Dul Marek, Jastrzębski Robert, Giełdy towarowe. Komentarz

Geneza giełd towarowych sięga starożytności. Prawdopodobnie związana jest z cyklicznymi spotkaniami kupców, które miały początkowo postaci targów, a później jarmarków . Pierwsze jarmarki odbywały się w miastach charakteryzujących się korzystnym położeniem handlowym, np. na skrzyżowaniu głównych arterii komunikacyjnych, w miejscach zatrzymywania się karawan. Przykładem tego były jarmarki w Charan. W Grecji oraz starożytnym Rzymie istniały tzw. "emporjony" (w Rzymie zwane "emporiami"), które stanowiły miejsce składowania towarów, w tym ich sprzedaży hurtowej; poza tym w Atenach, jak podawał Herodot, co pięć lat odbywały się wolne jarmarki. W miastach Italii i w wielu miastach prowincji rzymskich odbywały się liczne i ożywione jarmarki. Spośród nich na pierwszym miejscu należy wymienić stolicę imperium. Po upadku cesarstwa rzymskiego nastąpił okres zastoju w handlu, a co za tym idzie, również w obrocie towarowym.

W późniejszych wiekach, w miarę umacniania się państw średniowiecznych oraz rozwoju miast, doszło do ponownego ożywienia handlu. Aby przyciągnąć kupców, a także zwiększyć zyski płynące z wymiany handlowej, poszczególne miasta organizowały w określone dni jarmarki. Najdawniejsze z nich odbywały się we Francji; od czasów Merowingów w Paryżu i St. Denis, a od XII stulecia w Szampanii, później zaś w Lugdunie. Stały się one miejscami obrotów towarowych i pieniężnych dla całego ówczesnego świata europejskiego. Przebieg jarmarków poddany został nadzorowi władz miejskich, mających władzę kontroli miar i wag oraz sprawdzania jakości i cen towarów. Jednocześnie dozór targowy sprawił, że dopuszczano tylko dobry towar, a spory wynikające z transakcji sądy jarmarczne załatwiały szybko i bez zbytniej formalistyki. W takich okolicznościach utrwalił się z czasem zwyczaj, że w przypadku niektórych towarów, tzn. tych, które miały wyrobioną markę, a ich gatunek był znany i uznany, transakcji kupna-sprzedaży dokonywali kupcy bez potrzeby pokazywania tego towaru przed zawarciem umowy. Przyjęło się bowiem, że między innymi każda z dostarczonych beczek solonych śledzi, które były obok korzeni zamorskich jednym z pierwszych towarów giełdowych, będzie beczką o takiej samej wadze, a przechowywana w niej ryba - o określonej świeżości . Dzięki temu, że przedmiotem transakcji przestał być konkretny towar, ale towar o ściśle określonych cechach, zwolennicy tego rodzaju handlu zyskiwali zarówno na kosztach transportu, jak i na czasie, gdyż towar mógł być wieziony od razu do odbiorcy z pominięciem jarmarku. Kupcy zainteresowani tego rodzaju handlem zaczęli się zjeżdżać do poszczególnych miast, konkretnie do tych, gdzie było wiadomo, że najłatwiej jest kupić bądź sprzedać dany towar. Przedmiotem transakcji stał się towar standaryzowany, tzn. taki, dla którego oznaczenia wystarczy ogólne określenie typowych cech jakości oraz ilości. W związku z tym transakcje mogły być zawierane przez pośredników, którzy rozporządzali towarem na rachunek kupców.

Aby jednak mogło dojść do powstania prawdziwej giełdy, musiały stracić na znaczeniu prawa i przywileje cechowe, które czyniły gospodarkę miejską zamkniętą w stosunku do wsi oraz innych ośrodków gospodarczych. Jednocześnie kupcy zagraniczni musieli uzyskać przywilej wolnego handlu nie tylko w czasie jarmarku, ale w ciągu całego roku. Stopniowo zaczynał rozwijać się handel terminowy towarami kolonialnymi, w tym głównie produktami przywiezionymi z krajów zamorskich: pieprzem, muszkatem, drewnem, zbożem itd. Znaczący rozwój giełd towarowych przypadł jednak na XVII i XVIII w., gdy gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na surowce przemysłowe i produkty rolne. Udoskonalono wówczas technikę zawierania transakcji giełdowych, działalność giełd ograniczono do niektórych tylko towarów, przeważnie tych o charakterze masowym i jednorodnym, dających się jednoznacznie określić. Z końcem XVIII w. giełdy towarowe zaczęły dzielić się na ogólnotowarowe i giełdy specjalne, prowadzące handel poszczególnymi towarami, m.in. cukrem, bawełną, zbożem, kawą . Przyjmuje się, że pierwsze giełdy towarowe powstały około XVI w. Do najstarszych należy zaliczyć giełdy w Antwerpii, Lyonie, Amsterdamie, Londynie. W wieku XVIII powstały giełdy w Paryżu (1724 r.), Nowym Jorku (1725 r.), Berlinie (1740 r.), Wiedniu (1771 r.) .

W początkowym okresie rozwoju giełda była instytucją jednolitą, bez dychotomicznego podziału na giełdę pieniężną i towarową. Dopiero z upływem czasu wykształcił się ten podział, przy czym współcześnie nie we wszystkich państwach jest on tak ścisły. Od XIX w. następował okres krystalizowania się zasad funkcjonowania giełd i trwały wzrost ich znaczenia w gospodarce światowej. Początkowo rozwój giełd towarowych nie był tak ciągły jak giełd pieniężnych. Dlatego jeszcze pod koniec lat dwudziestych minionego stulecia S. Woyzbun stwierdził, że "dziś jeszcze pod względem techniki i organizacji ustępują one znacznie giełdom pieniężnym", które "stale doskonaliły się, i obecnie stoją na wysokim stopniu rozwoju" .

Rozwój giełd towarowych przypada na drugą połowę XIX w. oraz wiek XX. Wtedy to ukształtowały się struktury organizacyjne oraz rodzaje podstawowych transakcji giełdowych. Istotne znaczenie miało powstanie w 1848 r. giełdy w Chicago - Chicago Board of Trade (CBOT), na której w czasie trwania wojny secesyjnej były składane zamówienia rządowe na mięso. Miały one formę transakcji z dostawą w terminie późniejszym (transakcje terminowe). Po zakończeniu wojny domowej zawieranie ich stało się bardzo popularne . Konsekwencją tego było zwiększenie obrotów na giełdach towarowych, a co za tym idzie, rozwój giełd towarowych. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, oprócz wyżej wspomnianej giełdy, funkcjonują lub funkcjonowały inne, które miały wpływ na rozwój giełd towarowych . Po 1945 r. nastąpił rozwój giełd towarowych w innych regionach świata, w szczególności na innych kontynentach; mianowicie chodzi o giełdy w Australii, Ameryce Południowej oraz Azji .

Giełda stanowi instytucję, której istota polega na periodycznych zebraniach członków, ewentualnie uczestników giełdy, w lokalu giełdy w oznaczonych dniach i godzinach, w celu zawierania dopuszczalnych na giełdzie transakcji handlowych . Współcześnie instytucja giełdy związana jest z pojęciem rynku formalnego , który tym różni się od nieformalnego, że działania jego uczestników są określone regulacjami prawnymi danej instytucji rynkowej . Dlatego też prawo giełdowe stanowi w szerokim tego słowa znaczeniu zespół norm, które regulują powstanie, organizację oraz działalność instytucji, jaką stanowi giełda towarowa . Giełdy zasadniczo można podzielić na: pieniężne, towarowe oraz usług . Podział ten nie był i nie jest przestrzegany, nawet współcześnie. Bardzo często giełdy mają charakter mieszany, zwykle towarowo-pieniężny. Jednakże dla uściślenia pojęcia giełdy towarowej należy podać w miarę syntetyczną definicję tej instytucji. W związku z tym trzeba przyjąć, iż giełdami towarowymi są "takie rynki formalne, na których - w określonym czasie i miejscu - dochodzi do przeciwstawienia podaży i popytu oraz do kupna-sprzedaży towarów masowych i to wysoce ujednostajnionych pod względem stopnia jakości, które to rynki ogłaszają kształtujące się na nich ceny" . Towary masowe powinny charakteryzować się określonymi cechami, które powodują, że nadają się do obrotu giełdowego . Do takich cech należy zaliczyć przede wszystkim: zastępowalność, czyli wymienność, jednorodność towaru; standaryzację towaru, która umożliwia jego klasyfikację; trwałość towaru, tzn. nie może być to towar ulegający zepsuciu; masowe zastosowanie towaru, z którym związane jest stałe zapotrzebowanie rynku na towar; występująca okresowo podaż i popyt na towar, która wynika z jego produkcji oraz chłonności rynku .

Giełdy towarowe można klasyfikować według różnych kryteriów:

Podziały te mają charakter przykładowy, gdyż klasyfikacja poszczególnych giełd zależy od kryterium, jakiego używamy do ich oznaczenia.

Podstawowe znaczenie dla działalności giełd towarowych mają transakcje, które mogą być na nich zawierane. Zasadniczo za transakcję giełdową należy uznać umowę giełdową, której przedmiot, miejsce, czas oraz sposób zawarcia określony jest unormowaniami prawnymi, dotyczącymi działalności określonej giełdy . Istnieją różne kryteria podziału transakcji giełdowych, np. ze względu na technikę zawierania transakcji, uprawnienia i obowiązki stron transakcji, cele, skutki realizacji transakcji . Na podstawie ostatniego z wymienionych kryteriów można wyróżnić dwa rodzaje transakcji: rzeczywiste (efektywne, natychmiastowe, kasowe, ang. spot, cash) oraz nierzeczywiste (terminowe, różniczkowe, spekulacyjne, papierowe, ang. futures).

Pierwsze z nich polegają po prostu na kupnie towaru na giełdzie towarowej, a co za tym idzie, fizycznym jego nabyciu. Zwykle towar znajduje się w domu składowym, a nabywca uzyskuje reprezentujące go dokumenty w postaci np. dowodu składowego, konosamentu. Zarówno zapłata za towar, jak i jego dostarczenie bądź też otrzymanie dokumentów umożliwiających jego odbiór następują w dniu zawarcia umowy lub w ciągu kilku następnych dni. Oprócz tego zalicza się do tego rodzaju transakcji tzw. kontrakty terminowe (dostawne, dostawcze, ang. forward), które polegają również na rzeczywistym dostarczeniu towaru, przy czym odbywa się to w terminie późniejszym .

Druga grupa transakcji nie ma de facto na celu zakupu towaru, a co za tym idzie, nie powoduje jego fizycznego przemieszczenia. Rozliczenie transakcji najczęściej ma postać gotówkową. Mają one na celu wykorzystanie różnicy cen, która może nastąpić w przyszłości. Ich zadaniem jest ochrona kontrahentów przed stratami związanymi z wahaniami cen bądź służą wyłącznie celom spekulacyjnym. Dzielą się one zasadniczo na transakcje terminowe (futures) oraz opcyjne. Pierwsze z nich polegają na zawarciu umowy, która dotyczy dostarczenia w określonym czasie i miejscu pewnej ilości towaru. W praktyce prawie nigdy nie dochodzi do dostarczenia towaru. Różni się ona tym od zwykłej transakcji dostawnej, że strony kontraktu mogą zawsze w dowolnym dniu zlikwidować transakcję przez zawarcie transakcji odwrotnej, czyli sprzedaż zakupionych wcześniej kontraktów lub wykupienie sprzedanych . W ten sposób następuje rozwiązanie "zobowiązania dostawy przez sprzedawcę lub odbioru towaru przez nabywcę" . Natomiast transakcje opcyjne dotyczą kupna lub sprzedaży samego prawa do kupowania lub sprzedawania określonej liczby towarów lub kontraktów terminowych na określoną ilość towarów po ustalonej z góry cenie. Co interesujące, większość transakcji zawieranych na współczesnych giełdach towarowych nie ma charakteru transakcji rzeczywistych, ale nierzeczywistych. Pierwsze z nich stanowią zaledwie około 1 - 10% zawieranych transakcji .

Niektórzy dzielą transakcje na giełdach towarowych ze względu na cel, który stanowił podstawę jej zawarcia; wyróżnić w związku z tym możemy transakcje:

Ostatnie z nich generalnie polegają na zajęciu określonej pozycji na rynku terminowym i odwrotnej do niej na rynku transakcji rzeczywistych (natychmiastowych, ang. spot). Dzięki temu ewentualne straty na jednym z nich zostają zrekompensowane przez zyski osiągnięte na drugim .

Podana wyżej systematyka transakcji giełdowych ma charakter podstawowy, wśród nich bowiem występują różnego rodzaju hybrydy, które są stosowane przez uczestników gry giełdowej, w zależności od zaistniałych okoliczności. Zresztą należy podkreślić, że każda giełda posiada własne zasady zawierania transakcji, które w istotny sposób różnią się od innych.

Podsumowując to krótkie wprowadzenie teoretyczne dotyczące istoty giełdy oraz transakcji giełdowych, należy wskazać funkcje, jakie pełnią giełdy towarowe. Do najważniejszych należy zaliczyć:

Regulacje prawne, dotyczące instytucji giełd towarowych, a raczej obrotów, na ziemiach polskich sięgają XIX stulecia, kiedy to - w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego - została powołana do życia giełda w Warszawie. Było to związane z wprowadzeniem w Księstwie Warszawskim kodeksu handlowego Napoleona, przy czym regulacje kodeksu co do giełd nie zostały w tym okresie zrealizowane . Dopiero w okresie Królestwa Polskiego została utworzona giełda w Warszawie na podstawie postanowienia Księcia Namiestnika Królewskiego Józefa Zajączka z dnia 12 kwietnia 1817 r. Giełda rozpoczęła swoją działalność w dniu 16 kwietnia . Miała mieć charakter pieniężno-towarowy, gdyż obok maklerów wekslowych (pieniężnych) w transakcjach pośredniczyli maklerzy towarowi. W przeciwieństwie do obrotów pieniężnych, obroty towarowe były od samego początku nikłe, zdarzały się nawet okresy zupełnego zastoju. Przyczyny tego stanu rzeczy upatrywano w tym, że handel giełdowy "wymaga wydoskonalonej organizacji, tj. szczególnego gatunkowania zboża, ujednorodnienia odmian, elewatorów zbożowych, obrotów podług wagi gatunkowej itp. Tam, gdzie takiej techniki handlu nie ma, giełdy zbożowe się nie przyjęły. Dlatego (...) u nas nie można ich było do życia powołać" .

Próbowano kilkakrotnie stworzyć w Warszawie giełdę towarową. Najpoważniejszym przedsięwzięciem w tym zakresie było utworzenie na podstawie "Przepisów o handlu Towarami i Produktami Wisłą spławianymi" Izby Giełdowej Produktów Nadwiślańskich, nazywanej też Izbą Giełdową na Solcu. Można tu mówić o powołaniu do życia pierwszego w Polsce organizmu gospodarczego, który był giełdą wyłącznie towarową. Jednakże i to nie dało większych rezultatów. W rzeczywistości bowiem kupcy w dalszym ciągu preferowali pośrednictwo dotychczasowych licznych tzw. faktorów, czyli pośredników prywatnych, "tańszych i obrotniejszych".

Na giełdzie warszawskiej były dokonywane przede wszystkim transakcje papierami wartościowymi. Wyraźnie dało się to zauważyć w końcu sierpnia 1854 r., kiedy to wprowadzone zostały notowania codzienne. Ceny towarów i produktów, takich jak: wina, metale, produkty rolnicze, leśne, towary kolonialne, były układane raz na miesiąc. Następnie od końca 1857 r., na podstawie rozporządzenia Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji, raz na kwartał, a w 1860 r. notowanie w ogóle zostało przerwane . Później próbowano ponownie odgórnie powołać do życia instytucję, na którą - jak się miało później okazać - wciąż nie było zapotrzebowania. Wprowadzenie giełdowego handlu towarowego rozpoczęto od opracowania projektu regulaminu handlu zbożem, mąką, spirytusem, cukrem i innymi towarami. Ostatecznie postanowiono zorganizować jedynie tzw. oddział zbożowy giełdy towarowo-produktowej. W dniu 17 marca 1874 r. na posiedzeniu Warszawskiego Komitetu Giełdowego zatwierdzony został "Regulamin Giełdy Warszawskiej dla transakcji zbożowych" .

Niestety, w sprawozdaniu z 1875 r. Komitet Giełdowy donosił, że giełda zbożowa otwarta w 1874 r. wkrótce upadła, gdyż nikt prawie z niej nie korzystał . Następnie niezrażony niepowodzeniem Komitet Giełdowy przystąpił ponownie do stworzenia giełdy produktowo-towarowej. W praktyce zebrania rozpoczęte w lutym 1878 r. nie wzbudziły zainteresowania, a ówczesny prezes Komitetu M. Epstein, w roku 1879 na ogólnym zebraniu członków Zgromadzenia Giełdowego, stwierdził, że "liczne starania Komitetu w przedmiocie zorganizowania giełdy towarowej nie wydały pożądanych rezultatów". Powodem tego, zdaniem prezesa, był "konserwatyzm naszych rolników i kupców, załatwiających interesy po domowemu" . Późniejsze próby powołania do życia giełdy towarowej także nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Ostatecznie należy przyjąć, że przed wybuchem I wojny światowej odbywały się, w ograniczonym zakresie, obroty towarowe na giełdzie warszawskiej, które dotyczyły w zasadzie tylko cukru . Oprócz giełdy warszawskiej próbowano w 1898 r. utworzyć giełdę towarową w Łodzi. Miała łączyć obroty pieniężne i towarowe, jednakże odbywały się na niej tylko bardzo szczupłe obroty pieniężne .

W zaborze austriackim kręgi kupieckie w szerszym zakresie korzystały z instytucji giełdy towarowej, przy czym była to giełda wiedeńska. Analogicznie było w zaborze pruskim, gdzie korzystano z giełdy berlińskiej. Oczywiście starano się utworzyć giełdy lokalne. Już w 1819 r. lub niewiele później powstała giełda w Krakowie . Brak jednak bliższych informacji na temat jej charakteru oraz prowadzonej działalności . Prawem obowiązującym była ustawa giełdowa z dnia 1 kwietnia 1875 r., zmieniona przez ustawę z dnia 4 sierpnia 1903 r. Jednak wcześniej została powołana Giełda Zbożowa i Towarowa we Lwowie; nastąpiło to w 1866 r. Statut giełdy lwowskiej został zatwierdzony przez Ministra Handlu w dniu 8 października 1866 r. Jednakże giełda przestała istnieć po kilku latach, gdyż nie była "przystosowaną do wymagań życia gospodarczego swego środowiska" . Ponowna próba utworzenia giełdy została zainicjowana przez Izbę Handlową i Przemysłową we Lwowie w 1884 r. Komitet organizacyjny pod przewodnictwem hrabiego Władysława Rusockiego zebrał potrzebne fundusze oraz uzyskał zatwierdzenie statutu dla giełdy. Giełda jednak nie rozpoczęła nigdy działalności.

Ostatecznie dopiero w XX w. powołanie do życia Giełdy Zbożowo-Towarowej we Lwowie zakończyło się sukcesem. Stworzenie giełdy zostało zainicjowane przez Izbę Handlową i Przemysłową we Lwowie. W dniu 4 września 1911 r. władze austriackie zatwierdziły jej statut, a w 1913 r. rozpoczęła ona działalność. Przedmiotem jej obrotów, zgodnie z brzmieniem § 1 statutu, były "płody gospodarstwa rolnego i leśnego i górnictwa, tudzież wyroby z nich oraz odpadki" . Była to giełda typowo towarowa. W rzeczywistości dokonywał się na niej prawie wyłącznie obrót produktami naftowymi, pochodzącymi z obfitych złóż z okolic Borysławia . W II RP giełda wznowiła działalność w 1922 r.

W Galicji Zachodniej handel koncentrował się w Krakowie, w szczególności na Rynku Kleparskim. W okresie powstania giełdy zbożowej we Lwowie powstaje instytucja giełdowa pod nazwą "Hala zbożowa w Krakowie". Rozwój jej datuje się od roku 1905, kiedy to hala zbożowa otrzymała własny lokal na Kleparzu . W tym też czasie zostały opracowane i wydane uzanse, które obowiązywały przy transakcjach zawieranych w hali. Po wojnie miała miejsce przerwa w czynnościach handlowych. Na początku lat dwudziestych członkowie hali zbożowej zorganizowali instytucję giełdową pod nazwą: "Giełdy Płodów Rolniczych w Krakowie" .

Początek działalności giełdy towarowej w Poznaniu sięga roku 1865. Wówczas to w dniu 9 września 1865 r. Minister Przemysłu i Handlu zatwierdził "statut giełdowy dla miasta Poznania" . Giełda była korporacją kupców zbożowych oraz podlegała nadzorowi właściwego ministra. Prowadzono obrót głównie zbożem, pod koniec istnienia giełdy handlowano wyłącznie spirytusem . W 1896 r. parlament niemiecki uchwalił nową ustawę giełdową. Na jej podstawie stworzony został przez Zarząd Stowarzyszenia Kupców projekt statutu, który zatwierdził rząd. W 1902 r. utworzona została przez Stowarzyszenie Kupców Komisja dla notowania i ogłaszania cen zboża. Przetrwała ona wraz z tzw. targami rannymi do czasu wojny . Po przyłączeniu Księstwa Poznańskiego do Polski na miejsce Związku Kupców, jako stowarzyszenia o charakterze niemieckim, powstał w 1919 r. Związek Polskich Kupców Zbożowych. Związek organizował luźne zebrania giełdowe, a następnie w 1921 r. utworzył de facto giełdę. Powstała ona w lutym 1922 r. pod nazwą: "Giełdy płodów rolniczych" w Poznaniu . Na obszarze dawnego zaboru pruskiego działały także giełdy w Gdańsku, Szczecinie oraz we Wrocławiu .

Największy rozwój giełd towarowych, ze względu na regulacje prawne oraz ich działalność, przypada na okres II Rzeczypospolitej, w szczególności lata trzydzieste. Należy podkreślić, że obrót towarowy na giełdach polskich zasadniczo dotyczył wyłącznie towarów rolnych, a przede wszystkim zboża. W chwili wybuchu I wojny światowej na obszarze dawnej Rzeczypospolitej działała tylko jedna giełda towarowa we Lwowie. Po 1918 r. dostrzegano potrzebę stworzenia nowych giełd, ale sytuacja gospodarcza i polityczna na to nie pozwalała. Na początku 1920 r. przystąpiono do tworzenia projektu ustawy, która dotyczyłaby jednolitych dla całego kraju warunków działania giełd. Bezpośrednią przyczyną podjęcia szybkich działań legislacyjnych była potrzeba walki z nieformalną "dziką" lub "pokątną" giełdą, nazywaną też "czarną giełdą" . Rozważano różne możliwe kierunki rozwoju giełd i prawa giełdowego. Przyjęto koncepcję tworzenia sieci giełd zbożowo-towarowych.

W Sejmie prace nad projektem rozpoczęto latem 1920 r. Po pierwszym czytaniu projekt ustawy został skierowany do sejmowej Komisji Przemysłowo-Handlowej. Podczas posiedzenia Sejmu w dniu 20 stycznia 1921 r. odbyło się sprawozdanie Komisji i tego samego dnia ustawa została przyjęta w trzecim czytaniu. Ustawę giełdową z 1921 r. wyróżniały silne uprawnienia władcze państwa w stosunku do giełd, wynikające z obowiązku wykonywania przez państwo zadań kontrolno-nadzorczych w instytucjach zaufania publicznego. W ustawie zawarto regulacje wspólne dla giełd zarówno pieniężnych, jak i towarowych. Regulacja wprowadzała jednak ostre rozgraniczenie między dwoma rodzajami giełd. Unormowanie w jednej ustawie giełd towarowych i pieniężnych świadczyło o takim samym traktowaniu przez państwo ustawowej organizacji giełd. Faktyczna odrębność giełd towarowych i pieniężnych miała wynikać z postanowień statutowych. Ustawa z 1921 r. oparta była przede wszystkim na ustawie austriackiej z dnia 1 kwietnia 1875 r. o organizacji giełd. Po wejściu w życie ustawy przystąpiono do tworzenia Giełdy Zbożowo-Towarowej w Warszawie, która była pierwszą powojenną giełdą towarową. Niemal jednocześnie z giełdą warszawską przystąpiono do tworzenia giełd w Poznaniu i Krakowie, a także do reaktywowania giełdy lwowskiej.

W kilka lat po wejściu w życie ustawy z dnia 20 stycznia 1921 r. o organizacji giełd w Polsce niezbędna była jej gruntowna nowelizacja. Zdecydowano się opracować nowy projekt ze względu na liczbę wprowadzanych zmian. Ministerstwo Przemysłu i Handlu w porozumieniu z władzami giełd opracowało projekt nowej ustawy. Chodziło w rzeczywistości o projekt rozporządzenia, który został przyjęty w drodze uchwały Prezydium Rady Ministrów z dnia 22 grudnia 1924 r. Po podpisaniu przez prezydenta S. Wojciechowskiego powyższy projekt stał się rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd . Rozporządzenie weszło w życie, zgodnie z § 34, w miesiąc po ogłoszeniu w dzienniku ustaw, jedynie w Województwie Śląskim nieco później . Podstawą jego wydania była ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o naprawie Skarbu Państwa i poprawie gospodarstwa społecznego . Co interesujące, nieprzypadkowo - z punktu widzenia obrotu towarowego - regulacja dotycząca funkcjonowania giełd towarowych ukazała się jednocześnie (w tym samym dzienniku ustaw) z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o prawie o domach składowych .

Rozporządzenie dzieliło giełdy na pieniężne i towarowe . Stanowiło podstawowy akt prawny regulujący funkcjonowanie wszystkich giełd towarowych w Polsce do 1950 r. Pomimo wielu modyfikacji nie wnosiło ono zasadniczych zmian w dotychczasowym kierunku rozwoju prawa giełdowego. Nie uległa w szczególności większym zmianom zarówno instytucja nadzoru państwowego, jak też struktura organów giełdowych oraz zakres ich kompetencji. Nie uległ także zmianie status prawny giełdy jako osoby prawnej, która miała rządzić się statutem zatwierdzonym przez odnośne władze.

W kilka lat po wejściu w życie rozporządzenia z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd zauważono, że zawiera ono "wiele przepisów nieżyciowych, które z rozwojem i zmianą stosunków na giełdzie pogodzić się nie dadzą" . Stosowne zmiany wprowadzone zostały rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. w sprawie zmiany niektórych postanowień rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd. Wyrazem dbałości ustawodawcy o klarowność języka znowelizowanego aktu prawnego było zawarte w art. 2 noweli upoważnienie dla Ministra Przemysłu i Handlu, Ministra Skarbu oraz Ministra Sprawiedliwości. Na jego podstawie miało nastąpić ogłoszenie jednolitego tekstu rozporządzenia o organizacji giełd. W dniu 12 lutego 1930 r. takie rozporządzenie ukazało się w dzienniku ustaw .

W drugiej połowie lat dwudziestych obroty na giełdach towarowych wykazywały tendencję spadkową. Brak ożywienia na giełdach groził stopniową ich likwidacją. S. Woyzbun, pisząc o działalności Giełdy Zbożowo-Towarowej w Warszawie, przypomniał, że rozwój handlu giełdowego zbożem zależy od "wyrobienia handlowego, uczestniczenia w międzynarodowym handlu zbożowym, usprawniania organizacji takiego handlu poprzez ujednostajnienie odmian zboża, opracowanie jego gatunków, prowadzenie obrotów według dokładnej wagi gatunkowej, itp. Tam gdzie nie ma takich warunków, giełdy zbożowe nie mogą się należycie rozwijać" . W tym kontekście autor nawiązał do nikłych obrotów giełdy warszawskiej w jej szóstym roku sprawozdawczym, wskazując, że o ile na początku obroty sięgały 72 tys. ton, o tyle w 1927 r. zamknięte zostały cyfrą zaledwie 31 tys. ton - "to jest ilością, jaką stanowi spożycie samej tylko Warszawy w ciągu dwóch miesięcy" . Co do giełdy poznańskiej i lwowskiej całkowity wolumen obrotów nie przekraczał kilkunastu tysięcy ton. Giełda krakowska nie wykazywała nawet żadnych oficjalnych obrotów .

Poza przyczynami podanymi przez S. Woyzbuna, wskazać należy na poziom polskiego rolnictwa, które pozbawione było wolnego kapitału, a jednocześnie w większości było rozdrobnione, niedoinwestowane, mało wydajne, kupiectwo zaś nie posiadało wolnych środków obrotowych, a także dostatecznej infrastruktury w postaci silosów, magazynów, chłodni itd. Jednakże bezpośrednia przyczyna niskich obrotów na giełdach tkwiła gdzie indziej. Wskazywano bowiem, że "obawa przed fiskusem sprawia, że transakcje wobec maklera na giełdzie zawierają przeważnie tylko młyny, centrale spółdzielcze, natomiast ogół kupiecki unika ich, gdyż maklerska karta umowy może posłużyć urzędowi skarbowemu za podstawę do wymiaru podatku obrotowego" .

Z chwilą wprowadzenia jesienią 1930 r. ulg w podatku przemysłowym dla transakcji giełdowych zbożem ożywiły się również giełdy krajowe. W tempie geometrycznym wzrosła liczba zawieranych w kolejnych latach transakcji oraz wolumen obrotów. Najbardziej charakterystyczny jest przykład giełdy poznańskiej. Lata trzydzieste to okres nieustannego rozwoju giełd krajowych. W ślad za tym wzrasta ich liczba. W końcu 1930 r. powstała Giełda Zbożowo-Towarowa w Lublinie, w 1932 r. Giełda Zbożowo-Towarowa w Katowicach, w 1933 r. zaś powstały aż trzy giełdy: w Bydgoszczy, Łodzi oraz w Wilnie. Po ich utworzeniu uznano, że zakończony został proces tworzenia giełd zbożowo-towarowych w Polsce. Na marginesie warto dodać, że po wprowadzeniu stosownych ulg rozpoczęły także działalność giełdy mięsne: w Warszawie w 1931 r., w Lublinie w 1933 r. oraz w Łodzi w 1937 r. Działające w II Rzeczypospolitej giełdy towarowe przedstawia poniższa tabela.

Prace nad kolejną nowelizacją prawa giełdowego odbywały się zatem w zupełnie innej niż dotychczas atmosferze. Już w 1933 r. projekt rządowy nowelizacji rozporządzenia o organizacji giełd został przekazany do zaopiniowania: giełdom, Związkowi Giełd Zbożowo-Towarowych, izbom przemysłowo-handlowym oraz izbom rolniczym. Projekt ustawy w sprawie zmiany rozporządzenia o organizacji giełd przyjęty został przez Radę Ministrów w dniu 6 października 1934 r., następnie dalsze prace nad nowelą przeniesiono do Sejmu. Ostatecznie ustawa o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd uchwalona została w dniu 18 marca 1935 r. Biorąc pod uwagę, jak głębokim przeobrażeniom podlegały giełdy towarowe po wprowadzeniu ulg podatkowych, nie dziwi fakt, że kolejna nowelizacja uwzględniała przede wszystkim potrzeby ich uczestników .

Sprawą, która nie budziła kontrowersji, była zmiana statusu giełdy jako osoby prawnej . Giełda stała się instytucją prawa publicznego, z prawem używania pieczęci z godłem państwowym. Powyższe nie oznaczało, że giełda stawała się państwową osobą prawną, chodziło o zaznaczenie prestiżu giełdy jako instytucji "użyteczności publicznej". Drugim istotnym elementem reformy prawa giełdowego było wprowadzenie zmian w definicji transakcji giełdowej. Od jej treści zależał w praktyce kształt handlu giełdowego. Dotychczas strony transakcji giełdowej powinny były być osobiście lub za pośrednictwem pełnomocników obecne na zebraniu giełdowym. Uważano, że "tego rodzaju przepis był dużym utrudnieniem pracy giełd towarowych i nawet przy liberalnej interpretacji ze strony władzy nadzorczej wpływał hamująco na koncentrację obrotów na giełdach. Był on tym bardziej nieżyciowy, że nowoczesne środki komunikacji - telefon, telegraf - umożliwiają zawieranie transakcji na giełdach towarowych bez udziału kontrahentów na zebraniu giełdowym" . Wymóg ten pozostawiono nadal na giełdzie pieniężnej przez wzgląd na bezpieczeństwo obrotu. Na giełdzie towarowej strony transakcji giełdowej zostały zwolnione z obowiązku obecności, a jedynym warunkiem było spisanie karty umowy przez maklera przysięgłego .

Rozporządzenie o organizacji giełd w brzmieniu ustalonym ustawą nowelizującą kończyło zasadniczy zrąb tworzenia prawa giełdowego. Warto tu przytoczyć wypowiedź posła sprawozdawcy B. Wojciechowskiego, który uznał, że nowelizacja była "wywołana potrzebami giełd towarowych funkcjonujących dość sprawnie we wszystkich ważniejszych centralach handlowych Polski, gdy tymczasem giełdy pieniężne od szeregu lat wskutek ogólnego kryzysu finansowego znajdują się w zupełnym zastoju" . Należy pamiętać, że poza regulacjami ustawowymi oraz aktami wydanymi na ich podstawie istotną rolę w funkcjonowaniu giełd pełniły regulacje wewnątrzgiełdowe, które poza prawem stanowionym wynikały z prawa zwyczajowego (zwyczajów giełdowych). Dlatego do prac najistotniejszych, a zarazem najbardziej skomplikowanych, zaliczano "skodyfikowanie" i zunifikowanie przepisów z zakresu techniki obrotu towarowego na giełdach. Na całokształt tych przepisów składały się między innymi: regulamin zawierania transakcji giełdowych na giełdach zbożowo-towarowych, w.h.o. (Warunki handlowe. Zwyczaje handlowe ogólnopolskie), tzw. normy jakościowe dla poszczególnych towarów dopuszczonych do obrotu na giełdach oraz regulamin o licytacjach giełdowych.

Najważniejsze znaczenie miały w.h.o. Stanowiły one, niezależnie od intencji ich autorów, doprecyzowanie "norm ogólnych" kodeksu zobowiązań w dziedzinie towarowego obrotu hurtowego. Mówiąc potocznie, można by wskazać, że w.h.o. były drugim obok kodeksu zobowiązań powszechnie stosowanym zbiorem norm, który dotyczył stosunku zobowiązaniowego stron. Nie należy jednak uznawać przepisów w.h.o. za normy o charakterze lex specialis w stosunku do odpowiednich postanowień k.z. Wówczas bowiem trzeba byłoby przyjąć, że w.h.o. jest spisanym zbiorem powszechnie obowiązującego prawa zwyczajowego. W.h.o. po prostu ujednoliciły zasady handlu giełdowego w skali kraju. Co interesujące, stanowiły one odpowiedź na postulaty zgłaszane przez koła gospodarcze, w szczególności zainteresowane handlem zbożem. Przykładem tego może być rozesłany w lipcu 1930 r. przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu kwestionariusz w sprawie aktualnych potrzeb handlu zbożowego. W odpowiedzi na to pismo zgłoszono między innymi postulat, aby ujednolicić warunki handlowe ziemiopłodami, gdyż "dotychczas każda giełda i każdy okrąg izby przemysłowo-handlowej ma własne warunki handlowe. Stwarza to chaos w handlu wewnętrznym i utrudnia kolaborację poszczególnych części kraju ze sobą" .

Giełdy towarowe w II RP należy zasadniczo zaliczyć do typu giełd kontynentalnych. W omawianym okresie podstawowe znaczenie miały giełdy zbożowo-towarowe, które stanowiły wzór dla innych giełd towarowych, mianowicie mięsnych oraz giełdy drzewnej . W celu koordynacji działalności ówczesnych giełd towarowych oraz zniwelowania różnic w rozwoju poszczególnych dzielnic państwa polskiego został utworzony Związek Giełd Zbożowo-Towarowych . W dniu 31 maja 1931 r. statut Związku zatwierdził Minister Przemysłu i Handlu. Związek był instytucją powołaną dla koordynacji działalności coraz większej liczby giełd regionalnych. Sukcesem związku było uzyskanie od władz zwolnienia obrotów dokonywanych na giełdach od podatku obrotowego, co stało się zresztą momentem przełomowym w działalności giełd zbożowo-towarowych. Związek wykazywał na przestrzeni kolejnych lat niezmierną czujność w kwestii utrzymania przywilejów podatkowych na giełdach. Głównym jednak polem jego aktywności, o czym była mowa wyżej, była unifikacja i "kodyfikacja" odrębnych dotąd przepisów, które dotyczyły obrotu ziemiopłodami na giełdach towarowych. Związane to było ze wzrastającą wymianą towarową między poszczególnymi ośrodkami kraju.

Zakończenie II wojny światowej oraz sytuacja gospodarcza państwa polskiego spowodowały, że sprawa działalności giełd towarowych stała się przedmiotem obrad ówczesnego rządu polskiego, a konkretnie Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Nastąpiło to na wniosek Ministra Aprowizacji i Handlu z dnia 2 lipca 1946 r. Co ciekawe, podstawą prawną działalności przyszłych giełd miały być regulacje z okresu II RP. Na podstawie zarządzenia Ministra Aprowizacji i Handlu z dnia 3 sierpnia 1946 r. rozpoczęły działalność giełdy zbożowo-towarowe w zakresie obrotu ziemiopłodami i ich przetworami. Do przeprowadzenia prac związanych z organizacją giełd zostali wyznaczeni, z osobna dla każdej giełdy, tymczasowi komisarze. Głównym zadaniem giełd towarowych miało być rejestrowanie i kontrola transakcji kupna-sprzedaży towarów.

Działalność giełd w latach 1946-1950 oparta była na regulacjach pochodzących z okresu II RP. Podstawą wszystkich regulacji sprzed września 1939 r. oraz wydanych po 1945 r. było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd. Co ciekawe, regulacje giełdowe z dwudziestolecia międzywojennego nie uległy zasadniczym zmianom. W tak krótkim czasie działalności giełd po 1945 r. zdołano jednak wydać również regulacje prawne dotyczące działalności poszczególnych giełd. Egzemplifikacją tego są różnego rodzaju regulaminy oraz instrukcje poszczególnych giełd .

Tworzenie giełd należało do zadań Ministerstwa Aprowizacji i Handlu. Powstawały one sukcesywnie, o czym świadczą prace nad zatwierdzaniem komitetów organizacyjnych, statutów oraz regulaminów giełdowych. W okresie 1946-1950 działało 10 giełd zbożowo- -towarowych. Przedstawia to poniższa tabela.

Obroty giełdowe były początkowo niewielkie, na co często narzekano. Jednakże w marcu 1947 r. stwierdzono, iż "należy zaznaczyć, że obroty na giełdach zbożowo-towarowych wykazują tendencję stale wzrastającą" . Transakcje zawierane na giełdach zbożowo-towarowych miały charakter transakcji rzeczywistych (efektywnych, kasowych) , wynikało to z regulacji prawnych z okresu II RP, które nie regulowały transakcji nierzeczywistych. Początkowo giełdy miały stanowić osoby prawne będące zarazem instytucjami prawa publicznego . W późniejszym okresie przekształcano je w instytucje uspołecznione, które pozostawały pod nadzorem państwowym Ministerstwa Handlu Wewnętrznego. Warto zapamiętać, że giełdy, działające pod kontrolą państwa w pierwszych latach po wojnie, jak stwierdził były makler przysięgły H. Rossmann, "były jedynym organizatorem i regulatorem obrotu zbożowego w Polsce" . Właśnie tym instytucjom można było zawdzięczać usprawnienie metod i organizacji handlu, standaryzację towarów dopuszczonych do obrotu giełdowego, informowanie o panujących na rynku tendencjach poprzez publikowanie ceduł .

Oficjalnie uważano, że gospodarka planowa, w tym wypadku na giełdach towarowych, stanowić będzie istotny element prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej. Podkreślano przy tym, iż "gospodarka planowa umożliwia osiągnięcie odpowiednich proporcji pomiędzy poszczególnymi dziedzinami życia gospodarczego i usuwanie powstających dysproporcji", a co za tym idzie, "giełda socjalistyczna kryzysów obawiać się nie potrzebuje" . Przeczyło to istocie giełdy, która właśnie powinna być niejako barometrem sytuacji gospodarczej na rynku towarowym, a nie jednym z instrumentów polityki ekonomicznej w gospodarce planowej. Celowi niejako wtłoczenia giełd w ramy gospodarki planowej służyły różnego rodzaju zarządzenia władz. Stanowiło to faktycznie zaprzeczenie istnienia giełd towarowych, na których przecież ściera się popyt z podażą, a wynikiem tego jest cena określonych towarów.

Sprzeczności te spowodowały likwidację giełd zbożowo-towarowych na jesieni 1950 r. Nastąpiło to w wyniku wejścia w życie dekretu z dnia 21 września 1950 r. o Państwowej Inspekcji Handlowej, który uchylił moc obowiązującą rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 grudnia 1924 r. o organizacji giełd . W związku z tym przestały istnieć w polskiej rzeczywistości giełdy towarowe, które w żaden sposób nie mogły dostosować się do nowej sytuacji gospodarczej. W pewnym sensie ich likwidacja stanowiła, jak ówcześnie mawiano, kolejny "odcięty ogon" minionej epoki - kapitalizmu. W późniejszym okresie giełdy towarowe jako sformalizowane instytucje nie istniały.

Po likwidacji giełd często używano pojęcia "giełda towarowa" dla określenia de facto większych targów, na których zawierano umowy sprzedaży jednego bądź większej liczby towarów . Natomiast w obrocie międzynarodowym polskie przedsiębiorstwa częstokroć działały na giełdach w krajach tzw. bloku kapitalistycznego . Związane to było z nabywaniem określonych towarów, zwłaszcza pochodzących z innych stref klimatycznych, np. kawa, bawełna, kakao, ryż, soja, oraz sprzedażą np. metali kolorowych. W obrotach tych uczestniczyły między innymi takie podmioty jak: CIE "Impexmetal", CHZ "Rolimpex" czy PHZ "Agros" .

Po 1988 r. giełdy towarowe były tworzone w sposób żywiołowy. Zresztą zainteresowanie giełdami towarowymi na łamach ówczesnych czasopism było dość spore, wystarczy wspomnieć o cyklu publikacji z zakresu przede wszystkim historii giełd towarowych na ziemiach polskich. Ukazywały się w gazetach codziennych, np. Rzeczpospolitej i dotyczyły zwykle okresu II RP, kiedy giełdy towarowe rzeczywiście funkcjonowały, a regulacje prawne były na tyle dobre, że zastosowano je nawet w krótkim okresie działalności giełd po II wojnie światowej . Oczywiście zdawano sobie sprawę, że dawne rozwiązania nie dadzą się wkomponować w ówczesną polską rzeczywistość prawno-ekonomiczno-społeczną. Dlatego szukano rozwiązań kompromisowych, opartych na regulacjach państw, w których giełdy towarowe już długo z dużym powodzeniem funkcjonowały. Chodziło zwłaszcza o rozwiązania amerykańskie, które można byłoby zastosować do polskiego obrotu towarowego. Jednakże słusznie podkreślano, że "proste kopiowanie doświadczeń uznanych giełd towarowych i papierów wartościowych mogłoby okazać się wielkim niewypałem z uwagi na całkowitą odmienność warunków ekonomiczno-prawnych, w których funkcjonują te giełdy, od warunków polskich". W związku z tym "tworzenie polskich giełd musi opierać się na bardzo dobrej znajomości giełd zachodnich i polskich realiów" . Podkreślano przy tym często, że powstanie giełd, a co za tym idzie ich funkcjonowanie, związane jest ściśle z całą infrastrukturą przyszłego obrotu towarowego. Dotyczyło to utworzenia jednocześnie z giełdami towarowymi takich instytucji jak: składy towarowe, obrót towarowymi papierami wartościowymi (dowody składowe) oraz izby rozliczeniowe . Problem ten pojawił się w związku z pracami ustawodawczymi nad projektami kolejnych ustaw, które dotyczyły giełd towarowych. Zresztą tak na dobrą sprawę jest on aktualny również współcześnie.

Pierwsze giełdy towarowe zajmowały się obrotem wszelkiego rodzaju towarami. Powodowało to, iż można było spotkać się z bardzo dziwnymi sytuacjami, mianowicie niektóre giełdy towarowe oferowały np. guziki, torby foliowe, świece, płyn do chłodnic, tkaniny, odzież, samochody, maszyny rolnicze . W związku z tym obrót de facto dotyczył często towarów, które nie posiadały cech towaru giełdowego. W latach 1990-1991 działało około 40 giełd; w połowie 1992 r. - 22 giełdy, a we wrześniu 1994 - 26 giełd . Żartowano z tego powodu, że giełd towarowych na świecie mają więcej od Polski jedynie dwa państwa: Stany Zjednoczone Ameryki Północnej oraz Japonia .

Polskie giełdy towarowe miały zwykle formę spółki kapitałowej, tzn. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjnej. Podstawą ich tworzenia był: k.h. z 1934 r., k.c. z 1964 r. oraz ustawa o działalności gospodarczej . Giełdy tworzyły przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze, prywatne oraz osoby fizyczne. Posiadały one osobowość prawną, często statut, regulaminy, a co za tym idzie, władze giełdy. Zdarzała się także specjalizacja towarowa, np. w Katowicach były to chemikalia, w Łodzi - artykuły włókiennicze, w Poznaniu - towary rolne. W związku z tym giełdy polskie w owym okresie można było zaliczyć do systemu korporacyjnego. Powstanie ich bowiem, a także działalność, nie były uzależnione de iure od organów administracji państwowej. Dotyczyło to przede wszystkim założenia giełdy, na co nie potrzeba było zgody, koncesji, zezwolenia, czy też pozwolenia jakiegokolwiek organu państwa, poza rejestracją przez sąd zwykle statutu spółki akcyjnej. Zbliżało to polskie giełdy do giełd działających w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Początkowo giełdy spełniały rolę rynku hurtowego, wypełniając w ten sposób niedomagania obrotu towarowego. Zresztą, co ciekawe, nie były to instytucje non profit, ale przedsiębiorstwa, które przynosiły zyski. Zawierane na nich transakcje miały charakter tzw. transakcji rzeczywistych (natychmiastowych) .

W działalności giełd można było początkowo wyróżnić dwa okresy; pierwszy w latach 1989-1992 oraz drugi - 1993-1996 . Drugi okres tworzenia giełd towarowych w Polsce de facto trwał do wejścia w życie ustawy o giełdach towarowych. Charakteryzował się tym, że giełdy towarowe stawały się powoli jednym z instrumentów regulacji rynku przez państwo, w szczególności w zakresie towarów rolnych. Wpływ na to miała działalność ARR, która spowodowała, że "giełda towarowa przestała być instytucją obiektywną i autonomiczną, gdyż jej funkcjonowanie zostało niemal całkowicie uzależnione od poczynań jednej instytucji" . Powodowało to, iż w pierwszym kwartale 1995 r. było około 30 giełd towarowych. Później liczba giełd nadal stopniowo zmniejszała się, gdyż na początku 2001 r. wymieniano zaledwie 10-15. Związane to było głównie z tym, iż giełdy nie wytrzymywały konkurencji na rynku (następowała ich konsolidacja), a także z działalnością ARR i innych agend rządowych, z którymi powiązane były niektóre giełdy . Na giełdach towarowych handlowano przede wszystkim towarami rolnymi, takimi jak zboża i ich przetwory.

Pod koniec lat 90. najważniejsze znaczenie na polskim rynku towarowym miały dwie giełdy, mianowicie Giełda Poznańska (GP) oraz Warszawska Giełda Towarowa (WGT) , która miała być typową giełdą terminową. Pierwsza z nich powstała w lipcu 1991 r., druga zaś w lipcu 1995 r. Na GP, która była najbardziej dynamiczną z ówczesnych giełd, wprowadzono różnego rodzaju innowacje; między innymi dotyczące regulaminów obrotu giełdowego, statusu giełdy, kodeksu etyki maklerów obrotu towarowego. Miały miejsce na niej także próby zorganizowania obrotu transakcjami opcyjnymi. Chodziło o opcje na półtusze wieprzowe, pochodzące z zapasów ARR; nastąpiło to w czerwcu 1995 r. Druga emisja opcji nastąpiła w lutym 1996 r. W maju następnego roku zostały wyemitowane po raz pierwszy opcje na pszenicę konsumpcyjną, przy czym wystawcą ich był prywatny producent . Natomiast obrót opcjami towarowymi na WGT rozpoczął się 12 czerwca 1997 r. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się opcje na kupno półtusz wieprzowych, wystawionych przez ARR. Poza tym transakcje opcyjne na tej giełdzie dotyczyły pszenicy oraz żyta .

Jeśli chodzi o rozwój transakcji futures pionierem w tej dziedzinie była także GP; w kwietniu 1998 r. zapoczątkowała obrót tymi kontraktami. Początkowo miał on postać obrotu próbnego. Dla inwestorów zewnętrznych został otwarty w listopadzie tegoż roku. Kontrakty futures dotyczyły pszenicy konsumpcyjnej, pszenicy paszowej oraz żywca wieprzowego. Na WGT handel kontraktami futures rozpoczął się w dniu 20 stycznia 1999 r. Wówczas zostały wprowadzone walutowe kontrakty futures, które stały się dominującą postacią tego typu transakcji . Występowały także kontrakty futures na pszenicę paszową, konsumpcyjną oraz żywiec wieprzowy.

W obrocie giełdowym nadal jednak dominowały transakcje rzeczywiste (gotówkowe), które stanowiły około 90% wszystkich transakcji. Na pozostałe 10% przypadało: 7% transakcji dostawczych i tylko 3% transakcji terminowych. Podane dane procentowe są przybliżone, gdyż informacje na temat działalności giełd pochodziły głównie z ówczesnych największych giełd, tzn. GP i WGT . Istotną rolę w obrotach giełdowych pełniła ARR. Sprzedawała często zapasy produktów rolnych, które pochodziły ze skupu interwencyjnego oraz rezerw państwowych . W 1997 r. całkowite obroty GP wynosiły 181 milionów zł, WGT zaś 72 miliony, z tego 88% dostaw GP i prawie 100% WGT stanowiły towary ARR .

Z tych powodów w drugiej połowie lat 90. giełdy towarowe dzielono na współpracujące z ARR oraz niezwiązane z agencją. Oczywiście zapewniony rozwój miały tylko giełdy należące do pierwszej z wyżej wymienionych grup, ponieważ - jak stwierdził jeden z ówczesnych maklerów - "gdy na giełdzie nie ma towarów z ARR, trudno o handel na dużą skalę" . Agencja, dysponując sporym potencjałem pieniężnym otrzymywanym z budżetu państwa, stawała się organizatorem towarowego życia giełdowego w zakresie produktów rolnych. Po prostu niejako dotowała działalność wybranych giełd towarowych. Powodowało to nierówną konkurencję na rynku, a co za tym idzie, niezadowolenie pozostałych giełd.

Prace ustawodawcze dotyczące regulacji giełd towarowych miały miejsce już w 1990 r. Wtedy zostały opracowane przez Ministerstwo Finansów i Ministerstwo Rynku Wewnętrznego projekty ustaw giełdowych . Były one krytykowane za sposób organizowania giełd, który miał zależeć prawie wyłącznie od właściwych organów państwowych. Przypominało to system kontynentalny organizacji giełd. Następnie w pierwszym półroczu 1993 r. miał wejść pod obrady Sejmu projekt ustawy o giełdach towarowych, który definiował giełdę jako spółkę akcyjną. Podstawą prawną jej utworzenia miał być obowiązujący wówczas kodeks handlowy z 1934 r., a co za tym idzie, miała ona stanowić po prostu przedsiębiorstwo nastawione na zysk . Kłóciło się to z koncepcją giełdy jako organizacji non profit, która jest wyłącznie miejscem oraz obserwatorem gry rynkowej, a nie jej uczestnikiem. W latach 1995-96 Ministerstwo Przemysłu i Handlu (później Ministerstwo Gospodarki) opracowało projekt ustawy o giełdach towarowych i domach składowych . Został on oparty na systemie kontynentalno- -europejskim, z uwzględnieniem specyfiki rynku i sytuacji gospodarczej państwa polskiego .

Ostatecznie rządowy projekt ustawy o giełdach towarowych i domach składowych został wniesiony do Sejmu przez Radę Ministrów w dniu 22 stycznia 1997 r. Pierwsze czytanie projektu odbyło się na posiedzeniu Sejmu w dniu 20 lutego 1997 r. Projekt ustawy, zgodnie z art. 1, regulował zasady tworzenia, ustrój organizacyjny i działalność giełd towarowych, giełdowych izb rozrachunkowych, działalność maklerów giełd towarowych oraz prowadzenie domów składowych. Następnie powstał oddzielny projekt ustawy o giełdach towarowych . Ostatecznie w dniu 26 października 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o giełdach towarowych ; weszła ona zasadniczo w życie pod koniec maja 2001 r. Ustawa zmieniła w sposób diametralny działalność giełd towarowych, których funkcjonowanie zostało uzależnione de facto od KPWiG. Konstrukcja regulacji została oparta na ustawie - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi . Określone w ustawie wymogi finansowe dotyczące działalności giełd towarowych, biur maklerskich, a także systemu rozliczeń pieniężnych wywoływały uzasadnioną krytykę. W praktyce tylko trzy giełdy mogły spełnić te warunki: Giełda Poznańska, Warszawska Giełda Towarowa oraz Giełda Energii .

Do grudnia 2003 r. żaden podmiot prowadzący działalność na rynku towarowym nie uzyskał zezwolenia na prowadzenie giełdy towarowej, działalności maklerskiej czy też giełdowej izby rozrachunkowej. Spowodowało to konieczność dokonania nowelizacji ustawy, przede wszystkim pod kątem wymagań organizacyjno-finansowych, które okazały się za bardzo rygorystyczne . Nastąpiło to w wyniku wejścia w życie ustawy z dnia 26 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o giełdach towarowych oraz niektórych innych ustaw . Jednak i te zmiany nie przyniosły pożądanych rezultatów. Obecnie działa, na podstawie ustawy o giełdach towarowych, jedynie Towarowa Giełda Energii , która w dniu 16 grudnia 2003 r. otrzymała od KPWiG zezwolenie na prowadzenie licencjonowanej giełdy towarowej.