poza Kodeksem cywilnym można podzielić na:

1)

akty normatywne wyrażające wyłącznie lub przynajmniej głównie normy prawa cywilnego (np. Kodeks spółek handlowych, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa o księgach wieczystych i hipotece, ustawa o obligacjach, Prawo wekslowe, Prawo czekowe, ustawa o własności lokali, Prawo spółdzielcze) oraz

2)

tzw. akty normatywne kompleksowe – regulujące we względnie całościowy sposób poszczególne dziedziny stosunków społecznych i wyrażające normy zarówno prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego, a często także karnego (np. ustawa o gospodarce nieruchomościami, Prawo bankowe).

Trafnie wskazuje Z. Radwański, iż ustawodawca regulujący stosunki cywilnoprawne powinien zrezygnować z określania realizacji tych norm wobec Kodeksu cywilnego na zasadzie lex specialis – lex generalis. Wynika to bowiem z samego Kodeksu cywilnego. Najlepiej jakby ta zasada została wyrażona expressis verbis w Kodeksie cywilnym. Jednocześnie nie zamyka to drogi do innego lub dokładniejszego określenia norm zawartych w ustawach odrębnych od norm Kodeksu cywilnego .

Poniżej omówione zostaną regulacje konstytucyjne oraz wybrane szczególne dziedziny prawa prywatnego.

2.Konstytucja RP

Na tworzenie i stosowanie prawa prywatnego doniosły wpływ ma Konstytucja RP z 2.04.1997 r., która jako akt prawny o najwyższej mocy (lex suprema) nazywana jest swoistą częścią ogólną systemu prawnego . Konstytucja ucieleśnia obiektywny porządek wartości społeczeństwa zorganizowanego w państwo demokratyczne. Konstytucja zastępuje „centralizm” Kodeksu cywilnego jako gwaranta praw podmiotowych. Konstytucjonalizacja stanowi zarazem przejaw procesu publicyzacji prawa prywatnego, wytaczając współcześnie ramy prawne autonomii prywatnej (swobody umów). Do stosunków prywatnoprawnych Konstytucja nie znajduje zastosowania zbyt często, gdyż trudno z przepisów konstytucyjnych zrekonstruować w pełni precyzyjną normę prawną. Jest to możliwe, gdy ustawa zwykła nie reguluje danej kwestii w ogóle lub reguluje ją szczątkowo .

Prawo cywilne odwołuje się do zasad konstytucyjnych wyrażających się odwoływaniem się w procesie wykładni przepisów prawa cywilnego do Konstytucji RP. Artykuł 8 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że jej przepisy stosowane są bezpośrednio. Jak wskazuje P. Sobolewski, stosowanie Konstytucji RP przybiera trzy formy:

1)

przepisy Konstytucji RP stanowią wiążącą dyrektywę dla ustawodawcy, ograniczając jego swobodę w procesie stanowienia prawa;

2)

treść Konstytucji RP stanowi istotną dyrektywę w procesie wykładni przepisów Kodeksu cywilnego i innych aktów prawnych oraz

3)

niektóre przepisy Konstytucji RP stosowane są bezpośrednio.

Konstytucja RP ogranicza swobodę ustawodawcy w stanowieniu prawa, gdyż wszystkie przepisy rangi ustawowej muszą być zgodne z Konstytucją RP. Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności regulacji Kodeksu cywilnego z Konstytucją RP skutkuje utratą ich mocy obowiązującej. Wykładnia prokonstytucyjna, której stosowanie stanowi wyraz tendencji do konstytucjonalizacji prawa prywatnego, wyraża się w przyznaniu priorytetu interpretacji przepisu w największym stopniu zgodnej z aksjologią konstytucyjną .

3.Prawo handlowe (gospodarcze prywatne)

W okresie II RP trwały prace nad Kodeksem handlowym, który wszedł w życie rozporządzeniem Prezydenta RP w 1934 r. Kodeks zawierał dwie księgi: księga pierwsza zawierała przepisy o kupcach (łącznie z prawem spółek); księga druga dotyczyła czynności handlowych. Kodeks ten realizował koncepcję dualizmu prawa prywatnego, zakładając dychotomiczny podział prawa prywatnego na prawo cywilne (powszechne) oraz prawo handlowe (regulujące działalność przedsiębiorców).

Zasadniczy przełom w regulacji prawnej profesjonalnego obrotu gospodarczego nastąpił w PRL w związku z kodyfikacją prawa cywilnego w 1964 r. Według S. Włodyki dylemat, czy jednolity Kodeks cywilny, czy dwutorowość regulacji prawa prywatnego, został wówczas rozstrzygnięty na korzyść jednolitego kodeksu. W ten sposób przyjęta została zasada jedności prawa cywilnego, która wykluczyła możliwość odrębnego Kodeksu handlowego. W związku z tym uchylony został prawie w całości Kodeks handlowy z 1934 r., z wyjątkiem regulacji o spółce jawnej, spółce z o.o., spółce akcyjnej oraz o rejestrze handlowym, prokurze i firmie. Niektóre z derogowanych przepisów Kodeksu handlowego pozostały bez ich odpowiednika w nowym ustawodawstwie cywilnym, inne z dużymi zmianami zostały przejęte przez Kodeks cywilny z 1964 r. W efekcie pozostający w mocy Kodeks handlowy stał się w jego nieuchylonej części w zasadzie regulacją prawa spółek. Poza tym ogólne przepisy dotyczące spółek znalazły się w Kodeksie cywilnym .

W związku z powyższym już tylko historyczne znaczenie ma spór o wyodrębnienie prawa handlowego z zakresu materii należącej do prawa cywilnego. Według Z. Radwańskiego i M. Safjana nie wzbudza natomiast wątpliwości prywatnoprawny charakter podstawowych stosunków powstających między przedsiębiorcami, bez względu na umiejscowienie normatywne tych stosunków. Kontrowersje doktrynalne, które rysowały się w latach 90., co do kwestii odrębności kodyfikacyjnej stosunków między przedsiębiorcami nie wynikały z różnicy poglądów na sprawę przynależności tej materii do prawa prywatnego. Kontrowersje te dotyczyły pytania, która z metod regulacji jest lepsza dla przejrzystości i spójności systemu: czy powrót do odrębnego Kodeksu handlowego z jego częścią ogólną, obejmującą czynności handlowe, czy też raczej pozostanie przy zasadzie jedności prawa cywilnego, czyli utrzymaniem w zakresie materii kodeksowej trzonu regulacji odnoszących się także do stosunków między przedsiębiorcami .

W Kodeksie cywilnym regulacje dotyczące obrotu gospodarczego są zawarte przede wszystkim w: art. 431–4310 (definicja przedsiębiorcy i firma), art. 551–554, 751 (przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym), art. 1091–1098 (prokura), art. 118 (przedawnienie roszczeń), art. 355 § 2 (należyta staranność przedsiębiorcy), art. 605 i n. (umowa dostawy), art. 613 i n. (umowa kontraktacji), art. 647 i n. (umowa o roboty budowlane), art. 7091 i n. (umowa leasingu), art. 725 i n. (umowa rachunku bankowego), art. 758 i n. (umowa agencji), art. 765 i n. (umowa komisu), art. 774 i n. (umowa przewozu), art. 794 i n. (umowa spedycji), art. 805 i n. (umowa ubezpieczenia), art. 853 i n. (umowa składu), art. 860 i n. (spółka cywilna) oraz art. 9211–92116 (przekaz i papiery wartościowe) .

Poza sporem pozostaje kwestia celowości pozostawienia poza materią Kodeksu cywilnego przepisów regulujących status poszczególnych kategorii podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców), a zwłaszcza spółek prawa handlowego . Podkreślić należy, iż obecnie obowiązujący Kodeks spółek handlowych nie narusza zasady jedności prawa cywilnego, ponieważ w sprawach określonych w art. 1 § 1 k.s.h. nieuregulowanych w tym Kodeksie stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, a tylko gdy wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy Kodeksu cywilnego stosować należy odpowiednio (zob. art. 2 k.s.h.) . Powyższe jest modelowym uregulowaniem relacji ustawy ogólnej (Kodeksu cywilnego) do ustawy szczególnej (Kodeksu spółek handlowych) . Szczegółową analizę tego zagadnienia przedstawiono w dalszej części niniejszego opracowania.

4.Prawo rodzinne

Regulacja prawa rodzinnego poza Kodeksem cywilnym nie ma znaczenia dla określenia jego przynależności do prawa prywatnego . Odrębna regulacja prawa rodzinnego była uzasadniona:

1)

brakiem równorzędnej pozycji podmiotów stosunków prorodzinnych w relacjach między rodzicami a dziećmi oraz samej koncepcji władzy rodzicielskiej;

2)

ograniczeniem autonomii stron ze względu na silną przewagę interesu publicznego;

3)

przedmiotem regulacji – stosunku prawnorodzinnego, zdominowanego przez więzy osobiste;

4)

realizacją ochrony dobra dziecka jako najważniejszej dyrektywy interpretacyjnej prawa rodzinnego;

5)

wzrastającą ingerencją państwa w sferę stosunków rodzinnych;

6)

powiązaniem materii prawa rodzinnego, prawa ubezpieczeń społecznych, prawa karnego czy nawet prawa podatkowego;

7)

dominacją regulacji o charakterze iuris cogentis, co także odbiega od typowej metody prywatnoprawnej.

Prawo rodzinne pomimo odrębności nawiązuje do klasycznych regulacji prawa prywatnego cechujących się tym, iż:

1)

trzon regulacji prawnorodzinnych jest objęty metodą regulacji charakterystyczną dla prawa cywilnego;

2)

wątpliwa jest dominacja elementu osobistego i małe jest znaczenie stosunków majątkowych w prawie rodzinnym oraz

3)

bezpodstawna jest krytyka prawa rodzinnego jako regulacji, w której przenikają się elementy prawa prywatnego i publicznego .

5.Prawo własności intelektualnej

Prawo własności intelektualnej (prawo autorskie i prawo własności przemysłowej) jest uregulowane poza Kodeksem cywilnym. Komisja Kodyfikacyjna w 1964 r. pominięcie tej problematyki w Kodeksie cywilnym uzasadniała pragmatyką. Chodziło o to, aby nie wzruszać interdyscyplinarnej regulacji istniejącej w odrębnej ustawie o prawie autorskim. Regulacje te koncentrują się na problematyce prywatnoprawnej, ale są też ściśle związane z materią prawa administracyjnego i prawa karnego. Ponadto ustawy te są często nowelizowane i ta tendencja nie ulegnie zahamowaniu z uwagi na liczne regulacje prawa UE. Nie przesądzając o zakresie przyszłych działań legislacyjnych, należy dążyć do bliższego powiązania tych regulacji z Kodeksem cywilnym, w szczególności w zakresie: praw osobistych, praw na dobrach niematerialnych, przepisów o mieniu i współwłasności. Ponadto zasadne jest uregulowanie umów licencyjnych .

6.Prawo bankowe

Prawo bankowe uregulowane w ustawie z 29.08.1997 r. jest przykładem klasycznej ustawy kompleksowej. W zakres regulacji prawa prywatnego wchodzą bankowe stosunki kredytowe powstające w wyniku umów zawieranych przez banki (kredytodawcy) z kontrahentami (kredytobiorcami). Bankowe stosunki kredytowe regulowane są przede wszystkim w art. 69–79c pr. bank. oraz w przepisach Kodeksu cywilnego dotyczących umowy rachunku bankowego i pożyczki. Uzupełnia ją bardzo rozległa już dziś regulacja szczegółowa zawarta w wielu aktach prawnych o różnej randze normatywnej, tworząca podstawy polskiego prawa kredytowego .

Taka regulacja prowadzi do dekompozycji prawa prywatnego, tworząc niezintegrowany z Kodeksem cywilnym odrębny system czynności cywilnoprawnych . Kompleksowa regulacja Prawa bankowego jest przedmiotem słusznej krytyki M. Bączyka. Postuluje on uregulowanie niektórych umów bankowych w Kodeksie cywilnym, a nie w Prawie bankowym. Chodzi tu przede wszystkim o umowę kredytu czy umowę gwarancji bankowej .

7.Prawo pracy

Prawo pracy jest dyscypliną, która wyodrębniła się z prawa prywatnego, tworząc, jak się na ogół uważa, samodzielną w pełni dyscyplinę prawną. Jak wskazują Z. Radwański i M. Safjan, wyodrębnienie prawa pracy nie stanowi jedynego argumentu za autonomią określonej dyscypliny, ale w tym wypadku może być uznane za ostateczne zakończenie ewolucyjnego procesu wyodrębniania się prawa pracy z prawa cywilnego. W obszarze prawa pracy występują zespoły regulacji oparte na zasadach prawa prywatnego, jak i prawa publicznego . Jednakże wpływ prawa cywilnego, także gdy chodzi o samą metodę egzegezy, a także wpływ doktrynalny na prawo pracy są nadal wyraźne. Systematycznie wzrasta w obrębie prawa pracy znaczenie reguł administracyjnego prawa pracy, zawierających przede wszystkim normy ochronne i socjalne, określające minimalny próg obowiązków organizacyjnych i majątkowych pracodawcy. Związki te wreszcie pod względem formalnym potwierdza art. 300 k.p., zawierający odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego .

8.Postępowanie cywilne

W odróżnieniu od prawa anglosaskiego, w którym procedura pozostaje w relacji nadrzędności do prawa materialnego, kontynentalne prawo proceduralne, w tym polskie postępowanie cywilne, nie wykazuje cech nadrzędności, lecz jako dziedzina prawa o względnej autonomii pozostaje w symbiozie z prawem prywatnym materialnym. Znajduje to wyraz w sferze legislacyjnej, gdzie normy typowo procesowe uregulowane są w prawie materialnym (np. art. 6 k.p.c.) i na odwrót (art. 548–551, 746 i 886 § 3 k.p.c.) . Trafnie wskazuje W. Siedlecki, że postępowanie cywilne „obsługuje” prawo cywilne, udzielając ochrony podmiotom prawa cywilnego .

Nie ulega jednak wątpliwości, iż przepisy procedury cywilnej w większości są oparte na publicznoprawnej metodzie regulacji. Skłania to wielu przedstawicieli doktryny do przyjęcia stanowiska, że postępowanie cywilne nie należy w ogóle do podsystemu prawa prywatnego i jest działem prawa publicznego . Jak wskazują Z. Radwański i M. Safjan, prawo procesowe cywilne pozostaje w bezpośrednim związku z prawem materialnym. Związki te przejawiają się przede wszystkim na poziomie zasad. Trafnie wskazuje się w doktrynie, iż „zasady i instytucje postępowania cywilnego muszą odpowiadać zasadom i instytucjom prawa cywilnego materialnego i tych działów prawa, z zakresu których stosunki prawne są chronione w postępowaniu cywilnym” . W dalszej kolejności można dostrzec w obszarze regulacji materialnoprawnych normy proceduralne, z drugiej zaś strony w obrębie regulacji proceduralnych – normy prawa materialnego. Następnie nie można lekceważyć podstawowych zasad procesu cywilnego, takich jak zasady kontradyktoryjności i dyspozycyjności, pozostawiające inicjatywę co do wszczęcia i przebiegu postępowania jego stronom. W związku z powyższym pomimo zdecydowanej przewagi przepisów typu imperatywnego szereg unormowań proceduralnych opiera się na metodzie prywatnoprawnej regulacji, co znajduje wyraz w przepisach typu dyspozytywnego .

Trafnie wskazują Z. Radwański i M. Sajan, że swoistość stosunku procesowego wyraża się w jego trójstronnym charakterze, tj. w istnieniu dwóch stron postępowania w pozycji równorzędności oraz sądu procesowego. Nie jest możliwe jego rozczłonkowanie, analiza tego stosunku musi więc brać pod uwagę jednocześnie dwa różne aspekty relacji procesowej. Postępowanie cywilne plasuje się na pograniczu dwóch systemów prawa publicznego i prawa prywatnego. Bezsporne jest, iż ze względu na ową „graniczność” procesu cywilnego można w tym wypadku mówić o istnieniu samodzielnej kompleksowej gałęzi prawa. W związku z tym nie byłoby uzasadnione omawianie prawa procesowego w ramach prezentacji systemowej materialnych instytucji prawa prywatnego. Czynnościami procesowymi nie są czynności dokonywane przez strony poza procesem, które jednak wywołują skutki procesowe . Umowy takie podlegają zasadom prawa cywilnego materialnego w zakresie sposobu ich stosowania i skutków wadliwości. Aczkolwiek ze względu na typowo procesowe konsekwencje, jakie wywołują, nie można uznać ich za zdarzenia cywilnoprawne, należące do kategorii zdarzeń procesowych – obok czynności procesowych .

W związku z powyższym – tytułem przykładu – należy wskazać, iż zapis na sąd polubowny ma złożony charakter prawny. Z przyczyn czysto praktycznych ustawodawca często zamieszcza przepisy materialnoprawne w ustawach poświęconych zasadniczo regulacjom postępowania cywilnego i na odwrót . O zaliczeniu zapisu na sąd polubowny do dziedziny prawa materialnego nie może rozstrzygać tylko to, że jest on umową. Umowa jest bowiem kategorią występującą w wielu dziedzinach prawa, m.in. w prawie pracy, prawie administracyjnym, prawie międzynarodowym publicznym i prywatnym oraz prawie postępowania cywilnego. Jak trafnie wskazuje M. Tomaszewski, dla dokonania prawidłowej kwalifikacji systemowej danej umowy należy brać pod uwagę jej przedmiot oraz skutki prawne, jakie wywołuje. Nie można przez pryzmat skutków prawnych ustalać charakteru prawnego danej czynności. Istnieje wiele czynności prawa materialnego wpływających na bieg procesu oraz wiele czynności procesowych oddziałujących w sferze prawa materialnego. Oczywiście czynności materialnoprawne mogą wywoływać ubocznie skutki procesowe i na odwrót, ale o charakterze prawnym czynności decydują skutki główne, a nie uboczne .

9.Prawo intertemporalne

Prawo intertemporalne to zbiór norm nakazujących podmiotowi dokonującemu wykładni (czy to organowi władzy publicznej, zwłaszcza sądowi, czy to przedstawicielowi nauki, czy to wreszcie podmiotowi zainteresowanemu poznaniem swojej sytuacji prawnej) uczynić podstawą czy przedmiotem interpretacji określony przepis albo zbiór przepisów prawnych. W nauce prawa cywilnego mówi się w uproszczeniu albo o prawie intertemporalnym (międzyczasowym, przechodnim), rozumianym jako zbiór przepisów prawnych (względnie norm prawnych) pewnego rodzaju czy typu, albo o problemach czy zagadnieniach intertemporalnych (międzyczasowych), generowanych zawsze albo w określonych okolicznościach przez dokonywane przez ustawodawcę zmiany przepisów .

Prawo intertemporalne jest uregulowane w Przepisach wprowadzających Kodeks cywilny i już ta okoliczność wskazuje na nierozerwane związki ustawy z Kodeksem cywilnym. Jest to bezspornie regulacja prawa prywatnego. Doniosłość praktyczna tej dziedziny prawa niesłychanie wzrosła w związku z częstymi zmianami przepisów. Kodeks cywilny reguluje prawo intertemporalne tylko w art. 3 k.c. jako ogólną zasadę nieretroakcji. De lege ferenda warto postulować obszerną regulację prawa intertemporalnego w samym Kodeksie cywilnym przy wykorzystaniu dotychczasowego. Pozwoliłoby to wzmocnić pewność stosowania nowelizacji wszelkich przepisów prawa prywatnego .

10.Prawo prywatne międzynarodowe

Prawo międzynarodowe prywatne to „usługowy” dział prawa wobec całego prawa prywatnego materialnego. Cechuje się wspólną aksjologią prywatnoprawną oraz funkcjonalnym związkiem z postępowaniem cywilnym. Zawiera zbiór norm, które rozstrzygają „zbieg norm w przestrzeni”, określając w efekcie zastosowanie na własnym terytorium norm prawnych należących do obcych porządków prawnych. W ścisłym znaczeniu prawo prywatne międzynarodowe zawiera reguły kolizyjne określające sposób ustalenia prawa właściwego w sytuacji, gdy strony tego nie uczyniły, a zdarzenie prawne jest związane z więcej niż jednym państwem .

„Istnieje też szersze ujęcie prawa międzynarodowego prywatnego obejmujące zunifikowane normy merytoryczne prawa międzynarodowego prywatnego regulujące stosunki z elementem międzynarodowym (obcym)” . „Związki prawa międzynarodowego prywatnego i prawa prywatnego są wyraźne i oczywiste, zarówno gdy chodzi o normy kolizyjne (węższe ujęcie) odnoszące się wszak zasadniczo do stosowania reguł prawa prywatnego, jak i tym bardziej w szerszym znaczeniu, skoro w polu tej dziedziny znajdą się także klasyczne reguły o treści merytorycznej z zakresu stosunków prawa prywatnego” . Nie można tracić z pola widzenia faktu, że we współczesnej zintegrowanej Europie służebna wobec prawa prywatnego rola międzynarodowego prawa prywatnego systematycznie wzrasta, zważywszy nie tylko na faktyczną doniosłość stosunków, ale także na aktywność organów Unii Europejskiej w zakresie kreowania norm zunifikowanych. Jest to dziedzina, która już choćby z tego względu powinna być zawsze uwzględniana przy prezentacji systemowej prawa prywatnego, tym bardziej, że należy ona do niego w jego szerszym typologicznym znaczeniu .

11.Wzajemne relacje między Kodeksem cywilnym a regulacjami szczegółowymi na przykładzie Kodeksu spółek handlowych

Kodeks spółek handlowych nie narusza zasady jedności prawa cywilnego, ponieważ w sprawach określonych w art. 1 § 1 k.s.h., nieuregulowanych w tym kodeksie stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, a tylko gdy wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy Kodeksu cywilnego stosować należy odpowiednio (zob. art. 2 k.s.h.) . Do spółek handlowych mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące m.in. czynności prawnych i ich nieważności, zdolności prawnych podmiotów prawa cywilnego i zasad odpowiedzialności, praw rzeczowych (zwłaszcza zastawu i użytkowania udziałów lub akcji), zbywalności praw majątkowych inter vivos oraz mortis causa i przedawnienia roszczeń, odnoszące się głównie do obrotu profesjonalnego przepisy dotyczące firmy, prokury, zbycia przedsiębiorstwa i zasad odpowiedzialności za zobowiązania związane z jego prowadzeniem, ogólne zasady dotyczące przekazu, i papierów wartościowych itp. Ponadto w sprawach nieuregulowanych w Kodeksie spółek handlowych należy uwzględnić postanowienia Kodeksu cywilnego, które odsyłają do „ustalonych zwyczajów” (zob. art. 56, 65 § 1, art. 354 k.c.). Nieuwzględnienie zwyczaju powoduje skutki podobne do naruszenia prawa. Zwyczaje należy zawsze rozpatrywać łącznie z zasadami współżycia społecznego (tj. brać pod uwagę względy słuszności) .

Przepis art. 2 k.s.h. akcentuje zasadę jedności prawa cywilnego. Oznacza to w praktyce przestrzeganie postulatu, że w sprawach nieuregulowanych przez Kodeks spółek handlowych do stosunku spółki handlowej należy stosować z reguły wprost przepisy Kodeksu cywilnego. Ustawowy nakaz stosowania przepisów Kodeksu cywilnego dotyczy materii uregulowanej nie tylko w Kodeksie spółek handlowych, lecz także w ustawach szczególnych, które normują tworzenie, organizację, funkcjonowanie, rozwiązywanie, łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych . Regulacja zawarta w przepisie art. 2 k.s.h. oparta jest na założeniu, iż sprawy, o których mowa w art. 1 § 1, stanowią domenę prawa prywatnego. Stanowi ona zarazem wyraz tzw. zasady jedności prawa cywilnego. Z art. 2 zdanie pierwsze wynika, iż przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się w sprawach określonych w art. 1 § 1, nieuregulowanych w ustawie (czyli w Kodeksie spółek handlowych) .

W świetle regulacji art. 2 zdanie drugie k.s.h. pojawia się konieczność precyzyjnego określenia pojęcia właściwości (natury) stosunku prawnego spółki handlowej, którym to ustawodawca nie posługiwał się w Kodeksie handlowym (pojęcie to, zawężone do stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej, występuje również w art. 304 § 4 k.s.h.). Jedynym odniesieniem może być określenie „właściwość (natura) stosunku prawnego” pojawiające się w art. 353ą k.c. Pomimo semantycznego podobieństwa trzeba podkreślić, że w obydwu analizowanych przypadkach omawiane sformułowanie ma inny charakter. W Kodeksie cywilnym bowiem stanowi ono kryterium ograniczające zasadę swobody umów (czy też wolę stron w kształtowaniu stosunku umownego), będąc okolicznością limitującą kształtowanie treści i celu stosunku prawnego przez jego strony, w art. 2 k.s.h. zaś jest raczej probierzem umożliwiającym odpowiednie, a nie bezpośrednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego w sprawach objętych zakresem unormowania Kodeksu spółek handlowych .

VII.Przyszłość Kodeksu cywilnego

1.Zagadnienia ogólne

Coraz częściej pojawia się pytanie, czy nie nadszedł czas, aby uchwalić nowy Kodeks cywilny, który zastąpiłby aktualnie obowiązujący. Pochylając się nad tym zagadnieniem, należy najpierw przypomnieć, jakim celom służyć ma kodyfikacja i w związku z tym czym powinna się odznaczać – zwłaszcza Kodeks cywilny w polskim systemie prawnym. W tym miejscu należy przede wszystkim odwołać się do raportu Rady Legislacyjnej z 2005 r., w którym wskazano, że: „Rola kodeksów jest [...] wyjątkowa. Polega bowiem nie tylko na wyczerpującym uregulowaniu obszernej dziedziny spraw, ale i na usystematyzowaniu poszczególnych działów prawa, ustaleniu ich przewodnich zasad, a także stabilizacji stanu prawnego w danej dziedzinie, a w konsekwencji – umocnieniu zaufania i szacunku obywateli do prawa”. Postulat zupełności Kodeksu cywilnego jest nierealny z praktycznego punktu widzenia i w każdym kraju, którego prawo cywilne zostało skodyfikowane, obowiązuje, obok samego kodeksu, wiele odrębnych aktów normujących stosunki cywilnoprawne o specjalnym charakterze. Natomiast: „Cel kodyfikacji cywilnej zostaje osiągnięty, jeżeli kodeks obejmuje trzon ustawodawstwa cywilnego, tzn. jeżeli wyrażone w nim zasady będą ułatwiać prawidłowe stosowanie przepisów normujących stosunki cywilnoprawne niezależnie od tego, czy normy regulujące te stosunki mieszczą się w samym kodeksie, czy też w odrębnych ustawach” . Szczególną rolę Kodeksu cywilnego w odniesieniu do regulacji pozakodeksowych podkreślił Trybunał Konstytucyjny, wskazując, że: „Istotą kodeksu jest stworzenie koherentnej i – w miarę możliwości – zupełnej oraz trwałej regulacji w danej dziedzinie prawa [...]. Dlatego terminy i pojęcia używane przez kodeksy traktuje się jako wzorcowe i domniemuje się, iż inne ustawy nadają im takie samo znaczenie. Jest niesporne, że zarówno aksjologia, jak i technika tworzenia prawa traktuje kodeksy w sposób szczególny” .

Trafnie wskazuje P. Stec, iż obecnie prawo prywatne znajduje się w okresie chaosu, który jest związany z działalnością legislacyjną Unii Europejskiej oraz niespójną polityką ustawodawcy krajowego. Ponadto występują zmiany otoczenia społeczno-gospodarczego, których wpływu na obrót cywilnoprawny nie sposób przewidzieć. Wskazuje w ten sposób, że nie nastał jeszcze czas na rekodyfikację, lecz na zbadanie, co tak naprawdę dzieje się z prawem cywilnym oraz w jakim stopniu intuicje zwolenników zmian znajdują oparcie w faktach. Obowiązujący dziś Kodeks cywilny spełnia swoją rolę w praktyce stosowania prawa pomimo zachodzących zmian społecznych, gospodarczych i technologicznych. Konieczne jest dostosowanie Kodeksu cywilnego do nowych czasów, ale pozostaje on cały czas efektywnym narzędziem pracy prawnika .

2.Opracowywanie projektu nowego Kodeksu cywilnego przez Komisję Kodyfikacyjną

Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego na posiedzeniu 22.01.2004 r. zdecydowała o rozpoczęciu prac nad nowym Kodeksem cywilnym, za czym opowiedziała się też Rada Legislacyjna . Przed opracowaniem projektu nowego Kodeksu cywilnego KKPC przygotowała i opublikowała zieloną księgę zawierającą założenia nowego kodeksu . Od tego czasu prowadzono liczne dyskusje dotyczące zasadności uchwalenia nowego Kodeksu cywilnego . Pierwszy etap prac nad projektem nowego Kodeku cywilnego został zwieńczony opublikowaniem projektu księgi pierwszej. Projekt ten spotkał się z dużą krytyką sędziów Sądu Najwyższego, którzy szczegółowo przedstawili swoje uwagi . Krytyka ta nie była przekonująca dla Z. Radwańskiego, który szczegółowo odniósł się do zarzutów środowiska sędziowskiego . Warto wskazać, iż koncepcja uchwalenia nowego Kodeksu cywilnego spotkała się także z dezaprobatą części doktryny . Pomimo krytyki KKPC postanowiła kontynuować prace nad projektem nowego Kodeksu cywilnego.

Bezsporne jest, iż przepisy Kodeksu cywilnego muszą ulegać pewnym zmianom, wynika to również z konieczności dostosowania jego przepisów do prawa unijnego, w szczególności implementacji do naszego porządku prawnego dyrektyw unijnych, a także bezpośredniego działania rozporządzeń unijnych. Jest to proces wieloletni, rozpoczęty działaniem komisji kodyfikacyjnych przy Ministrze Sprawiedliwości . W doktrynie cały czas trwa dyskusja nad zasadnością opracowania nowego Kodeksu cywilnego. Można wskazać wypowiedź J. Andrzejewskiego wyraźnie kwestionującą potrzebę nowej kodyfikacji oraz polemiczną względem niej obronę poglądu o kontynuacji prac w tym zakresie, którą zaprezentował M. Kępiński . W dyskusji tej należy zaaprobować stanowisko J. Andrzejewskiego, będące dezaprobatą dla koncepcji uchwalenia nowego Kodeksu cywilnego

3.Koncepcja Akademickiego Projektu Kodeksu Cywilnego

Po likwidacji KKPC w 2015 r. naukowcy zaangażowani dotychczas w prace kodyfikacyjne zainicjowali społeczne przedsięwzięcie nazwane Akademickim Projektem Kodeksu Cywilnego . Do współpracy zaproszono szerokie grono cywilistów z różnych ośrodków akademickich. Projekt ten ma na celu poddanie pod dyskusję koncepcji, a następnie przygotowanie projektu nowego kodeksu cywilnego. Postanowiono wykorzystać tu dotychczasowy dorobek KKPC oraz doświadczenia zagranicznych przedsięwzięć kodyfikacyjnych . W ramach Projektu są publikowane projekty, które tym samym mogą być poddawane dyskusji i krytyce w środowisku naukowym. W celu zapewnienia większej transparentności prac projekty te będą udostępniane w różnych fazach swojego rozwoju, a szeroki krąg uczestników platformy będzie mógł aktywnie komentować projekty i postulować zmiany. Przynajmniej raz w semestrze organizowane będą konferencje uchwalające projekty.

Celem bezpośrednim Akademickiego Projektu Kodeksu Cywilnego nie jest stworzenie projektu kodeksu w znaczeniu ścisłym. Jak wskazuje F. Zoll, jest to przedsięwzięcie mające na celu wypracowanie systemu referencyjnego, tj. polskiej „ramy odniesienia”, na wzór idei Common Frame of Reference. Jest to swoisty przyczynek do kodyfikacji, narzędzie, które mogłoby się okazać przydatne dla ustawodawcy jako punkt odniesienia dla przyszłych zamierzeń legislacyjnych. Dla przedstawicieli doktryny powinien to być pewien punkt odniesienia w dyskusji naukowej dotyczącej kodyfikacji. Nie powinna to być dyskusja o tym, czy obowiązujący Kodeks cywilny powinien być zastąpiony nowym. W związku z powyższym najważniejsze jest zbudowanie systemu, który będzie pozwalał co najmniej na przeprowadzenie odpowiednich eksperymentów myślowych i przeniesienie dyskusji na bardziej merytoryczne, ale także wymagające większego przygotowania uczestników, obszary .

4.Wpływ integracji europejskiej na kodyfikację prawa cywilnego w Polsce

Idea unifikacji prawa cywilnego w Unii Europejskiej została już częściowo zrealizowana pod tym względem przez Komisję do spraw Europejskiego Prawa Kontraktów . Rezultatami jej prac są Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów (PECL) . Zasady te mają zostać włączone do projektu Europejskiego Kodeksu Cywilnego jako jego część ogólna. Autorzy PECL założyli, iż opracowany przez nich dokument stanowi instrument oddziaływania na systemy prawne krajów członkowskich UE. W tym celu należy wykorzystać przeróżne środki na wszelkich dostępnych polach . Niejednokrotnie rozwiązania przyjęte w PECL są nowatorskie i często lepsze niż te funkcjonujące w systemach krajowych. PECL mogą stanowić inspirację dla narodowych ustawodawców poszukujących innowacyjnych rozwiązań wielu problemów społeczno-gospodarczych . Mogą one być wzorem przy reformowaniu czy nawet tworzeniu od nowa prawa kontraktów. Ciągle jednak nie wiemy, czy i w jakim czasie można spodziewać się projektu europejskiej kodyfikacji prawa cywilnego. W ostatnim okresie zauważalne są nowe tendencje w zakresie harmonizacji unijnego prawa prywatnego. Potrzeba ciągłego pogłębiania procesów integracyjnych w UE jest uzasadnieniem dalszych działań w tym kierunku, których wyrazem jest opublikowany przez Komisję Europejską w dniu 11.10.2011 r. projekt Wspólnego Europejskiego Prawa Sprzedaży . W przypadku jego zaakceptowania byłby to pierwszy akt prawny przyjęty bezpośrednio w wyniku wieloletnich dążeń do harmonizacji europejskiego prawa umów. Na szczególną uwagę z punktu widzenia perspektyw harmonizacji wspólnotowego prawa prywatnego zasługują wywiad, jakiego udzielił Ch. v. Bar, i opisane w nim tendencje związane z oceną perspektyw opracowania Europejskiego Kodeksu Cywilnego .

Dalsza działalność kodyfikacyjna w Polce nie może być oderwana od analizy wpływu legislacji Unii Europejskiej na prawo polskie. Jak wskazuje P. Stec, choć kompetencja UE nie obejmuje wprost ujednolicania prawa cywilnego, to jednak unijny prawodawca jest dość aktywny w tej materii. Jego aktywność dotyczy rozmaitych spraw, od ochrony konsumenta począwszy, na procedurze cywilnej i prawie prywatnym międzynarodowym skończywszy. Należy zauważyć, że w zakresie objętym regulacją Kodeksu cywilnego zmiany związane z procesem harmonizacji dotyczą przede wszystkim prawa konsumenckiego, jednakże wpływ UE na prawo cywilne jest znacznie szerszy i obejmuje prawo spółek, prywatne międzynarodowe, procedurę cywilną i prawo własności intelektualnej, a także, choć w mniejszym stopniu, prawo rodzinne i spadkowe. Pośrednio na kształt prawa cywilnego wpływają także postanowienia Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, w szczególności zaś jej art. 17, dotyczącego ochrony własności. Istnieją także zalążki przyszłej paneuropejskiej regulacji cywilistycznej w postaci Draft Common Framework of Reference czy Zasad europejskiego prawa kontraktów. Pojawia się też tworzona jako swoista forpoczta zunifikowanego prawa cywilnego idea stosowania instrumentów opcjonalnych – zbiorów reguł, które mogą być przyjęte przez strony jako alternatywa dla prawa krajowego . Jak się wydaje, mamy więc do czynienia z okresem przejściowym, w którym kształtuje się przyszła forma europejskiego prawa prywatnego. Na tym etapie nie można jednak przewidzieć, jaki będzie jego ostateczny kształt i czy w wypadku ewentualnej rekodyfikacji prawa cywilnego nie okaże się, że ów nowy Kodeks cywilny będzie musiał ulec rychłej nowelizacji, by dopasować go do regulacji unijnej .

Należy zgodzić się z F. Zollem, że środowiska naukowe, opracowując projekty nowych regulacji, powinny w maksymalnym stopniu wykorzystać dotychczasowy dorobek Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego. W dyskusji tej będzie wiele niewiadomych. Jednymi z najważniejszych niewiadomych są przyszłość Europy, a także konsekwencje obecnej polityki polskiej dążącej do stopniowego wycofania się z udziału w procesach integracji prawa unijnego. Nie wiadomo też, jakie narzędzia harmonizacji prawa będzie stosowała Unia Europejska, przede wszystkim w jakim zakresie ustawodawca unijny będzie sięgał po instrumenty harmonizacji maksymalnej, zwłaszcza w obszarach należących do rdzenia prawa cywilnego .

VIII.Uwagi końcowe

Kodeks cywilny powinien być ustawą ogólną dla całego systemu prawa prywatnego w Polsce. W miarę możliwości jak największa liczba ustaw z zakresu prawa prywatnego powinna być podporządkowana Kodeksowi cywilnemu. Należy postulować, aby ustawy szczególne regulowały nakaz stosowania przepisów Kodeksu cywilnego wprost. Tylko gdy wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego, należałoby nakazywać stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego odpowiednio.

W praktyce stosowania prawa nader często traktuje się ustawy szczególne z zakresu prawa prywatnego jako przepisy oderwane od Kodeksu cywilnego. Zbyt często ustawy szczególne interpretuje się z pominięciem wykładni celowościowej i systemowej, co negatywnie wpływa na praktykę stosowania prawa. W działalności legislacyjnej niejednokrotnie dąży się do tego, aby konkretne ustawy regulowały wszystko kompleksowo. Ponadto wiele instytucji prawnych jest regulowanych nadmiernie, zgodnie z łacińską paremią superflua admittere securius est, quam necessaria omittere (bezpieczniej jest dopuścić rzeczy zbyteczne, aniżeli opuścić rzeczy konieczne). Skutkuje to powszechnym przekonaniem, że nadmiar regulacji dotyczących tych samych stosunków cywilnoprawnych nie stanowi wady. Powyższe prowadzi do inflacji prawa oraz skutkuje licznymi sprzecznościami prakseologicznymi.

Obecnie obowiązujący Kodeks cywilny nie powinien być w przyszłości derogowany i zastąpiony nowym. Należy uznać za niewystarczające argumenty przedstawicieli doktryny dotyczące konieczności uchwalenia nowego Kodeksu cywilnego. Obowiązujący Kodeks cywilny jest bardzo dobrą regulacją, która jest w stanie sprostać nowoczesnym wyzwaniom prawa prywatnego. Obowiązująca kodyfikacja w pełni odpowiada wszystkim demokratycznym standardom i nie różni się istotnie od kodyfikacji z krajów Europy Zachodniej. Pomimo że polski Kodeks cywilny został uchwalony w 1964 r., to jego tradycji należy poszukiwać w okresie międzywojennym. Nawet klauzule generalne o rodowodzie socjalistycznym (np. zasady współżycia społecznego) można stosować z powodzeniem w dzisiejszych czasach. Wiele lat obowiązywania kodeksu i stosowania go w praktyce doprowadziło do powstania bogatej literatury i orzecznictwa, które w znakomitym stopniu dostosowało się do rzeczywistych potrzeb praktyki, wzmocniło pewność prawa oraz bezpieczeństwo obrotu. Dużą stratą dla ciągłości rozwoju nauki prawa cywilnego w Polsce mogłyby być odejście od tych osiągnięć i potrzeba interpretowania aktu rangi kodeksowej praktycznie od nowa. Dotyczy to w szczególności instytucji prawnych z części ogólnej kodeksu, które trwale przeniknęły do całego systemu prawa prywatnego.

Od dyskusji nad uchwaleniem nowego Kodeksu cywilnego znacznie poważniejszym problemem jest zjawisko dekodyfikacji prawa cywilnego. Maleje rola Kodeksu cywilnego we współczesnym prawie prywatnym. Coraz bardziej jest widoczna deprecjacja regulacji kodeksowych dokonywana poprzez regulacje prawa europejskiego i ustawy szczególne. Należy sobie odpowiedzieć na pytanie, czy Kodeks cywilny jest jeszcze najważniejszym i kompleksowym aktem prawnym w systemie prawa prywatnego? Czy ewentualne uchwalenie nowego Kodeksu cywilnego zahamuje proces dekodyfikacji polskiego prawa prywatnego? Trafnie wskazuje D. Szostek, iż w obecnym stanie rzeczy należy mówić nie tyle o wysokiej randze kodyfikacji cywilnej, ile raczej o przekształcaniu się kodeksu w ustawę posiłkową, stosowaną tylko w odniesieniu do kwestii nieuregulowanych przepisami szczególnymi. W przypadku wielu ustaw, zwłaszcza na styku prawa publicznego i prywatnego, przepisy formalnie cywilnoprawne są skonstruowane tak szczegółowo, że niemal nie pojawia się konieczność posiłkowania się kodeksem w celu wypełnienia ewentualnych luk. Posiłkowy charakter kodeksu oznaczałby bowiem, że stanie się on regulacją kadłubową, swoistą częścią ogólną czy przepisami wyjętymi przed nawias dla kwestii regulowanych przepisami szczegółowymi czy prawem Unii Europejskiej .

W związku z powyższym należy uznać, iż inicjatywa Akademickiego Projektu Kodeksu Cywilnego jest niezwykle cenna i powinna być kontynuowana, ale nie po to, aby opracować nowy Kodeks cywilny, ale aby przygotowywać koncepcję dalszych reform obowiązującego kodeksu. Wybrane projekty regulacji nowego Kodeksu cywilnego mogą być podstawą do opracowania kolejnych nowelizacji obowiązującego kodeksu.

Wyrażam przekonanie, iż poza doskonaleniem kodyfikacji prawa cywilnego bardzo ważne jest permanentne przeciwdziałanie procesowi dekodyfikacji prawa cywilnego oraz szerszemu zjawisku, które można nazwać „inflacją prawa prywatnego”. Akty prawne nie mogą powielać konstrukcji prawnych, które są już uregulowane w Kodeksie cywilnym. Należy ograniczać uchwalanie kompleksowych regulacji prawnych i przeciwdziałać procesowi publicyzacji prawa prywatnego. Wymaga to pracy ustawicznej, polegającej na permanentnym monitorowaniu procesów legislacyjnych, dzięki którym można by opracowywać ustawy mające na celu swoistą deregulację prawa prywatnego.

Autor fragmentu:
Art. 1art(1)Zakres regulacji

Zagadnienia ogólne

1.

Kodeks cywilny z 1964 r. jest formą kodyfikacji prawa cywilnego i tak jak inne polskie regulacje tego typu (np. Kodeks karny, Kodeks pracy) jest aktem prawnym o charakterze „ustawy organicznej”. Kodeks cywilny nie realizuje zasady zupełności, gdyż nie obejmuje wszystkich regulacji z zakresu gałęzi prawa cywilnego, a tym bardziej prawa prywatnego. Kodeks nie jest aktem wyższego rzędu w stosunku do innych ustaw i musi być traktowany na równi z innymi ustawami. Kodeks jest formą kodyfikacji o najszerszym zakresie regulacji, obejmującym instytucje ogólne prawa prywatnego. Trafnie Z. Radwański postuluje wprowadzenie do kodeksu normy jednoznacznie stanowiącej, że przepisy kodeksu stosuje się także do stosunków cywilnoprawnych regulowanych przez normy pozakodeksowe (Z. Radwański, Pojęcie..., s. 37).

2.

Na pojęcie prawa cywilnego, którego podstawową regulacją prawną jest Kodeks cywilny, składają się trzy elementy, a mianowicie: 1) podmioty działające w ramach prawa, 2)...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX