Gawroński Krzysztof (red.), Karta Nauczyciela. Komentarz

Komentarze
Opublikowano: WKP 2023
Stan prawny: 1 października 2022 r.
Autorzy komentarza:

Karta Nauczyciela. Komentarz

Autorzy fragmentu:

SŁOWO WSTĘPNE

Karta Nauczyciela to jedna z podstawowych ustaw oświatowych, regulująca prawa i obowiązki nauczycieli. Stanowi przykład pragmatyki zawodowej, co oznacza, że reguluje kompleksowo stosunki pracy osób jej podlegających i w zakresie tych regulacji jej przepisy mają pierwszeństwo przed kluczowym aktem prawnym w tej sprawie, jakim jest Kodeks pracy.

Rola nauczyciela w systemie oświaty jest sprawą powszechnie istotną, szczególnie dla szkół i placówek tworzących system oświaty.

Po pierwsze, zapomina się często o nadrzędnym celu, jakim jest obowiązek Państwa wobec społeczeństwa, szczególnie jego najmłodszej części, oraz „zobowiązanie”, które przyjął na siebie prawodawca, podkreślając szczególną misję nauczyciela w preambule ustawy: „Mając na względzie doniosłą rolę oświaty i wychowania w Rzeczypospolitej Polskiej, pragnąc dać wyraz szczególnej randze społecznej zawodu nauczyciela zgodnie z potrzebami i oczekiwaniami, otwierając niniejszą ustawą drogę do dalszych uregulowań prawnych systemu edukacji narodowej [...]”.

Bez pracy nauczyciela trudno sobie wyobrazić osiągnięcie celów oświaty i wychowania wskazanych w przepisach Prawa oświatowego i jego preambule: „Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Nauczanie i wychowanie – respektując chrześcijański system wartości – za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności”.

Rozwój nauczyciela, ucznia, wychowanka wpisany i silnie związany ze środowiskiem lokalnym jest efektywny wówczas, gdy warunki pracy i nauki są na miarę ich oczekiwań oraz możliwości.

Po drugie, zakres przedmiotowy i podmiotowy Karty Nauczyciela wskazuje, że jej przepisom podlegają głównie nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni we wskazanych jednostkach systemu oświaty, publicznych i niepublicznych – w ograniczonym zakresie. Ich status stanowił dotychczas o jakości kształcenia i wychowania młodego pokolenia. Zapewniał stabilizację zawodową, nadawał wysoką rangę społeczną zawodowi nauczyciela. Niestety, każda zmiana przepisów Karty Nauczyciela powodowała stopniowe obniżenie oczekiwanych walorów społecznych aż do pauperyzacji zawodu.

Po trzecie, przepisy Karty Nauczyciela obowiązujące – w znacznej części – od ponad 40 lat są ostro krytykowane, szczególnie za obszerność definicji zawodu nauczyciela – jest nim np. bibliotekarz czy logopeda, i tego rzekome skutki.

Z chwilą przejęcia przez jednostki samorządu terytorialnego zadań organu prowadzącego, wobec zakładów oświatowych wskazanych w ustawie o systemie oświaty, a następnie – w Prawie oświatowym, problemy związane z wykonaniem przepisów Karty Nauczyciela powiększyły kwestionowane listy kosztów społecznych i materialnych.

Na przykład – zdaniem Związku Miast Polskich – największe problemy występują w kwestii rocznego urlopu „na poratowanie zdrowia”, relatywnie długie urlopy, niskie pensum przy nieweryfikowalnym czasie pracy poza szkołą, praca nauczycieli na kilku etatach, odpisy na doskonalenie nauczycieli, demotywująca i nieweryfikowalna ścieżka awansu zawodowego .

Po czwarte, przywołane problemy nie zostały dotychczas w pełni rozwiązane, a taki stan, wywołujący niepokój środowiska oświatowego i nauczycielskiej grupy zawodowej, generuje napięcie i sprzyja powstawaniu sporu zbiorowego i konfliktów między pracodawcą i nauczycielem.

