Sieradzka Małgorzata, Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, wyd. III

Instytucja pozwu zbiorowego pojawiła się polskim systemie prawnym w wyniku uchwalenia ustawy z 17.12.2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Wprowadziła ona do prawa polskiego model ochrony interesów wielu podmiotów w jednym postępowaniu sądowym.

W czasie prac nad ustawą rozważano włączenie postępowania grupowego do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Ostatecznie zdecydowano się jednak na uchwalenie autonomicznego aktu prawnego – nowej ustawy regulującej postępowanie grupowe (postępowanie grupowe uregulowane jako postępowanie pozakodeksowe funkcjonuje także w innych państwach Europy, np. w Niemczech oraz w Szwecji; zob. M. Sieradzka, Pozwy grupowe – możliwości i ograniczenia, „Kancelaria” 2001/3; warto wskazać, że polska regulacja postępowania grupowego wykazuje największe podobieństwo do ustawy szwedzkiej).

Mimo że nowy akt prawny nie stanowi całościowej regulacji postępowania grupowego, w pełni reguluje wszystkie nowe zagadnienia dotyczące problematyki powództw grupowych. W sprawach nieuregulowanych w ustawie na zasadzie odesłania zastosowanie znajdują natomiast przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.

Wobec powyższego należy się zastanowić nad motywami, które przesądziły o tym, że polski ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie instytucji postępowania grupowego do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Decyzja o przyznaniu ustawie charakteru odrębnej regulacji została podyktowana przede wszystkim koniecznością sprawdzenia funkcjonowania nowej regulacji prawnej. Jeśli sprawdzi się ona w praktyce, ustawodawca nie wyklucza włączenia jej postanowień do postępowania cywilnego.

Z uzasadnienia projektu ustawy wyraźnie wynika, że ustawodawca celowo nie włączył jej regulacji do Kodeksu postępowania cywilnego, zakładając, że nowa instytucja wymaga gruntownego sprawdzenia w praktyce, które pokaże prawidłowość uchwalonej regulacji prawnej i pozwoli ocenić jej skuteczność. Zdobyte w ten sposób doświadczenia mogą zaś doprowadzić do zmian regulacji, co w sytuacji obowiązywania postępowania grupowego w Kodeksie postępowania cywilnego oznaczałoby konieczność jego nowelizacji, Kodeks zawiera bowiem już kilkanaście postępowań, a wprowadzenie w jego zakres nowego postępowania mogłoby zachwiać dotychczasowym porządkiem regulacji.

Ustawodawca uznał, że ze względu na potrzebę zapewnienia stabilizacji Kodeksu postępowania cywilnego, który i tak zbyt często jest poddawany zmianom, korzystniejszym rozwiązaniem będzie obowiązywanie nowej ustawy o postępowaniu grupowym jako samodzielnej regulacji prawnej. Intencją ustawodawcy wprowadzającego do prawa polskiego instytucję powództw grupowych nie było zatem sztuczne włączenie regulacji w ramy postępowania cywilnego. Wydaje się, że w związku z tym, iż jest to nowa regulacja prawna, decyzje dotyczące jej ewentualnej inkorporacji do postępowania cywilnego powinny zapaść dopiero po pewnym okresie jej obowiązywania. Postępowanie grupowe jest bowiem nową regulacją prawną, która w czasie swojego funkcjonowania powinna ukształtować określoną praktykę.

Zamierzeniem ustawodawcy wprowadzającego do prawa polskiego postępowanie grupowe stało się stworzenie regulacji prawnej, która obejmie protekcją interesy wielu podmiotów poszkodowanych w wyniku jednego zdarzenia. W uzasadnieniu projektu ustawy czytamy, że celem postępowania grupowego jest stworzenie możliwości rozstrzygnięcia wielu podobnych spraw różnych podmiotów w jednym postępowaniu. Postępowanie grupowe ma być procedurą, dzięki której ułatwiony zostanie dostęp do sądu w sytuacjach, w których dochodzenie roszczenia w takim postępowaniu jest korzystniejsze dla zainteresowanego niż indywidualne występowanie z własnym roszczeniem (np. w przypadku dochodzenia bardzo małych kwotowo roszczeń od jednego sprawcy szkody). Dzięki wprowadzonym ułatwieniom zwiększa się efektywność ochrony sądowej. Stosowanie ustawy usprawni postępowania sądowe zwłaszcza w sprawach o dużym znaczeniu społecznym. Ekonomika postępowania przemawia za prowadzeniem postępowań grupowych. W doktrynie podkreśla się też, że pozew grupowy jest metodą zapobiegania mnożeniu procesów, i ten cel nie zostanie osiągnięty, jeśli nad zagadnieniami wspólnymi dla grupy przeważać będą zagadnienia dotyczące indywidualnych okoliczności poszczególnych członków grupy (zob. L.J. Ball, Comment, Damages in Class Actions: Determinations and Allocation, 10 „Boston College Law Review” 1969/3, http://lawdigitalcommons.bc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1159&context=bclr).

Należy więc uznać, że celem postępowania grupowego jest ułatwienie dostępu do sądu oraz przyspieszenie postępowania przy znacznym obniżeniu jego kosztów.

Wprowadzenie do prawa polskiego instytucji pozwu zbiorowego, która od dawna funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych oraz w wielu krajach Europy Zachodniej, ma ułatwić dochodzenie roszczeń przez grupę osób poszkodowanych w wyniku jednego zdarzenia. Polski ustawodawca przy pracach nad tą ustawą korzystał ze wzorów regulacji powództw grupowych, która obowiązuje w wielu krajach (np. w Danii, Hiszpanii, Szwecji, Holandii, Niemczech, Grecji czy Wielkiej Brytanii).

W państwach członkowskich UE pojawiły się propozycje wprowadzenia instytucji pozwów zbiorowych do prawa unijnego. Należy zauważyć, że wprowadzenie w tym przedmiocie jednego aktu regulującego dochodzenie roszczeń grupowych wpłynęłoby na ujednolicenie postępowań grupowych w obrębie Unii, zwłaszcza że regulacje prawne dotyczące powództw grupowych, które obowiązują w państwach członkowskich UE, różnią się pomiędzy sobą. Ujednolicenie przepisów dotyczących pozwów zbiorowych ułatwiłoby dochodzenie roszczeń wynikających z naruszeń o charakterze transgranicznym. Powszechnie wyrażane są poglądy, że korzyści płynące z wprowadzenia instytucji postępowania grupowego obejmują poprawienie funkcjonowania wspólnego rynku przez podniesienie bezpieczeństwa prawnego nabywcy (konsumenta) oraz rozszerzenie zakresu dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Ponad 70% ankietowanych obywateli państw członkowskich UE deklaruje, że skorzystałoby z ochrony sądowej w drobnych sprawach, jeżeli mogłyby być one wytaczane wspólnie z innymi osobami (tak uzasadnienie rządowego projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, VI kadencja, druk sejm. nr 1829, s. 6).

Z uwagi na to, że podmiotem chronionym w postępowaniu grupowym jest pewna zbiorowość, dla jej określenia używam pojęcia „grupa” lub „zbiorowość”. Dotyczy to również pozwu grupowego (zbiorowego) jako instrumentu ochrony interesów tej grupy (zbiorowości).

W świetle powyższego zapewnienie (umożliwienie) wielu podmiotom możliwości dochodzenia roszczeń w jednym postępowaniu grupowym niesie ze sobą wiele korzyści.

Pozew grupowy ma być instrumentem pozwalającym na szybkie i efektywne dochodzenie roszczeń zarówno przez konsumentów, jak i przez przedsiębiorców.

Podstawową grupą podmiotów korzystających z instytucji powództw grupowych są konsumenci. Mogą oni dochodzić roszczeń, nie obawiając się wysokich kosztów postępowania, które rozkładają się stosownie do liczby osób w grupie. Ustawodawca w celu zapewnienia konkurencyjności postępowania grupowego w stosunku do zwykłego postępowania cywilnego wprowadził niższą stawkę opłaty sądowej w sprawach o prawa majątkowe dochodzone w postępowaniu grupowym. Ponieważ prowadzone jest jedno postępowanie, znacznie łatwiej można udowodnić poniesienie szkody, w ramach jednego bowiem postępowania przeprowadza się wspólne postępowanie dowodowe. Należy w tym miejscu wskazać, że główną przyczyną rezygnacji z dochodzenia roszczeń przez konsumentów są właśnie wysokie koszty postępowania. Można tym samym przypuszczać, że obniżenie opłaty sądowej w sprawach dochodzonych w postępowaniu grupowym stanowi ułatwienie w korzystaniu z nowej instytucji. Przepisy ustawy umożliwiły złożenie pozwu grupowego (dotąd jest to największy sukces) przez 165 klientów Generali Życie TU S.A. Klienci „nabici na polisolokaty” domagali się zwrotu pieniędzy pobranych przez ubezpieczyciela z tytułu tzw. opłaty likwidacyjnej. W sumie chodziło o około 2,5 mln zł. Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 10.05.2017 r., XXIV C 554/14 (LEX nr 2310779), uznał roszczenia oraz przyznał 2,5 mln zł, do tego również należne odsetki – w większości od 2014 lub 2015 r. W Zielonej księdze w sprawie dochodzenia zbiorowych roszczeń konsumentów [COM(2008) 794 final] wskazuje się, że obecnie poszkodowani w wyniku nieuczciwych praktyk, którzy pragną wyegzekwować swoje prawa, napotykają wiele przeszkód w zakresie dostępu, skuteczności i kosztów, zwłaszcza w odniesieniu do roszczeń dotyczących małych kwot (zob. badanie tego problemu dostępne na stronie www.ec.europa.eu/consumers/redress_cons/collective_redress_en.htm). Do sektorów, w których konsumenci mają najwięcej trudności w dochodzeniu roszczeń zbiorowych, należą: usługi finansowe (39% udokumentowanych przypadków), telekomunikacja (12%), transport (8%) oraz imprezy turystyczne i turystyka (7%). W Zielonej księdze akcentuje się również, że konsumenci nie są świadomi ani istnienia, ani różnych rodzajów dostępnych im narzędzi egzekwowania i dochodzenia roszczeń. Zwraca się także uwagę na ich brak zaufania do istniejących systemów, który zniechęca ich do składania skarg, co uniemożliwia dochodzenie roszczeń.

Obecnie mechanizmy zbiorowego dochodzenia roszczeń zostały objęte zaleceniem 2013/396. Celem zalecenia 2013/396 jest ułatwienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, powstrzymanie bezprawnych praktyk oraz umożliwienie poszkodowanym uzyskania odszkodowania w sytuacjach wystąpienia szkody zbiorowej w wyniku naruszeń praw przyznanych na mocy prawa Unii, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiednich zabezpieczeń proceduralnych w celu wyeliminowania nadużyć drogi sądowej. W zaleceniu wskazuje się, że niektóre państwa członkowskie wprowadziły procedury zbiorowego dochodzenia roszczeń. Z uwagi jednak na istniejące zróżnicowanie w regulacjach krajowych państw członkowskich zalecenie zawiera propozycję zbioru zasad odnoszących się do zbiorowego dochodzenia roszczeń zarówno na drodze sądowej, jak i pozasądowej, które powinny być wspólne w całej Unii, przy jednoczesnym poszanowaniu różnych tradycji prawnych państw członkowskich. Zasady te powinny zagwarantować przestrzeganie podstawowych praw procesowych oraz zapobiegać nadużyciom przez wprowadzenie odpowiednich zabezpieczeń (zob. motyw 12 i 13 zalecenia 2013/396). Warto wskazać, że państwa członkowskie powinny podjąć niezbędne działania w celu wdrożenia zasad określonych w niniejszym zaleceniu, najpóźniej w terminie 2 lat po jego opublikowaniu powinny przedstawić Komisji sprawozdanie dotyczące wdrożenia zalecenia 2013/396.

W związku z tym, że przepisy krajowe powinny być interpretowane zgodnie z tym zaleceniem, możemy spotkać sytuacje, gdy w ramach korzystania ze środków ochrony prawnej zarzuca się sądowi wykładnię przepisów ustawy w sposób niezgodny z zaleceniem 2013/396. Sądy podkreślają, że zalecenie 2013/396 zawiera jedynie wskazówki przydatne do wykładni przepisów postępowania grupowego, które funkcjonują w prawie krajowym. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 28.01.2015 r., I CSK 533/14, LEX nr 1648177, wskazał, że jeżeli w systemie prawa krajowego funkcjonuje postępowanie grupowe, to wykładnia tworzących je przepisów powinna sprzyjać jego efektywnemu działaniu. Taki kierunek wykładni jest jednak zdaniem sądu oczywisty, wynika z dyrektyw wykładni celowościowej i nie wymaga odwoływania się do prawa unijnego.

Wprowadzeniu postępowania grupowego do polskiej procedury cywilnej towarzyszył cel w postaci zwiększenia efektywności ochrony sądowej. Poprzez wprowadzenie możliwości rozstrzygnięcia wielu podobnych spraw różnych podmiotów w jednym postępowaniu grupowym dochodzenie w nim roszczenia jest korzystniejsze, zwłaszcza w porównaniu z indywidualnym dochodzeniem roszczeń oraz w odniesieniu do małych kwotowo roszczeń od jednego sprawcy szkody (uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 2–3).

Natomiast wykorzystanie pozwu zbiorowego przez przedsiębiorców pozwala im dochodzić w postępowaniu grupowym przede wszystkim roszczeń wynikających z naruszeń prawa konkurencji.

Grupa przedsiębiorców poszkodowanych w wyniku nieuczciwego zachowania rynkowego określonego podmiotu, które stanowi przejaw naruszenia reguł konkurencji, może skutecznie podjąć walkę, korzystając z instytucji pozwu zbiorowego. Ustawodawca wyraził przekonanie, że zastosowanie tej instytucji w walce z naruszeniami prawa konkurencji znajdzie swoje odbicie we wzroście zainteresowania przedsiębiorców dochodzeniem odszkodowań na drodze prywatnoprawnej (tzw. prywatnoprawne stosowanie prawa konkurencji; private enforcement). Należy wskazać, że przed wejściem w życie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym korzystanie przez przedsiębiorców z takiej drogi było znikome. Decydujące w tym zakresie były przede wszystkim trudności dowodowe oraz wysokie koszty postępowania. Sprawiały one, że przedsiębiorcy rzadko korzystali z prywatnoprawnej drogi ochrony swoich interesów przed naruszeniami reguł konkurencji przez innych uczestników gry rynkowej.

W związku z tym, że w innych krajach pozew zbiorowy z powodzeniem służy dochodzeniu odszkodowań za naruszenia reguł konkurencji, wprowadzenie tej instytucji w Polsce na pewno może być postrzegane jako element zwiększenia efektywności stosowania prywatnoprawnego prawa konkurencji. Ustawa umożliwia bowiem przedsiębiorcom, którzy ponieśli szkodę wskutek złamania reguł konkurencji, wytoczenie powództwa grupowego przeciwko naruszycielowi.

Reasumując, postępowanie grupowe ma być przede wszystkim alternatywą dla istniejących w prawie polskim postępowań służących ochronie interesów konsumentów, gwarantowaną przez regulacje prawa prywatnego i publicznego. Na płaszczyźnie prawa publicznego ochronie poddane zostały interesy zbiorowe konsumentów. W ich interesie może występować Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub rzecznicy praw konsumentów czy organizacje społeczne. Natomiast indywidualne interesy konsumentów są chronione w prawie prywatnym. Konsumenci sami mogą dochodzić swoich praw, wytaczając powództwo indywidualne przed sądem. W postępowaniu cywilnym na rzecz ochrony interesów konsumentów mogą w szczególności interweniować organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych, mogą, za zgodą osoby fizycznej wyrażoną na piśmie, wytaczać powództwa na jej rzecz (art. 61 § 1 pkt 3 k.p.c.). Od niedawna konsumentom przysługuje również actio popularis, która może być wniesiona do sądu w razie stosowania przez przedsiębiorcę nieuczciwej praktyki rynkowej (na temat skargi powszechnej zob. M. Sieradzka, Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 237 i n.).

Należy jednak podkreślić, że żadna ze wskazanych form prywatnoprawnej ochrony interesów konsumentów nie zapewnia ochrony interesów wielu podmiotów, które zostały poszkodowane w wyniku jednego zdarzenia. Oczywiście w postępowaniu cywilnym obowiązuje instytucja interwencji, ale ma ona ograniczony podmiotowo zasięg. Wszystkie omówione przypadki stanowią zatem tylko cząstkowe regulacje, niedające możliwości zgrupowania wysiłków procesowych przez większą liczbę osób (zob. E. Marszałkowska-Krześ, M. Kępiński, Opinia o projekcie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, 2.02.2009 r., RL-0303-2/09, http://radalegislacyjna.gov.pl/dokumenty/opinia-z-2-lutego-2009-r-o-projekcie-ustawy-o-dochodzeniu-roszczen-w-postepowaniu-grupowym, dostęp: 8.07.2017 r., s. 2). Pomimo możliwości objęcia zakresem postępowania grupowego bardzo licznej grupy zauważa się małą przydatność postępowania grupowego dla deliktów o charakterze masowym. Roszczenia wynikające bowiem z deliktów zawierają wiele zindywidualizowanych kwestii, zarówno co do faktów, jak i prawa. W związku z tym z ekonomicznego punktu widzenia uzasadnione jest ich indywidualne dochodzenie w postępowaniu cywilnym.

Z uwagi na zakres przedmiotowy ustawy (art. 1 ust. 2 u.d.r.p.g.) nie należy zapominać, że może ona z powodzeniem służyć także innym, oprócz konsumentów, podmiotom prawa. Ustawodawca w wyniku nowelizacji ustawy z 2017 r. zdecydował o rozszerzeniu jej zakresu podmiotowego. Roszczenia, które do tej pory przysługiwały jedynie przedsiębiorcom, mogą z powodzeniem być dochodzone także przez osoby fizyczne. Chodzi w tym zakresie o sprawy dotyczące odpowiedzialności kontraktowej, które poprzez rozszerzenie zakresu przedmiotowego ustawy obejmują również grupę przedsiębiorców. Rozszerzenie spraw rozpoznawanych w postępowaniu grupowym dotyczy także roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia oraz roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

W zależności od charakterystycznych cech postępowania grupowego jego model może przybierać różne formy. Wyznacznikami pozwalającymi na wyróżnienie postępowania grupowego są:

Jeśli chodzi o pierwszy z wyznaczników, którym jest podstawa prawna regulująca materię powództw grupowych, należy stwierdzić, że może ona przybrać różne formy. Może stanowić odrębny akt prawny, wydany w celu całościowego unormowania problematyki powództw grupowych, lub zostać włączona do obowiązującej procedury. Polski ustawodawca wybrał pierwszą ze wskazanych opcji. Zdecydował się na stworzenie nowej regulacji prawnej, która w sposób całościowy normuje postępowanie grupowe. Funkcjonowanie nowej regulacji prawnej w postaci odrębnej ustawy ma przyczynić się do wykształcenia praktyki stosowania przepisów ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Po 7 latach stosowania ustawy nie ma konieczności włączania jej do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

W uzasadnieniu projektu ustawy ustawodawca wskazał, że: „Analiza ustawodawstw, w których występuje postępowanie grupowe, prowadzi do wniosku, że postępowanie mające na celu «załatwienie» spraw wielu podmiotów w ramach jednego procesu jest regulowane bardzo różnorodnie. Biorąc pod uwagę kryterium formalne – aktu prawnego normującego wskazane zagadnienia, regulacje dotyczące postępowania grupowego są zawarte w kodeksie postępowania cywilnego (np. Hiszpania, Dania), kodeksie cywilnym (np. Holandia), czy oddzielnej ustawie (np. Szwecja)” (uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 1).

Drugim wyznacznikiem wyróżniającym postępowanie grupowe jest sposób kształtowania składu grupy. W postępowaniu grupowym wyróżniamy dwa modele ustalania składu grupy: opt-in oraz opt-out.

Pierwszy z modeli kształtowania grupy w postępowaniu grupowym (opt-in) zakłada formowanie grupy w drodze przystąpienia. Osoby spełniające określone kryteria ustawowe, które pozwalają na udział w postępowaniu grupowym, mogą do niego przystąpić po złożeniu oświadczenia o przystąpieniu do grupy. Złożenie takiego oświadczenia jest równoznaczne z wyrażeniem zgody przez członków grupy na objęcie wszystkimi skutkami prowadzonego postępowania. Taki model występuje m.in. w prawodawstwie Wielkiej Brytanii, Szwecji i Brazylii (tak uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 2).

Drugi model kształtowania grupy w postępowaniu grupowym (opt-out) zakłada tworzenie grupy na podstawie oświadczenia podmiotu o niezaliczaniu go do postępowania (nieobjęcia jego skutkami), mimo posiadania przez ten podmiot właściwości (np. uczestniczenia w jednym zdarzeniu), które „formalnie” umożliwiają zaliczenie go do tej grupy (klasy). Niezłożenie takiego oświadczenia sprawia, że skutki orzeczenia wydanego w postępowaniu grupowym rozciągają się (obejmują) na taki abstrakcyjnie zdefiniowany podmiot – taki system funkcjonuje w USA, Holandii czy Izraelu (zob. uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 2).

Trzecim wyznacznikiem różniącym model postępowania grupowego od innych postępowań sądowych jest określenie podmiotu, któremu przyznano legitymację czynną. Legitymacja czynna do wytoczenia powództwa grupowego może być przyznana:

Przyznanie legitymacji czynnej w postępowaniu grupowym każdemu zainteresowanemu podmiotowi oznacza przyznanie uprawnienia do wniesienia pozwu wraz z określeniem pozwanego (pozwanych), roszczenia (żądania) oraz cech podmiotów, które mogą być (albo są) zaliczone do grupy (uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 2).

Prawo do występowania z powództwami grupowymi przez organy ochrony prawnej oznacza przyznanie legitymacji czynnej określonym podmiotom, np. rzecznikowi konsumentów, Agencji Ochrony Środowiska w Szwecji, Finlandii, niemieckiej Verbandsklage (uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 2). Legitymacja może zostać również przyznana certyfikowanym przez państwo podmiotom, np. stowarzyszeniom ochrony środowiska, konsumentów, fundacji (tak uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 2).

Biorąc pod uwagę rodzaj podmiotu, któremu przyznano legitymację czynną do wytoczenia powództwa grupowego, należy wskazać, że polski ustawodawca przyznał wyłączną legitymację do wytoczenia powództwa w tym postępowaniu reprezentantowi grupy. Z uwagi na fakt, że reprezentantem grupy może być członek grupy bądź też powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów, możemy uznać, że legitymacja czynna przysługuje również osobie, która jest członkiem grupy (oczywiście wyłącznie w sytuacji, gdy pełni funkcję reprezentanta grupy).

Ostatnim wyznacznikiem pozwalającym na wyróżnienie postępowania grupowego jest sposób jego zakończenia. Biorąc pod uwagę rodzaj rozstrzygnięcia kończącego postępowanie grupowe, należy wskazać, że postępowanie może być zakończone przez:

W uzasadnieniu projektu ustawy ustawodawca wskazał, że w prawodawstwach występują różne sposoby preferowanego załatwienia sprawy grupowej. Możemy mieć do czynienia z prejudycjalnym wyrokiem co do zasady (np. niemieckie Sammelsklage, austriackie Verbands-Musterklage, norweskie pilot action – sprawa testowa), rozstrzygnięciem zrównanym ze „zwykłym” wyrokiem (np. Szwecja, Hiszpania) czy dążeniem do zawarcia ugody (np. Holandia).

Polski ustawodawca przewidział możliwość załatwienia sprawy grupowej w drodze wydania wyroku co do zasady (art. 2 ust. 3 u.d.r.p.g.), zarówno wyrokiem kończącym postępowanie grupowe (art. 21 u.d.r.p.g.), jak i ugodowym załatwieniem sprawy (art. 7 u.d.r.p.g.).

Postępowanie grupowe odróżnia od innych postępowań rodzaj załatwianych w nim spraw. Za pomocą omawianej instytucji proceduralnej mogą być załatwiane sprawy o różnym charakterze, jednak zauważalna jest tendencja do ograniczania rodzaju spraw załatwianych w drodze powództwa grupowego. Ograniczanie rodzaju spraw załatwianych przy wykorzystaniu pozwu zbiorowego oznacza wyłączenie z zakresu przedmiotowego określonych kategorii spraw. Podobną tendencję obserwuje się w innych państwach członkowskich.

W niektórych systemach prawnych dostrzegalne jest ograniczanie takich roszczeń do określonej kategorii spraw, np. ochrony konsumentów (Grecja), rynku instrumentów finansowych (Niemcy), ochrony środowiska czy wreszcie postępowań dotyczących roszczeń odszkodowawczych rodzących wiele problemów materialnoprawnych i proceduralnych (uzasadnienie projektu z 2009 r., s. 1).

Polski ustawodawca wprowadził w postępowaniu grupowym ograniczenie dotyczące roszczeń dochodzonych w postępowaniu grupowym. Ratio legis ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym streszcza art. 1 ust. 2. Zgodnie z nim ma ona zastosowanie w sprawach o roszczenia o ochronę konsumentów z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, z tytułu odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego lub z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, a w odniesieniu do roszczeń o ochronę konsumentów także w innych sprawach (szeroko na temat zakresu przedmiotowego ustawy zob. komentarz do art. 1 ust. 2 ustawy).

W przypadku spraw o ochronę konsumentów mogą oni dochodzić w ramach postępowania grupowego zarówno roszczeń deliktowych (w praktyce jednak mogą powstać trudności przy ich dochodzeniu), jak i kontraktowych. Dotyczy to także odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, która może pozostawać w zbiegu z odpowiedzialnością z tytułu niewykonania zobowiązania i odpowiedzialnością z tytułu rękojmi czy gwarancji (tak E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s. 109–110).

Kategorią spraw, których rozpoznanie może być przedmiotem postępowania grupowego, są także sprawy z tytułu czynów niedozwolonych. Należy jednak pamiętać, że możemy mieć do czynienia ze zbiegiem odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej (art. 443 k.c.). Jeśli działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza ono roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba że z treści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika co innego. Za przykład mogą posłużyć roszczenia deliktowe wynikające z naruszenia reguł konkurencji, które często dotyczą stron umowy (tak M. Szpunar, Odpowiedzialność podmiotu prywatnego z tytułu naruszenia prawa wspólnotowego, Warszawa 2008, s. 326–327).

W postępowaniu grupowym również przedsiębiorcy mogą dochodzić roszczeń z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Dochodzenie w postępowaniu grupowym roszczeń z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oznacza jednak konieczność spełnienia przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego (z art. 1 ust. 1 u.d.r.p.g.).

Zakresem postępowania grupowego objęto także roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Wskazana zmiana umożliwia wnoszenie powództw w tych sprawach również przez przedsiębiorców.

Roszczenia z tytułu naruszenia dóbr osobistych mogą także być przedmiotem postępowania grupowego, co jest novum ustawy. Jednak dopuszczalność powództw grupowych w tych sprawach dotyczy jedynie roszczeń wynikających z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, w tym roszczeń przysługujących osobom najbliższym poszkodowanego zmarłego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (zob. art. 1 ust. 2a i 2b).

Projekt ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym był szeroko dyskutowany ze środowiskami naukowymi i przedstawiony do konsultacji społecznych w celu zaopiniowania: Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego, Krajowej Radzie Sądownictwa, Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej Radzie Radców Prawnych, Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, Stowarzyszeniu Sędziów „Iustitia”, Związkowi Banków Polskich, Narodowemu Bankowi Polskiemu, Business Centre Club, Konfederacji Pracodawców Polskich, Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych „Lewiatan”, Krajowej Izbie Gospodarczej, Stowarzyszeniu Konsumentów Polskich oraz Federacji Konsumentów.

Oceniając projekt ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, zgłoszono wiele uwag krytycznych. Poniżej prezentuję krótkie omówienie regulacji, których poprawność zakwestionowano (przedstawione jako załącznik do uzasadnienia projektu z 2009 r. w postaci Oceny skutków regulacji).

Strategia polityki konsumenckiej na lata 2007–2009 (przyjęta w drodze uchwały Rady Ministrów z 5.12.2007 r., https://www.uokik.gov.pl/download.php?id=686) wskazuje na instytucję pozwu grupowego (tzw. class action) jako jeden z elementów w łańcuchu ochrony konsumenta.

W Strategii wskazuje się, że kolejnym istotnym elementem wzmacniającym poziom ochrony konsumentów jest rozwój nowych instytucji prawnych usprawniających istniejące procedury dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przez konsumentów oraz przezwyciężających trudności w dostępie do efektywnego wymiaru sprawiedliwości. Poszukiwanie nowych, alternatywnych metod musi jednocześnie łączyć się z minimalizacją kosztów związanych z dochodzeniem roszczeń. Zatem w sposób wyraźny podkreśla się, że pozew grupowy jest efektywnym środkiem dochodzenia roszczeń przez konsumentów.

W Strategii zwraca się uwagę, że wysoki poziom ochrony konsumentów nie zawsze oznacza, że ta ochrona jest efektywna. Realna ochrona proceduralna istnieje wtedy, gdy możliwe jest zapewnienie wysokiego poziomu standardów ochrony konsumenta, na który składają się efektywne i skuteczne środki dochodzenia roszczeń.

Przeszkodą w efektywnym dochodzeniu roszczeń przez konsumentów jest przede wszystkim kosztowność i przewlekłość postępowań w sprawach konsumenckich. Konsumenci często rezygnują z dochodzenia roszczeń z uwagi na wysokie koszty postępowania. Jednak nie tylko koszty postępowania, lecz także długotrwałość postępowania sądowego stanowią czynniki zniechęcające konsumentów do dochodzenia swoich praw. Zawodzą również procedury ugodowego załatwiania spraw konsumenckich z uwagi na brak chęci przedsiębiorców do polubownego kończenia sporów z konsumentami. Konsumenci rezygnują z dochodzenia roszczeń zwłaszcza w sprawach, w których dochodzone są małe kwoty pieniężne, gdzie wysokość straty poniesionej przez indywidualnego konsumenta nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania.

W świetle istniejących problemów ustawodawca poszukuje instrumentów prawnych pozwalających przezwyciężyć wskazane przeszkody i jednocześnie zapewniających skuteczne dochodzenie roszczeń przez konsumentów.

Poszukując procedur, które pozwolą zapewnić efektywność sądowej ochrony interesów konsumentów, ustawodawca wskazał instytucję class action, czyli wprowadzenie przepisów dopuszczających możliwość występowania z roszczeniami w imieniu większych grup poszkodowanych konsumentów przez podmioty ich reprezentujące (group action, class action).

W Strategii wskazuje się, że wywodząca się z amerykańskiego systemu instytucja class action, czyli pozew zbiorowy grupy konsumentów, mogłaby być czynnikiem konsolidującym większą liczbę mniejszych roszczeń w jednym sporze, co zapewnia oszczędność czasu i kosztów. Wprowadzenie skargi grupowej wiązałoby się również z koniecznością upoważnienia podmiotów, które mogłyby reprezentować w takich postępowaniach interesy grup konsumentów.

Podsumowując, w Strategii wskazuje się, że nawet wyposażenie konsumentów w nowe instrumenty dochodzenia ich praw w postaci pozwu grupowego nie rozwiąże wszystkich problemów wynikających z niejednolitości orzecznictwa sądów powszechnych. Dlatego też niezbędne jest podjęcie działań zmierzających do wsparcia wymiaru sprawiedliwości w zapewnieniu warunków umożliwiających sędziom dokonywanie spójnej wykładni przepisów prawa konsumenckiego.

Istotą instytucji class action jest możliwość wytoczenia powództwa w interesie wspólnym (interesie wielu podmiotów). Charakter tej instytucji sprawia, że jest ona w doktrynie różnie rozumiana. Dla niektórych autorów jest ona sądową, zbiorową ochroną interesów indywidualnych (I.B. Mika, D. Kasprzycki, Class action a ochrona interesów konsumentów, PPH 2000/12, s. 13), inni widzą w niej „swoisty pomost na drodze do ochrony interesów zbiorowych” (R. Stefanicki, Ochrona zbiorowych interesów konsumentów w świetle ustawodawstwa Unii Europejskiej na przykładzie dyrektywy z 19.05.1998 r., „Prawo Unii Europejskiej” 2002/2, s. 25 i n.). Wskazuje się również, że możliwość uruchomienia procedury składania skargi zbiorowej może stać się „alternatywą w stosunku do zwykłych postępowań toczących się przed sądami powszechnymi w oparciu o przepisy art. 61–63 k.p.c.” (W. Kocot, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów, PPH 2000/12, s. 34).

Omawiając charakter instytucji class action, należy stwierdzić, że jest to powództwo indywidualne wytaczane w interesie wspólnym przez określony podmiot. W zależności od unormowań szczególnych regulujących instytucję skargi grupowej podmiotem wytaczającym powództwo może być obywatel, organizacja lub inny podmiot (R.A. Epstein, Class Actions: The Need for a Hard Second Look, www.manhattan-institute.org/html/cjr_4.htm, dostęp: 8.07.2017 r.; M.S. Greve, Harm-Less Lawsuits? What’s Wrong with Consumer Class Actions, „American Enterprise Institute Press” 2005).

Należy również wskazać, że class action z powodzeniem może służyć dochodzeniu roszczeń przez osoby prawne, np. przedsiębiorców. Pozew jest wnoszony do sądu w interesie pewnej grupy osób, mniej lub bardziej określonej, domagającej się wydania orzeczenia przeciwko konkretnemu podmiotowi (przedsiębiorcy), zobowiązującego go do zmiany zachowania, które wyrządza szkodę tym osobom.

Class action to powództwo, które musi odpowiadać określonym warunkom, których wystąpienie umożliwia skuteczne wniesienie powództwa grupowego. Do wskazanych warunków należy wystąpienie:

Class action to powództwo indywidualne wytaczane przez określony podmiot w interesie wspólnym danej grupy, poszkodowanej przez działanie konkretnego podmiotu. W związku z tym roszczenie zgłaszane przez grupę jest oparte na jednakowej podstawie. Żądanie grupy skierowane do sądu stanowi żądanie wydania przeciwko naruszycielowi orzeczenia zobowiązującego go do zmiany zachowania, które wyrządza tym podmiotom szkodę. Class action może znaleźć zastosowanie wszędzie tam, gdzie poszkodowana w wyniku jednego zachowania przedsiębiorcy została duża grupa osób. Zaistnienie tej sytuacji umożliwia wytoczenie jednego powództwa opartego na tej samej podstawie w interesie całej grupy podmiotów poszkodowanych. W takiej sytuacji staje się możliwe wytoczenie jednego wspólnego powództwa w interesie tej grupy.

Do pozytywnych aspektów zastosowania instytucji class action należy przede wszystkim możliwość walki z przejawami nieuczciwego zachowania rynkowego, która nie byłaby możliwa poprzez oddzielne powództwa drobnych przedsiębiorców lub konsumentów.

Do sukcesu wykorzystania instytucji class action w obronie konsumentów w Stanach Zjednoczonych należy sprawa przedsiębiorstwa tytoniowego Philip Morris. Poszkodowani konsumenci, palacze papierosów, wytoczyli na Florydzie powództwo zbiorowe w imieniu około 500 000 palaczy. Sąd uznał, że koncern Philip Morris oraz inni 4 producenci papierosów ponoszą winę za powstanie 12 chorób nowotworowych wywołanych paleniem papierosów. Wyrok otworzył milionom palaczy drogę do podejmowania działań zmierzających do uzyskania odszkodowania (por. sprawa Philip Morris – powództwo wytoczone przez palaczy przeciwko koncernowi tytoniowemu; sprawa Merck & Co. – powództwo zbiorowe wniesione przez poszkodowanych w wyniku używania leku Vioxx przeciwko Merck & Co.; w wyniku ugody poszkodowani otrzymali 4,85 mld dolarów odszkodowania; sprawa Microsoft – pozew zbiorowy wniesiony przeciwko firmie Microsoft przez konsumentów, którzy nie mogli korzystać z Vista Capable).

Funkcjonowanie class action niesie także pewne zagrożenia. Negatywne aspekty związane z praktycznym stosowaniem tej instytucji polegają na tym, że faktyczne korzyści z jej zastosowania przypadają prawnikom reprezentującym klasę (ich wynagrodzenie ustalane jest procentowo i wynosi zazwyczaj 30–40% w stosunku do całej otrzymywanej przez klasę kwoty odszkodowania), a instytucja ta stanowi zagrożenie dla wdrażania innowacji w sektorze farmaceutyczno-medycznym (tak I.B. Mika, D. Kasprzycki, Class..., s. 14 i n.).

W polskiej procedurze cywilnej istniały dwie instytucje zbliżone do class action, które jednak nie pozwalają w pełnym zakresie korzystać z jej zalet. Można jedynie uznać, że są to regulacje zbliżone, w których można doszukać się cech anglosaskiej instytucji. Wskazane regulacje to współuczestnictwo oraz postępowanie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, chociaż to ostatnie postępowanie już nie jest prowadzone w związku ze zmianą trybu kontroli wzorców na model administracyjny. Celem postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest zapewnienie poprawnego funkcjonowania mechanizmu podejmowania decyzji przez słabszą stronę umowy. Cel ten jest realizowany przez incydentalną i abstrakcyjną kontrolę wzorca. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 19.12.2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005/2, poz. 25, kontrola abstrakcyjna polega na kontroli wzorca jako takiego, w oderwaniu od konkretnej umowy, której wzorzec dotyczy.

Aktualnie kontrola wzorców umownych jest realizowana w postępowaniu administracyjnym i należy do Prezesa UOKiK (zob. art. 23a u.o.k.k.).

Drugą obowiązującą instytucją zbliżoną do class action jest współuczestnictwo formalne. Współuczestnictwo formalne, uregulowane w art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c., występuje wówczas, gdy roszczenia lub zobowiązania współuczestników są oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej. W tej sytuacji sąd może rozpoznać w jednym postępowaniu roszczenia kilku powodów. Mimo że sprawy są podobne, to i tak każda z nich ma samodzielny charakter (zob. postanowienie SN z 18.07.2003 r., I PZ 42/03, OSNP 2004/16, poz. 284). Istotą współuczestnictwa formalnego jest możliwość wystąpienia w roli powodów lub pozwanych w jednej sprawie wówczas, gdy przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, a w dodatku właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jak też dla wszystkich wspólnie. Przy współuczestnictwie formalnym występuje tyle różnych przedmiotów sporu (zaskarżenia), ilu jest współuczestników formalnych. Każdy ze współuczestników mógłby występować w procesie samodzielnie, tok postępowania w stosunku do każdego z nich jest bowiem niezależny. Sąd może wydać wyrok częściowy lub rozłączyć sprawy do oddzielnego rozpoznania, różne mogą też być rozstrzygnięcia w stosunku do każdego ze współuczestników (zob. postanowienia SN: z 15.01.2007 r., I PZ 22/06, OSNP 2008/5–6, poz. 71; z 15.04.1997 r., I CKN 154/97, LEX nr 153214; z 26.05.1998 r., III CZ 69/98, „Wokanda” 1998/9, poz. 7).

Pomimo jednak możliwości rozpoznania kilku roszczeń powodów w jednym postępowaniu sądowym, jakie stwarza współuczestnictwo formalne, każdy z nich działa we własnym imieniu. Natomiast w postępowaniu grupowym to powód, którym jest reprezentant grupy, prowadzi postępowanie we własnym imieniu, na rzecz wszystkich członków grupy (art. 4 ust. 3 u.d.r.p.g.; szerzej zob. tezę 6 komentarza do art. 1).

Źródeł instytucji pozwu zbiorowego należy szukać w prawie anglosaskim. Według niektórych autorów pozew zbiorowy ma swoje korzenie już w średniowiecznej Anglii, gdzie mniejsza lub większa grupa pokrzywdzonych osób wnosiła skargi do sądu (tak S.C. Yeazell, From Medieval Group Litigation to the Modern Class Action, New Haven–London 1987). Natomiast inni upatrują jego powstania dopiero w wydaniu ustawy o pokoju (Bill of Peace), który to akt prawny był podstawą wnoszenia do Sądu Kanclerskiego pozwu przez większą grupę osób w podobnych sprawach (zob. Z. Chafee, Some Problems of Equity, Ann Arbor 1950). Cechą charakterystyczną systemu dochodzenia roszczeń grupowych na podstawie ustawy o pokoju był skutek wydanego przez sąd orzeczenia. Orzeczenie wydane na podstawie wskazanego aktu prawnego było wiążące również dla potencjalnych członków grupy.

Pozew zbiorowy w Stanach Zjednoczonych został objęty procedurą cywilną. Początkowo podstawę do wnoszenia skarg zbiorowych stanowiła Reguła Sprawiedliwości 48 (Equity Rule 48, 42 U.S. 1 How. LVI 1843). Następnie w 1938 r. wprowadzono art. 23 Federalnych Zasad Procedury Cywilnej (Federal Rules of Civil Procedure), który znacznie usprawnił proces klasowy, przede wszystkim w zakresie przepływu informacji przed wydaniem przez sąd federalny orzeczenia. W ramach ulepszania instytucji class action w 1966 r. najpierw wprowadzono zmiany w art. 23 Federalnych Zasad Procedury Cywilnej.

W Stanach Zjednoczonych instytucja class action znajduje powszechne zastosowanie. Jej podstawy są zawarte w regule 23 Federalnych Zasad Procedury Cywilnej. Istotną cechą amerykańskiej class action jest możliwość skorzystania z niej zarówno przez powodową, jak i pozwaną stronę procesu. Możliwość skorzystania z instytucji class action wymaga spełnienia określonych przesłanek, które dotyczą zakresu podmiotowego i przedmiotowego powództwa oraz osoby reprezentującej grupę.

W regule 23a cywilnej procedury federalnej określone zostały następujące przesłanki umożliwiające skorzystanie z class action (zob. I.B. Mika, D. Kasprzycki, Class..., s. 14):

Oprócz powyższych warunków, których spełnienie pozwala na skorzystanie z instytucji class action, reguła 23b cywilnej procedury federalnej wprowadza kategorie spraw, które mogą być rozstrzygnięte w trybie class action.

Po pierwsze, wniesienie odrębnych powództw przez podmiot należący do klasy stwarza ryzyko wydania sprzecznych lub różnych orzeczeń, podjętych dla poszczególnych członków grupy, którzy powoływaliby fakty niedające się pogodzić, dotyczące zachowania strony przeciwnej, lub wydania orzeczeń, które wyraźnie osłabiłyby zdolność ochrony interesów członków klasy niebędących stroną. Po drugie, podstawa faktyczna działania lub zaniechania pozwanego ma ogólne zastosowanie do klasy, co sprawia, że orzeczenie końcowe będzie odpowiednie dla klasy jako całości. Wreszcie po trzecie, prowadzenie jednego procesu jest uzasadnione istnieniem wspólnej dla całej grupy podstawy faktycznej lub prawnej. W tym przypadku ocenie podlega zasadność rozstrzygnięcia sprawy w trybie jednego procesu zamiast prowadzenia wielu podobnych postępowań (na ten temat I.B. Mika, D. Kasprzycki, Class..., s. 14).

Funkcjonowanie class action w praktyce wymusiło gruntowne zreformowanie tej instytucji, co nastąpiło w 2005 r. w drodze uchwalenia Class Action Fairness Act [28 U.S.C. Sections 1332 (d), 1453 and 1711–1715]. Akt ten uregulował kwestie wynagrodzenia reprezentantów w sprawach kończących się ugodą w postaci wydania przez pozwanego bonów (coupons). W tym zakresie wynagrodzenie jest przedmiotem badania sądu, a gdy nie można go ustalić, wypłacana jest stawka godzinowa obejmująca rzeczywiście przepracowany czas (zob. K. Reszczyk, Zastosowanie powództw zbiorowych na przykładach ustawodawstwa Stanów Zjednoczonych Ameryki i wybranych ustawodawstw europejskich, RP 2009/5, s. 30; A. Reszka, P. Skórski, Projekt polskiej instytucji powództwa zbiorowego na tle modelu amerykańskiego, RP 2009/3, s. 43; R.H. Klonoff, Class Action and Other Multi-Party Litigation in a Nutshell, St. Paul 2004, s. 70 i n.; P. Pogonowski, Ochrona roszczeń rozproszonych w Anglii i USA. Dwa modele regulacji postępowań grupowych, PS 2009/6, s. 112 i n.).

Warto wskazać, że w prawie amerykańskim poszkodowani naruszeniem prawa konkurencji mogą wnosić powództwa klasowe. Pozew klasowy jest wnoszony przez przedstawiciela pewnej grupy (nazywanej klasą) osób poszkodowanych w wyniku naruszenia prawa konkurencji. Niezbędne staje się zidentyfikowanie członków grupy poszkodowanych, gdyż orzeczenie sądu dotyczy wszystkich osób wchodzących w jej skład (z wyjątkiem tych, którzy wystąpili z grupy w ramach procedury opt-out).

Do spektakularnych sukcesów zastosowania instytucji class action w Stanach Zjednoczonych należą sprawy: Philip Morris, Merck & Co., Microsoft. Należy także wskazać, że w prawie amerykańskim konsekwentnie rośnie zainteresowanie powództwami klasowymi w sprawach o naruszenia prawa konkurencji (A. Goldstein, E. Morony, J. Hoskins, S. Keene, Private Antitrust Remedies, cz. 1, 2001, www.ibanet.org/Document/Default.aspx?DocumentUid=A947DAC8-CA97-45AE-9BCF-B4A64615F6D2&usg=AFQjCNENDMukGJs8AdinYquJoEx73tgNoA, dostęp: 8.07.2017 r.).

W Stanach Zjednoczonych instytucja class action jest z powodzeniem stosowana w postępowaniach w sprawach patentowych czy też antymonopolowych (zob. szeroko M. Gac, Collective redress v. class actions – convergence or divergence between the European and American solutions on group litigation?, s. 116 i n., http://www12007.vu.lt/dokumentai/Admin/Doktorant%C5%B3_konferencija/Gac.pdf, dostęp: 8.07.2017 r.).

Ważnym aspektem przemawiającym za szerokim korzystaniem z class action w powództwach opartych na prawie antymonopolowym jest możliwość uzyskania odszkodowania w wysokości wartości podwójnej szkody (Clayton Act § 4, 15 U.S.C.A.). Prawo amerykańskie umożliwia poszkodowanemu uzyskanie odszkodowania w wysokości przewyższającej poniesioną szkodę.

W prawie wspólnotowym od wielu lat toczy się dyskusja nad wprowadzeniem powództwa grupowego w dziedzinie wspólnotowego prawa konsumenckiego o nazwie collective redress. Odzwierciedleniem takiej potrzeby jest przyjęcie Zielonej księgi w sprawie dochodzenia zbiorowych roszczeń konsumentów [COM(2008) 794 final]. Konieczność przyjęcia wspólnotowego instrumentu (środka) umożliwiającego dochodzenie roszczeń zbiorowych została wymuszona postępującą integracją gospodarczą rynków. Aktywność konsumentów na rynku, w tym coraz powszechniejsze dokonywanie przez nich transakcji transgranicznych, niesie ze sobą konieczność zapewnienia im skutecznej ochrony ich praw. Transgraniczny dostęp do mechanizmów dochodzenia roszczeń jest pożądany już z tego względu, że około 10% roszczeń zbiorowych ma pewien aspekt transgraniczny (zob. badanie oceniające wydajność i skuteczność mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych w UE, www.ec.europa.eu/consumers/redress_cons/collective_redress_en.htm, s. 26, dostęp: 1.03.2010 r.).

Istnieje zatem potrzeba zapewnienia konsumentom różnych środków dochodzenia przysługujących im praw, w tym także dochodzenia roszczeń zbiorowych. Możliwość dochodzenia roszczeń zbiorowych pozwoli przezwyciężyć istniejące przeszkody w skutecznym dochodzeniu indywidualnych roszczeń przez konsumentów wynikające z wysokich kosztów postępowań sądowych oraz ich przewlekłości. Mechanizmy zbiorowego dochodzenia roszczeń mają z jednej strony umożliwić konsumentom skuteczne egzekwowanie przysługujących im praw, natomiast z drugiej – zapewnić ochronę przedsiębiorcom przed nieuzasadnionymi roszczeniami.

Potrzeba zapewnienia ochrony podmiotom poszkodowanym w wyniku naruszenia unijnego prawa ochrony konkurencji legła u podstaw przyjęcia Zielonej księgi Roszczenia o odszkodowanie za stosowanie praktyk ograniczających konkurencję i nadużywanie pozycji dominującej oraz Białej księgi w sprawie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia wspólnotowego prawa ochrony konkurencji [COM(2008) 165 final]. W tych dwóch dokumentach wyraźnie akcentuje się brak skutecznych instrumentów pozwalających poszkodowanym w wyniku naruszenia reguł konkurencji na dochodzenie roszczeń (zob. komentarze do obu ksiąg). Dlatego też Komisja zaproponowała przyjęcie dwóch uzupełniających się systemów roszczeń zbiorowych: powództw zbiorowych wytaczanych przez uprawnione podmioty oraz powództw zbiorowych z możliwością przystąpienia. Ten konkretny zestaw środków zapewni rzeczywistą możliwość uzyskania zadośćuczynienia za szkody poniesione w wyniku naruszenia wspólnotowych reguł konkurencji (zob. wydaną na 442. sesji plenarnej 13–14.02.2008 r. opinię Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie definicji i roli systemu powództw zbiorowych w dziedzinie wspólnotowego prawa konsumenckiego, Dz.Urz. UE C 162, s. 1). W wydanej 26.10.2006 r. opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie Zielonej księgi w sprawie europejskiej inicjatywy na rzecz przejrzystości COM(2006) 194 final (Dz.Urz. UE C 324, s. 74) zdecydowanie podzielono obawy Komisji, które wyraziła w Zielonej księdze Roszczenia o odszkodowanie za stosowanie praktyk ograniczających konkurencję i nadużywanie pozycji dominującej. W opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie definicji roli i systemu powództw zbiorowych w dziedzinie wspólnotowego prawa konsumenckiego (2008/C 162/01) (Dz.Urz. UE C 162, s. 1) Komitet potwierdził znaczenie istnienia skutecznych środków dochodzenia roszczeń dla osób poszkodowanych w wyniku naruszeń wspólnotowego prawa ochrony konkurencji. Komitet wyraził poparcie dla inicjatywy Komisji i potwierdził potrzebę powództw zbiorowych, które stanowią doskonały przykład kluczowych celów, do których należą: 1) skuteczne odszkodowanie za straty, ułatwiające wnoszenie roszczeń o odszkodowania przez organizacje w imieniu poszkodowanych konsumentów, co przyczynia się do zapewnienia faktycznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości; 2) zniechęcanie do postępowania niezgodnego z przepisami prawa konkurencji i zapobieganie mu, biorąc pod uwagę duży społeczny wpływ tego typu działań [zob. opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie Zielonej księgi w sprawie dochodzenia zbiorowych roszczeń konsumentów COM(2008) 794 final, Dz.Urz. UE C 128 z 2010 r., s. 97]. Na zakończenie warto wskazać, że badania prowadzone w Unii Europejskiej wykazały, iż liczba osób korzystających z mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych jest najmniejsza w Niemczech, gdzie tylko 4 z 10 mln powodów jest zaangażowanych w postępowanie, a największa w Portugalii [badanie oceniające wydajność i skuteczność mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych w UE, http://ec.europa.eu/consumers/redress_cons/collective_redress_en.htm; zob. też Zielona księga w sprawie dochodzenia zbiorowych roszczeń konsumentów COM(2008) 794 final].

Na szczeblu Unii Europejskiej przyjęto także rezolucję Parlamentu Europejskiego z 2.02.2012 r. W stronę spójnego europejskiego podejścia do zbiorowego dochodzenia roszczeń [2011/2089 (INI)] (Dz.Urz. UE C 239E z 2013 r., s. 32). Komisja Europejska opublikowała 11.06.2013 r. dokumenty dotyczące:

Szeroko na temat tych dokumentów zob. A. Piszcz, „Pakiet” Komisji Europejskiej dotyczący powództw o odszkodowania z tytułu naruszenia unijnych reguł konkurencji oraz zbiorowego dochodzenia roszczeń, iKAR 2013/5, s. 53 i n.

Ustawa z 7.04.2017 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności wprowadza kluczowe zmiany w ustawie o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. W wyniku nowelizacji nie tylko wprowadzono nowe przepisy, ale też dokonano modyfikacji w istniejących. Celem zmian stało się zwiększenie skuteczności oraz efektywności postępowań grupowych, a także usunięcie wątpliwości interpretacyjnych, które pojawiały się przy stosowaniu ustawy.

W wyniku nowelizacji zmieniono szereg przepisów, m.in. dotyczące: 1) zakresu przedmiotowego ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (art. 1 ust. 2), przez dodanie roszczeń: z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, o ochronę dóbr osobistych w sprawach roszczeń wynikających z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, w tym roszczeń przysługujących osobom najbliższym poszkodowanego, zmarłego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (art. 1 ust. 2a); 2) wymogów dotyczących ujednolicenia wysokości dochodzonych roszczeń w postępowaniu grupowym (art. 2 ust. 1) przez określenie zasad ujednolicenia; roszczenia pieniężnego, którego dotyczy żądanie ustalenia odpowiedzialności (art. 2 ust. 3); 3) kaucji w postępowaniu grupowym (art. 8) przez zidentyfikowanie przesłanek dopuszczalności żądania złożenia kaucji oraz zawieszenia postępowania w sytuacji braku jej wniesienia przez powoda; 4) rozpoznania dopuszczalności postępowania grupowego na posiedzeniu niejawnym (art. 10 ust. 1); 5) ograniczenia postępowań wpadkowych (art. 10) przez wyłączenie możliwości złożenia zażalenia na postanowienie sądu w przedmiocie dopuszczalności postępowania grupowego; 6) przedłużenia skutków wytoczenia powództwa w postępowaniu grupowym dla członka grupy z 6 do 12 miesięcy (art. 10 ust. 3); 7) ogłoszeń o wszczęciu postępowania grupowego (art. 11); 8) wyłączenia wstrzymania merytorycznego biegu postępowania po wniesieniu zażalenia na postanowienie co do składu grupy (art. 17 ust. 2a); 9) odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (art. 24 ust. 1).