Trudno jest akt prawa pracy, jakim jest Karta Nauczyciela, porównywać z Prawem oświatowym. O ile Prawo oświatowe ma charakter powszechnie obowiązujący, regulujący funkcjonowanie każdego elementu systemu oświaty, o tyle Karta Nauczyciela, jako prawo pracy, odnosi się tylko do nauczycieli zatrudnionych w określonych typach szkół i placówek. Jej stosowanie nie ma charakteru powszechnego i w zasadzie obejmuje szkoły oraz placówki prowadzone przez ministrów i jednostki samorządu terytorialnego oraz inne osoby prawne i fizyczne. W przypadku szkół i placówek publicznych oraz niepublicznych prowadzonych przez osoby prawne i fizyczne przepisy Karty Nauczyciela dotyczą tylko określonych uprawnień, najczęściej emerytalnych, wyraźnie wyspecyfikowanych w art. 91b.

W postanowieniach wstępnych, które po krótkiej preambule stanowią rozdział 1 Karty, ustalono, kto podlega jej przepisom. Ogólnie można stwierdzić, że ustawie tej podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w: publicznych przedszkolach, szkołach, zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli, w zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich, rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych oraz zatrudnieni przed 27.06.2003 r. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych, nauczyciele zatrudnieni w szkołach przy placówkach konsularnych i dyplomatycznych Rzeczypospolitej Polskiej, a także kuratorzy, wicekuratorzy, nauczyciele mianowani lub dyplomowani zatrudnieni na stanowiskach, na których wymagane są kwalifikacje pedagogiczne w: urzędach organów administracji rządowej, kuratoriach oświaty, specjalistycznych jednostkach nadzoru pedagogicznego, centralnej i okręgowych komisjach egzaminacyjnych (art. 91a), publicznych i niepublicznych przedszkolach, szkołach i placówkach publicznych i niepublicznych, prowadzonych przez osoby fizyczne i prawne (art. 91b), nauczyciele urlopowani na podstawie ustawy o związkach zawodowych (art. 91a), u pracodawców pełniący funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu i w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców (art. 91b). Przepis art. 91 wskazuje grupy nauczycieli zatrudnionych w określonych typach szkół i placówek czy urzędów, którzy mogą korzystać tylko z zapisanych w tym artykule uprawnień czy powinności wynikających z Karty Nauczyciela.

Jak każde prawo pracy Karta Nauczyciela określa prawa i obowiązki tej grupy pracowników. Obowiązki to realizacja zadań zawartych w art. 6, ale również ocena pracy nauczyciela i dyrektora szkoły, procedury z nią związane oraz prawo do odwołania się od oceny. Obowiązki nauczyciela to również uznanie zwierzchnictwa dyrektora szkoły, który jako przełożony służbowy, przewodniczący rady pedagogicznej odpowiada za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły. Tylko dyrektor szkoły – w ramach swoich kompetencji – dokonuje oceny pracy nauczyciela, a zmiana oceny może nastąpić tylko w drodze odwołania – w trybie określonym przez Kartę Nauczyciela i wydanym na jej podstawie rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z 25.08.2022 r. w sprawie oceny pracy nauczycieli (Dz.U. poz. 1822) .

Autorzy niniejszego komentarza postanowili omówić przepisy Karty Nauczyciela nieco inaczej niż dotychczas, uwzględniając społeczną potrzebę takiej interpretacji przepisów, aby były jeszcze lepiej rozumiane i stosowane – z korzyścią dla tych, którym nauczyciele poświęcili swoją służbę.

Mamy nadzieję, że dzięki temu coraz więcej osób będzie wstępować do służby nauczycielskiej, w pełni rozumiejąc swoją misję społeczną i zawodową, doskonaląc polską szkołę i placówkę oświatową. To niekończący się proces kontrolowanego rozwoju. Warto podkreślić, że podczas działań zawodowych nauczyciel ma systematycznie udzielać sobie i innym odpowiedzi na pytanie: czy szkoła i placówka będzie lepiej wypełniać swoje zadania, osiągać cele postawione w odniesieniu do najważniejszych ich podmiotów oraz Państwa jako udziałowca i twórcy systemu oświaty.

Treść publikacji uporządkowana jest według poszczególnych rozdziałów i artykułów ustawy, które stanowią podstawę wymiany poglądów przy rozwiązywaniu wielu istotnych problemów – zgodnie z literą prawa po to, aby pobudzić myśli do prawidłowego rozwiązywania problemów kadrowych nauczycieli.

Prawo wyznacza jedynie twarde (bezwzględne) standardy – również w zakresie pragmatyki nauczycieli, ale nie opisuje wszystkiego, co stanowi treść związaną ze statusem nauczyciela, lecz warunki i relacje w niej występujące.

Przy opracowaniu komentarza skorzystaliśmy z wielu konstruktywnych i krytycznych uwag Koleżanek i Kolegów oświatowców, z którymi od lat współpracujemy.

Bardzo Wam dziękujemy.

Zapraszamy zatem Czytelników do korzystania z naszych doświadczeń w zakresie interpretacji przepisów Karty Nauczyciela. Wiedza i umiejętności, które uda się przekazać, pomogą w codziennym działaniu i wprowadzą pewien komfort prawny, aby bieżące sytuacje nie stwarzały przeszkód natury prawnej związanych z wykonywaniem obowiązków, odpowiedzialnością i uprawnieniami nauczyciela. Zdając sobie sprawę z liczby i różnorodności problemów występujących w szkole i placówce oświatowej, musimy mieć świadomość konieczności współdziałania w ramach prawa, bez czego nasze działania nie będą twórcze i efektywne. Musimy też wiedzieć, na co możemy liczyć na ścieżce rozwoju zawodowego, ponieważ do znajomości podstawowych aktów prawnych jesteśmy zobowiązani przepisami Karty Nauczyciela. Staraliśmy się przygotować publikację tak, aby każdy nauczyciel, przy częstym zaglądaniu na stronice poradnika, nauczył się rozumieć przepisy prawa, umiał je stosować i tworzył własny klimat dobrze wypełnianych obowiązków, prezentował lub ujawniał swoje poglądy na temat instytucji prawa, co wiąże się z odpowiedzialnością służbową.

Potwierdzeniem słuszności tez i interpretacji przepisów prawa prezentowanych przez autorów jest orzecznictwo, z którego głównie uchwały weszły do kanonów prawa, powiedzielibyśmy, że stały się stałymi elementami doktryny. Również wybrane – według najczęściej poruszanej w dyskusjach i publikacjach problematyki – orzeczenia Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Wojewódzkich Sądów Administracyjnych posłużyły autorom za wiarygodną interpretację przepisów dotyczących statusu nauczyciela i jego roli w systemie oświaty.

Dla ułatwienia korzystania z komentarza – poza indeksem rzeczowym – opracowane zostały: wykaz skrótów, definicje podstawowych, najczęściej używanych pojęć oraz ich numeracja boczna ułatwiająca poruszanie się po publikacji.

Dziękujemy Wydawnictwu za powierzenie nam przygotowania komentarza do Karty Nauczyciela. Chcielibyśmy w sposób szczególny wyrazić naszą wdzięczność Pani Redaktor Izabelli Małeckiej i Pani Redaktor Lidii Marciniak, które od lat służą nam nieocenioną pomocą.

Życzymy pomyślności w podróży krętymi ścieżkami zmian systemu oświaty i liczymy, że przysłowiowym światełkiem w gąszczu przepisów prawnych będzie dla Państwa nasz komentarz.

Autorzy

Autorzy fragmentu:

WPROWADZENIE

Karta Nauczyciela została uchwalona 26.01.1982 r. (tekst pierwotny: Dz.U. Nr 3, poz. 19 ze zm.). Ustawą poprzedzającą była ustawa z 27.04.1972 r. – Karta praw i obowiązków nauczyciela (Dz.U. Nr 16, poz. 114 ze zm.).

Przepisy Karty Nauczyciela ulegały wielokrotnym zmianom, ostatnia, obszerna zmiana była 5.08.2022 r. (Dz.U. poz. 1730). Jednolite brzmienie przepisów Karty zostało opublikowane w formie załącznika do obwieszczenia Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej opublikowanego w Dz.U. z 2021 r. poz. 1762. Ustawą z 24.03.2022 r. o zmianie ustawy – Karta Nauczyciela (Dz.U. poz. 935) wprowadzono zmiany dotyczące brzmienia art. 93 oraz dodano art. 93a.

Kluczowe dla istoty komentarza wyjaśnienia zostały pogrubione.

Przedmiotem regulacji są prawa i obowiązki nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych szkół i placówek oświatowych. Karta Nauczyciela jest określana jako tzw. pragmatyka zawodowa nauczycieli, co oznacza, że przy regulacji stosunku pracy osób, które jej podlegają, ma ona pierwszeństwo przed innymi ustawami – z ustawą z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.) włącznie (zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali). Karta stanowi źródło praw i obowiązków wynikających ze statusu zawodowego nauczyciela. Ustawie podlegają głównie nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:

1)

publicznych przedszkolach;

2)

publicznych szkołach podstawowych, szkołach ponadpodstawowych;

3)

placówkach oświatowych, placówkach doskonalenia nauczycieli działających, na podstawie ustawy z 14.12.2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2021 r. poz. 1082 ze zm.);

4)

zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych;

5)

publicznych kolegiach pracowników służb społecznych.

Jeśli chodzi o szkolnictwo niepubliczne, to Karta Nauczyciela nie obowiązuje bądź też obowiązuje w ograniczonym zakresie. Karta składa się z 16 rozdziałów. Oprócz postanowień wstępnych, w treści ustawy poruszone zostały następujące zagadnienia: obowiązki nauczycieli; wymagania kwalifikacyjne nauczycieli; awans zawodowy nauczycieli; nawiązanie, zmiana i rozwiązanie stosunku pracy; warunki pracy i wynagrodzenie; nagrody i odznaczenia; uprawnienia socjalne i urlopy; finansowanie dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli; ochrona zdrowia; Dzień Edukacji Narodowej; odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli i wychowawców oraz uprawnienia emerytalne. Całość zamykają przepisy epizodyczne, przejściowe i końcowe.

Autorzy

Autor fragmentu:
Art. 1art(1)Zakres podmiotowy ustawy

1.

Treść przepisów art. 1 ustawy dotyczy zakresu podmiotowego ustawy i wskazuje, kto podlega jej przepisom, oraz zawiera charakterystykę przedmiotową dotyczącą zatrudnienia nauczyciela i wyjątki pod tym względem – warunkującą podleganie przepisom ustawy. Mówiąc wprost – określa, kto jest nauczycielem w rozumieniu Karty Nauczyciela. Przywołane przepisy odnoszą się wprost do pracowników pedagogicznych zatrudnionych w wymienionych jednostkach (szkołach i placówkach), które zostały wskazane w przepisach ustaw wymienionych w art. 1. Jednak w wyniku zmian wprowadzonych kolejnymi ustawami zmieniającymi Kartę Nauczyciela jej przepisy nie dotyczą pracowników pedagogicznych zatrudnionych dotychczas w rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych. Z dniem wejścia w życie ustawyz 5.08.2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów (Dz.U. z 2018 r. poz. 708) wygasły posiadane przez nich uprawnienia wynikające z przepisów Karty Nauczyciela, jednak...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX